Na podstawie: Północno-polskie teksty gwarowe. Od Kaszub po Mazury (z mapką), pod red. K. Nitscha, nakładem Tow. Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1955, s. 12-25.
Teksty kaszubskie
Tak strona graficzna tych tekstów, jak i wielka ilość objaśnień mogą wywoływać wrażenie dialektu niepolskiego (zwłaszcza u czytelnika znającego wyłżącznie dzisiejszy [polski] język literacki). Kiedy się jednak opanuje tę zewnętrzną trudność i skorzysta z objaśnień, okaże się, że różnica od języka ogólnopolskiego nawet w dialektach północnych wcale nie jest tak wielka.
Tekstów pomorskich podajemy stosunkowo więcej niż kontynentalnych, a to z dwu powodów: 1) bo kaszubszczyzna jest (drugorzędnie) silnie zróżnicowana, por. np. przesuwanie artykulacji ustnej ku przodowi: tráwa → trowa → tröwa → treiwa, tu → tü → ti, 2) bo chcemy ten starożytny dialekt więcej zbliżyć polskiemu ogółowi.
[…]
W półliterackiej transkrypcji kaszubszczyzny nie można się obejść bez paru niepolskich liter. Musi się użyć niemieckich znaków ö, ü, a zwłaszcza znaku ë na wyrażenie ogólne pomorskiej odmianki e tylnego, ale nie wargowego.
Dialekt słowiński
[ze względów technicznych zostały opublikowane tylko teksty w tzw. transkrypcji półliterackiej. – przyp. Redakcja Rastko-Kaszuby]
Podane teksty zapisał w lecie r. 1911 w Klukach Smołdzińskich (pow. słupski) od 68-letniego Marcina Klëki Mikołaj Rudnicki. Ogłosił je w Materiałach i Pracach Komisji Językowej krakowskiej Akademii Umiejętności, t. VI (1913) s. 132-5, 143 i 152-3.
O mowie słowińskiej
N`a͜ Bol∙incu, tą ni`e͜ bela żana jiná szpráłka1 jak kaszëpská (slowjinská), a n∙inia2 fszëtko niemjectié. – To niedłobrże, co ten knáłp3 p`o͜ mmjecku radz∙i4…, te t`ą͜ jemu kolo wusz`ół5, w`on͜ muszi tak radzec, jak më.
O słowińskiej książce
Naszi stáłrżi t`ij6͜ mjel∙i ten slowjinsci árnt7. A f tim fszëtko pł`o͜ slowjinsku stł`ojalo, co nas na tim swjece be paserł`owalo8. A n∙inia2 te czase sǫ prszëszle, co më to fszëtko wj`idzeme, co ten slowjinsci árnt f sw∙im pjismje nóm pł`owjadöl. Prsz`ét͜ końca swjata t`ej9͜ be͜ bele budółne10 kamjeniste drłodżi11, a ga12 t`ą͜ be͜ belo te be bele żjelázné drłodżi, a t`ej͜ be͜ bel∙i taci chlłopji tij be nł`os∙il∙i szpëcmuce13, a tij be drż`epjel∙i14 máłl∙im lëdzem… krą15 wot zanokc`ół16. N∙inia t`o͜ máme fszëtko prš`ed͜ woczima, fszëtko wj`idzeme, co ten árnt slowjinsci nóm prawǫ pröłdą pł`owjadöl.
O jeziorze
Dło͜ tá snáłtka parhu17 m`ë͜ cema w`ëc∙igac18, koc19 dło͜ Spi – to je ta Sjep20. – F tim gląböłcim mjöle21 to je éjwen22 hrint23 ós24 mjitci25 tą͜ ni͜ ma żółná czwjardéwá hrintu spółtka26. – Mjize27 K`ąpinǫ ós24 mjize Ljebǫ́… to slëchá28 do Lółdné29 fszëtko, dło téj gląbëcié rżjeci30. A ta Grżëba31 ta má tëlk32 zjelska, co tu ni͜ m`ǫ́33 nicht lłowjic, to tu je rip dłosc, ale nick jim nie mǫ́ płomoc34. N`e35͜ majǫ́ tą swǫ́ z`áłchową34 te rëbe.
– Głąböká Lółdná29, a tą płodle chuja37 – tą je ten snáłtci wes`ëszk38, to je lółdn∙i wes`ëszk, dicht p`erżena39 włode, taká modr`áł gläna, bar∙zo sëtá.
– Czwjard`i hrint… f tim czwj`erdzechlu40; ga12 já ce41… páłl42 wubjic, te won mje jidze l∙ik43… z`a͜ rąkam∙i bułten44; tą teisz je gl∙inn∙`i hrint.
O żeglarstwie i rybactwie
– Ga j`áł ͜ jidą n`a͜ jezoro, a w`ulowja dichtich45 rip, te n`i35 ͜ prszidǫ, a sǫ w`ëleżal∙i w lószku se swǫ niastǫ́46, a cǫ41 mjec tac`i dzéjl47, jak jáł. Ni chalew`ół48 záłs te rëbe dło͜ dóm.
– M`ë͜ jedzema z`a͜ tonią… prąt….. ten bdze wj`idlam∙i gnółn∙i w`ot͜ jëne dzére do dredzi`éj49. A te won má klucz; ga won nie má prłosto stirżłone50, te won muszi szëkac, te won má po praw`éj abo lew`éj. Ga won máł gwesn`éj51 dzére w`egnóne ti(m) prątą, te tij c∙`igárże52 stłojǫ́ ju tą… ós potc∙igaw`ǫ́ to jadro53 pod͜ lót. Ga tij c∙`igárże to cal`éj krszidlo54 majǫ́ potc∙igńłone, te tij kapt`éjnowje, co wu wáłci55 sǫ́… ni wel`ǫ56 dal`éj…
– Klłoc wu powar∙z∙ito je dlatewá, ga pł`owarze57 nóm sa prszjerwjǫ… t`a͜ możeme doch58 wjidzec, dze ten klłoc na té włodze płodze plëwá. Za tim m`ë͜ se w`e(j)znieme cél ós j`edzeme prłosto z`a͜ klocą.
Fauna
Klebłocón59 tjen se wopelëcze60 wot tech żáłp a zmjija w`on͜ bierże teisz, a te na35 se tak wjije kolo nłosa61 jjemu. Ale kriróm62 ten záłs ni`e͜ bierże żółné żabe, blółs63 szkłoda w`on͜ czini, dze më se bółp fs`adzema, te won w`ëriwa buten44 ós pelëcze60 ten bółp.
A zajce te nóm z`áłs͜ cziniǫ szkłodą f korusach64, won fszëtcie t(e) lëste65 won wegrizá wot tech korusół.
A sarna abo kłozel te nóm z`áłs͜ cziniǫ f tëfl`ach66. T`ë͜ drapiǫ nóm tëfle z hrintu.
Ten köłp(chj)67 záłs ten grize na snáłtciem ta kłopa68…; to je jewá żiwnosc. Ten köłp(chj) máł nłos61 jag gąs a dlugą szëja, co won se mók z hrintu w`ëchalowac48 jewá żiwnosc. A máł te nłodzi, chtore j`inacze jáł ńj`e͜ mogą zwac do plëwaniá. Ga won je mlod`i, te won je szar`i…, jak żłoröł69, ga won stáłri, to won je bjáłl∙i
Wárna je rałpft`áłch70 t`a͜ bierże mlod`éj kacząta ós kurżąta tejsz mlod`éj.
A te jine ftáłchi sa żëwjǫ wót tech robáłczkół z hrintu.
Lës tjen záłs żëje w`ot͜ scerża71, n`áłmjile wot tá stárłá psa, wót tá scerża.
Tjen wjejldzi włorżel, tj`en͜ bierze n`áłmjile rëbë bo72 kacze bo jiná ftáłcha.
Dzewj`i73 swjinia t`a͜ se͜ trszema f tech wjeldzich las`ach… [T]`a͜ cziniǫ t`ejsz͜ wjelgą szkłodą lëdzem. Tëfle66 z hrintu nłosą74 buten a tak në35 te zburżujǫ tak, ga ten hrint be bél s plëgą75 zworółn∙i. Jich n`áłlepszá żiwnosc je dze dąbe sǫ tą za tem∙i żel`ądzam∙i. Te në to grëzǫ jak gap76 kółń sjeczką gris. A koléra won máł czárną. A nłodzi tak jak kłozel.
1‘żadna inna mowa’ (z niem. Sprache). – 2stpol. ninie ‘teraz’. – 3 ‘chłopiec’, z niem. – 4 ‘mówi’. – 5 ‘koło uszu’, tu w tym znaczeniu, co niem Ohrfeige. – 6 ‘ci’, forma męskoosobowa (nie te), ale z i wziętym z innych przypadków. – 7 ogólnie ‘książka do nabożeństwa’; tu mowa o jakiejś starej książce zawierającej ludowe bajeczne proroctwo niemieckiej niewoli. – 8z niem. passieren ‘przytrafić się’. – 9tej albo te, gdy w 1. członie zdania częste kie, por. og.-pol. kiedy – (w)tedy lub po prostu: kiedy – to. – 10 ‘budowane’. – 11= drogi. – 12 ‘kiedy’. – 13z niem. Spitzmütze, dosłownie ‘spiczaste czapki’, ale konkretnie chodzi o pikielhauby żandarmów niemieckich. – 14 ‘drapieżyli, szarpali pazurami’. – 15 ‘krew’, por. stp. formę kry. – 16 ‘spod paznokci’. – 17 ‘do tego płytkiego progu’. – 18 ‘my będziemy wyciągać’. – 19= choć. – 20ta Sep, dopełniacz Spi – nazwa piaszczystej połaci jez. Łeby, etymologicznie w związku z wy-sp-a. – 21mianownik: miał. – 22niem. eben ‘właśnie’. – 23= grunt. – 24= aż, z nienormalnym mazurzeniem; to áz często znaczy ‘i, oraz’. – 25= miękki. – 26= żadnego twardego gruntu spodka. – 27= między. – 28= słucha; tłumaczenie z niem. gehört ‘należy’. – 29nazwa tej części jez. Łebska, którą idzie nurt przepływającej tamtędy rzeki Łeby. – 30= rzeki. – 31nazwa zarośniętej części jez. Łeby. – 32= tylko ‘tyle’. – 33 ‘nie mogą’ czy ‘oni mogą’. – 34= pomóc ‘dać sobie rady’. – 35 nen, na ‘on, ona’. – 36= zachowę ‘schronienie’. – 37chuja ‘wnet, prędko’; płodle chuja ‘zaraz obok’. – 38= snadki wysuszk ‘płytka mielizna’. – 39 ‘zupełna odrobina’. – 40 ‘twardzizna’. – 41 ‘chcę’. – 42= pal. – 43 ‘tuż tuż, tylko’. – 44buten, jedno z najpowszechniejszych pomorskich zapożyczeń z dolno-niemieckiego; po górno-niemiecku byłoby to b-aussen, co by po polsku można wyrazić np. przez ‘(wyszedł skądś) na zewnątrz’. – 45z niem. dicht, dichtig ‘gęsto, dużo, bardzo’. – 46skrócone niewiastą. – 47= dział ‘udział’. – 48 ‘oni zanoszą’. – 49 ‘ten pręt będzie się widłami pędziło od jednej dziury (przerębli) do drugiej’. – 50 ‘kiedy mu go prosto nie rzucono’. – 51gwësn∙`i ‘pewny, oznaczony’, z niem. gewiss. – 52 ‘ciągnący’. – 53 ‘sieć’. – 54 ‘skrzydło (sieci)’. – 55 ‘u przerębli’. – 56ni ‘oni’ (por. notkę 35.); wel`ǫ́ ← *wol`ǫ́ = polskie wołają. – 57= powrozy. – 58niem., ‘przecież, jednak’. – 59 ‘bocian’. – 60= o-po-łyka się. – 61 ‘dzioba’; też w staropolskim do XVII w. nie istnieje dziób, tylko nos. – 62 ‘żuraw’. – 63 ‘tylko’, niem. – 64 ‘brukiew’, a też ogólna nazwa na jarzyny o dużych liściach: ‘kapusta, buraki, kalarepa…’ – 65= stp. listy ‘liście’. – 66 tëfle ‘ziemniaki’, dial. niem. – 67= kiełp ‘rodzaj łabędzia’. – 68rodzaj zielska podwodnego. – 69= żóraw. – 70= niem. raub ‘drapieżny’ + ftách = pták. – 71sc∙irsz = og.-polskie ścierw. – 72 ‘albo’. – 73 ‘dzika’. – 74= nosem ‘ryjem’. – 75= pługiem. – 76 ‘gdyby’.