Na podstawie książki: A. Budzisz, Zemja kaszëbskô. Utwory wybrane, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 1982.

Alojzy Budzisz

Żelezôk i flińta

Ta wokrëtnô a sarczësto vojna trva bez kóńca. Chto le mało béł zdatni, dostôł ordel a ti doma wostąni żdalë le na povołanjé. Żelezôcë, dobri patrijocë, meldovalë so lëcznje dobrovolnje. Rozszed so rozgłosk przez całi krôj, że njeprzëjacél forę złota chcôł krëjąmko svojim strónnjikąm na drëgji stronje państva przëgvôszczëc, a vszëtkjé vsë dostałë nôkôz na tę fórmankę dulczëc a ję wudibac. Żelezôcë postavjilë przë Czerzvjonim Mosce vachę, wprzék traktové drogji, dëcht mjidzë poręczą, długji żnjivni vóz. Wo vjeczór zanjécëlë ze sechégo chróstu a torfu jasno kvirląci wogjin, żebë ti zajachąci z dôleka tę zôvadę merkalë. Vachtôrz, z flińtą na plecach a szablą kole boku, wobachtnje za vozę ze złotę wëzérôł, ale ten so nje zjôvjôł, miôł gvësno wo jich dardańskij wodzvôdze czëté a jiną drogę vzęté.

Jedného dnja przëszła komeńda revizijnô, feltveber a dvaji fizëlirzë. Vacha zrobjiła svój honor, jak nôlepjé vjedza, a serdecznje vjita. Feltveber, stôri lesni, sôd so na ten bëszig a z dzëvovanjim vjidzôł, jak ten Żelezôk ze svojim stôrim kopëtą tak zamiłovąnje woczkovôł.

– Sadnji so, kamrôce – wodzevôł won so. Vëjasnji mje, czemu të tę flińtę tak v woczë padającë zdrokami wobejmivosz?

– Panje feltveber, vjidzele Vë ju takji kuńsztovni verób? Kolba bëła mesingovą platą vëłożonô, ale co ta dzëvacznô fjigura znaczëła, to choc król Szalomoń bë nje vëzgod.

– Jo, je baro pëszno, przepëszno, ale co to mô znaczëc?

– Në ko co, co to znaczi, to Vë nje rozeznajece? – trzimôł kolbę mu dëcht pod nos. – Przëzdrzëce le so dobrze; nje merkôce Vë, co to je?

Feltveber zdrzôł a zdrzôł.

– To nje je nic!

– Co njic? Co bë Vë le so sekretnje nje milëlë! Njic?

– Nje, dëcht njic!

– Słëchôjce le, Vë jesce slépcôk, Vë nje jescen Żelezôk, temu Vë téż nje vjéce, co ten kuńszt znaczi! Wod nas każdi Żelezôk vjé, co to cnaczi. To je głova!

– Głova? Anji probë njé!

– Njé? Vejce le, zdrzëce le, słëchôjce le! Głova njé! A to jesz to teho głova naszého prôtatka zbóżného, wod chtërného më pochodzimë, a chterën nąm ten nôdmjôr té zavoląné mądroscë zawostavjił.

– Dôlebog?

– Në ko zicher, cze jô to Vam zapevnjąm!

– Ale to nji mô njiżôden nos!

– Ten nje je, ale nasz prôtatk go téż nje brëkovô! Jeho nje brëkovôł nosę na jaką rzecz szturnąc, żebë ję pochvôcił, a jeho mądrosc pôchnęła przez całi krôj a wucesził no se jinëch, ti nose brëkovalë, njé won.

– Dze je pësk?

– Ten felëje. Nasz prôtatk mjôł brzëch mądroscami naprąné a natchąné, że żadnô gębą dosc machtnô bë nje bëla, jeho komjin bëc, vjic na zemji ję nji móg mjec, a tere v njebje won ję zicher nje brëkuje!

– Dze są woczë?

– Woczë są w glovje, mocno zamkłé, bo won dëch a przez łëszczenjé vszëtkjich njebjos na nas zdrzi!

– A wuszë won téż nji mô!

– Të téż nje są. Won bëł mądrosc nad mądroscami, temu won téż nje brëkovôł żôdne radë lëdskjé czëc, le sąm nas té chëbë wucził, że jasz za vjele mąmë, wonë téż felëją, co za vjele, to njezdrov.

– Dze je jeho broda?

– Vë doch vjéce, że przed pogrzebę każdi mdze goloni, a po smjerci njikomu broda nje rosce!

– Tej tu to le je jeho skarnja?

– A dze, v skarnji sedzi rozëm, a ten je téż v njebje njevjidzalni nąm jak tu na zemji!

– Tak tej wod té głowë tu njic nje je?

– Dlô vas tu nje je dëcht njic, bo Vë jesce v cemnosci wurodzoni, a më jasni wosvjetloni Żelezôcë ję vszędze poznajemë. Va njeżelezôcë to njijak nje pochvôcita, va jesta v dëchu a v prôvdze slepotą sztrofôvąni

– Chto, kamrôce, ten wobrôz dëcht vëczënjił?

– Wo, vjelgji nasz kuńsztôrz, chtëren dëcht le tëch vjelhjich, vësokjich vaspanóv sznëckrovôł, won że naszého prôtatka nje wjidzôł a doch go tak trafnje vëfardichovôł.

– Że won, ten vaji przepëszni sznëckjer go nje vjidzôł, za tim ten kuńszt pravje vëzdrzi!

– Dajce pokuj, v dëchu a v snjicim won vjidzôł a vëczorchlił, bo ta flińta je prôstôro, gvësno ju przed naszim prôtatkę vërobjon.

– Do czeho won ję tej brëkovôł, bo v ten czas jesz pulver nje béł?

– Co pulver, co to za brdekanje, za volą boską może strzelac bez pulvru. Vë doch vjéce, jak nen żid v mroczonku przed las jidącë vjilka svoją karkulëcą wustrzélił, to je, vejce le, sibëlińskô flińta.

– Sibëlińskô? Të môsz folsztendich prosto, to je provda!

– No jo, tere Vë sąm mje przëstąpijce. To je nasza ëra domôcô, nasza flińta sibëlińskô, ta gvësno, jak naszi starcë povjôdają, z raju sztamuje.

– Do raju Va doch njijak nje dosigôta!

– Co, më nje sigąmë do raju? A nje znajece Vë naszę movę, co wo tim svjôdczi?

– Jak to, drëszku?

– No, vjece le, pąn Bog stvorził sztërënogovą a léżącą zvjerzënę a tej rzek do pjerszeho człovjeka: Daj jima przezvëstka! „Jô dąm, jô dąm!” Słëchôjce le, nje béł, „Jadąm” gotovi? Ten won vszëtczjim stvorzenjąm naszą prômëmkę przedstavjił: „to je vajô panji, to moja Jeva”. Jak drëgji jich dzecko so mjało wurodzëc, sztrzidovalë so Jadam z Jevą, won chcôł knôpa, wona dzéwczę. A bél knôp. Z teho më téż vjidzimë, że na Bëlôkach rôj stojôł, że ten przedzivni wogród kaszëbskji béł, wo tim svjôdczi téż nasz rôjca, chëren të kaszëbskjé porë zrôjô, tji wobjecivô je v rôj małżeńsva provadzëc, z chtërneho czasę vënëkanjé v pjeklo so dzeje.

– Co të za przevrota!

– Babel mjasto so dlô teho nazvje, bo lëdze zaczęlë bablotac, że jeden drëgjého nje rozmjôł. No, a starëszka króla Davjida bëła Rut, bo vędrova ze svojé tatczëznë rut. A Heli doch mést pochodził z Hélu. Babilon, to Vë doch ju sąm wuznajece, że to je nasze kaszëbskjé „babji łono” ë t. p. Farawon, nen król, chtëren tim żëdąm nje chcôł dac vëcëgac, na gvës svoje mjono mô z naszé movë, bo w Novim Mjesce stoji ten vjelgji koscół, co wonji go „farą” zvją. Tak Vë poznajece, że Kaszëbji ju z raju pochodzimë, a nasze kaszëbskô sztama, vedług svojé gôdkji, a po svojim ôrce v të nôpjerszé czase stanjô so zemje signje.

– Jô vjidzę, że të akrôt beszét vjész, a tere jô tobje co povjém: nôstarszi dokumęńt v gôdce kaszëbskji pjisąni dô tëje z roku 1284, kjej nasz pomorskji ksążę Mestvjin temu sënovji svého vjérného zasłużoného słëżałca z Gdąńska z jimjenją Glabuna tę vjes Velavjes (Vjelgôvjes) jak frijną gvôsnosc darovôł. Przë ti leżnosci vszëtkji łasztë chtërnë na tim grënce czążëłë a wodtąd wodpadłë, częscovo v łacińskjim, częscowo v kaszëbskjim jęzëku podąné a napjisąné są. Vjész të jesz co wo tvojim domôstvje?

– Ale jô, jô mëslił, Vąm moje povjôdanjé bëło navjeloné. Vjerzëce mje, jô nje mdę sztrëchôł, le tak povjém, jak më wod svojich przódkov czëlë a dalé naszim dzecąm wopovjôdąmë. Ceż Vë so dëcht wo naszëch njivach mëslice? Wu nas je takji sëti grënt, że më petroku z mjasta kupjic nje darvąmë. Chto vjid zapalëc chce ten skrąci z vełnë docht, zamoczi go buten v plëtę a ju ten knot so jasnim, svjécącim płomjenję pôli, jak jirlëcht na łąkach a błotach. Mëgji są tak sëté, że wonë so v lece tak mocno mokną, że zmoklëzna jich zlepnje a wonë v kłąbach spôdają. V Marglovjiszczu nad Roguczevą je vąn margjel, bjôłi jak kréda, zôrnjisti jak krëpë, sëti jak masło, kraftni jak dus. Më rok v rok sztëk pola marglëjemë. Më go le v szczëpkach jak tobakę rozproszimë a rozsejemë, a zbożé rosce jak na młodzach. Kjejbë na zimku të przimrozkji nocné nje bëłë, chtërne zboża v roscenjim przëtrëmują, a v julim a augusce takô gorączka a takji vôr nje nastałë, że stebła wuschną, wono bë rosło jasz pod gviôzdë, na każdim stebłku wjisała bë gvjôzda a jesz zdebełko vëszé, tej bë muszëlë anjelë v njebje svoje nożkji vcëgac, bo të vąse kłosóv bë jich nożkji gëldzëłë.

– Tak, pąn Bóg ju żorgô, że drzeva v njebo roscą.

– Nasze łąkji v Roguczevach më skrëtnje wobrobjimë a marglëjemë. Mech a kvesné trôvë, sicënë a tërzëca zgjiną, a tej ta trôwa po ti vërobce rosce grëbô, sztamjistô, soczëstô; czasami, cze dëcht przed svjętim Jąne tak baro cepło je, wone wostro rosce, że wona człovjekovji bez wokulôrov nad woczoma zgjibającému co nad łąką woczë bë vëpchła. Jedného dnja nasza wovca bëła chąsebnje a połaszczëvô w tę trôvę vskokłô, më ję jesz tak nogome vëcignęlë. Jakusz ta puga vëzdrza, nos béł czësto podzarti, woczë na pół vëkoloné, zakrvavjoné, zamiast wusz vjisałë dvje czerzvjone flëdrë, vełna ze stronë zdzartô, le gołô skôra są svjecëła, kark spuchłi, kolana sztivné, wogon wodervani, tak trôva do gorë szosova a strzélëła. Dzis dzeń ta sziszupa drżi, kjej pasturz ję v tę stronę pod łąkji nëkô. Voda v naszi stëdnji, v Karlëpku, je klôr jak bursztin, chto dzevjędzesąt lat wod njé pjije ten zastarzaje, kjej won rëchlé nje wumrze. Kjej chorého tą vodą woprisnjé, won zare vëzdrovjeje. Më téż jesmë vszëtcë té mocné vjarë, kjej tą vodą wumarłého pokropji, wona mu żëcé vrocëc v sztańdze je, czebë ten njeboszczik móg povjedzec, na jaką chorobę won wumar. Tak, vejce le, nasza krôjina je nad vszëtkji krôjine vkół. Më sedzimë jak pączk v masle, ale naszi przôdkovje, chtërne tam henë het, z perdëgonów cepłëch przëvędrovale przeżëlë czężkji czase. Tam v tëch pjôskach, dze naszi prôtatcë przedtim sedzelë, bëłë grënta tak kamjenjisté, brzidkjé, vądołovaté, że gburzë muszëlë koze za slédné nogji podnjesc, abë bënômjé zdebełko tëch stebełk trôvë mjidzë tëmi wostrëmi szpëcastëmi, kamjenjami moglë zgrëzc. Tam të lëse bëłë tak mer, krëché a labét, że do drzév so przëprzéc muszëłë, kjej chcałë szczekac a vëc.

– Wula złému! Vjész të jesz co brdekac?

– Zicher, bo më so svojich povjôstka fefel mocno trzimąmë. Të znjije bëłë v ti wopuszczoni przez naszëch tatkov krojinje tak grëbé jak wud chłopa, a długjé jak kôbel dakovi, a jiftovaté jak brëtev. Jedného dnja szed Żelezôk Dónka – jak przekôzanjé wopovjôdô – v las. Won vjidzôł pod chojką vivjórkę leżącë. Niszrich won ję podnjos, wona jesz bëła cepłô. Won nje dôł wobacht, że v jiglënje v krąg zavjinjonô znjija leża. Jak kula z flińtë vëstrzélonô wona, siczącë na njeho so rzucëła, a go v to pravé remję njiżé łokca przez vełnjik a koszulę kąsëła. To remją natëchmiôst spuchło, a za pôrę minut ten chłop nje żił. Przedma, jeho vuja, szed ze svoją bjałką tą jistną drogą a nalezlë teho njeżëvého Dónkę, wo ratënku żodnô gôdka, wonji halalë voz a zavjozlë ten trup dodom. Tu wonji mu ten vełnjik a të jiné rëpjece zebleklë a tę czôrną renę nalezle, a to ju czësto sczarnjołé cało vjidzelë. Ten vełnjik Przedma na drevnjani gozdz przed dvjérzami pod wustrzechę povjesił. Tej jeho lëdze za zarkę jechalë. Jak wonji drëgjého dnja wo porenôszk vstalë, ten rękôv, v chtërnim ten jift sedzôł, béł ful jasnëch, zelonëch, brëdnoczervonastëch płachcov, krągov, krézov, strépov, na pôłnju wonë ju bëłë cemno-zelono-modrasto zajitrzoné. Vełnjik sąm v samë lunce béł rozszôtorzoni. V zmroczónku të blaszané knąpkji z vjelgjim brzęczenjim na bolvark spadłë a knąplochji so rozfizlovałë. Tasza a futer bëłë napuchłé, wo vjeczór vervało so to wucho do povjeszenjô. Vełnjik spôd a smjerdzôł jak scirz. Przedma go musził vjidłami wodrzëcëc a chutko zakopac za dvorznjicą. Nad tą dzurą wurosłë bjôłeń a szôłeń. Tak, vjidzice panje feltveber, ti lëdze bëlë zmuszeni rëchlé vełnjik pochovac jak pana.

– E drëchu Trëcku, të kôrbjesz!

– Ale, panje feltveber, jakjim sposobę jô bë móg Vas znjevażëc, jô stoję pod vojskovą komęńdą a królovji vjérnosc przesig.

– Czas so przë ce mjinje jak djôcheł. Nëże, jesz vjicé!

– Vjerzëce mje abo njé, tej v ten czas to dało mjidzë naszim lëdę takjich chłopov golëjatovëch, że wonji wuklëknąc muszëlë, cze wonji so za wuchoma drapac chcelë, a bjałkji a dzevuse mjałë tak długjé vłose a varkocze, że na drôbkji wognjové vlazłë, kjei so varkocze chcałë rozplesc a splesc.

– No, no, ale tere më czësto wo tę tvoję flińtę zabëlë, Trëcku!

– Jo, jo, moja flińta sibëlińskô! – A zamjiłovąnje won ję sciskôł. – To je dëcht co nadzvëczajného wod kopëta a vjele vôrlëchnosce nas wona wobrónjiła, ale jedną felę wukrëtą ten nasz skôrb mô, wona wogromno podhalévô a njejednému z nas sekretną zôwusznjicę vëdzelëła, chto so z jé szëkami wobeńc nje rozmjeje. Na jachtę wona jiberhaupt nje je do brëkovanjô. Ale naszi prôtatcë, mądri jak król Szalomon, takjé końszaftë zdeblëlë. Wonji mjelë jachtę kjej v zëmje zemja tak perzinkę ze snjegę wokruszonô je. Tej wonji le vëszlë za płot, posëpałë kachlovąną tobakę na sztëk vrëka, a vłożëlë tę łapkę na snjég. Porne leżałë të zdechłé zajce przë ti vôbji.

– Żarłë të zajce v ti krôjinje młotą tobakę?

– To njé, nje żarłë njé, wonë do tëch vrëkov przëkurduksovałë, je z vszëtkjich stron wocknęłë, przë tim nasza kraftnô żelezackô tobaka jima v nozdrzë vlejca a mocno jich gëldzëła. Ten wonë tak mocno kjichałë, że so kark skrącëłë.

– Takje so vej są botë!

– Bulvë wurosłë tam tak vjelgjé jak głova!

– Jô, jé, zicher, jak vróblé głovë!

– No jo, nasze vróble.

– Va môta v głovje a v tvoji gvës ten nôfrechnjészi. Wobezdrzë le so richtich, jak za tobą so kurzi a dëcht mocno ropji. Marnota nad marnotami!

Feltveber Anchal vstôł a ze svojimi fizëlirami dalé vędrovôł, jiné pocztë revendirovac.

Mają ti Żelezôcë ale trézel!