Józef Bòrzëszkòwsczi

HISTORIA KASZËBÓW

(HISTORIA, GEÒGRAFIA, JÃZËK I PISMIENIZNA
KASZËBÓW, pòd redakcją Jana Mòrdawsczégò, Wëdôwizna
Mark Rożôk, przë wespółrobòce z Institutã Kaszëbsczim, Gduńsk 1998)

Tołmaczënk Jerzi Tréder

 

 

Spisënk zamkłoscë

 

Wstãp

Historia Kaszëbów

1. Zdrzódła wiédzë o historii Kaszëbów

2. Kaszubia – Kaszëbë i Kaszëbi w dzejach pòmòrzczégò strzédnowiekù

3. Znaczënk refòrmacji i aùtónomii Królewsczich Prësów dlô ùchòwaniô kaszëbskoscë

4. Kawle Kaszëbów w lëterzczim prësczim państwie

5. Rolô katolëcczégò Kòscoła i kùlturkampfù w ùmocnienim kaszëbskòscë

6. Pòłożenié gòspodarczé i dëchowé Kaszëbów na przełómanim XIX i XX wiekù

7. Kaszëbsczé kawle midzë dwùma wòjnama i w hitlerowsczich czasach

8. Kaszëbsczé trwanié i rozwij. Kaszëbskô rësznota pò 1945 r.

---

Wstãp

W nôblëższich latach mómë bëc fùlprawnëma nôleżnikama Eùropejsczi Ùnii.
Droga do struktur zrzeszony Eùropë i przińdné najé bëcé w EÙ ju dzys oznacziwają
mùsz zjinaczeniów w wiele òbrëmiach żëcô w Repùblice Pòlsczi.
Jedną z nich, móże w nôwikszim stãpniu rozsądzeniową o przińdnoce,
je edukacja. Naja jawernota w nym òbrëmienim je dosc dalek od miarë òbòwiązkowy
w państwach EÙ. Dlôtego tak wôżną rzeczą je ùnowienié pòùczënë
w RP, dokładno sparłãczony z ùnowienim teritorialnégò ùstawù państwa.

W krajach Eùropejsczi Ùnii pierszą rolą w wiele rëmiach pùblicznégo żëcô
państwa òdgriwają samòrządné krôjné, chtërnëch zastãpiną są
naje nowé wòjewództwa. W krãgù krôjnowy politiczi, jaką
robią województwa, wiôldżi znaczënk mô edukacja i kùltura. W państwach
EÙ przëwiãzywô sã stolemną wôgã do krôjnowégo sztôłceniô
i chòwaniô, do fùlniészégò pòznaniô historii i spôdkowiznë
kùlturë nôblëższich strón. Jidze przece ò zakorzenianié młodégò pòkòleniô
w tradicji domôcégo kraju, osoblëwo w môłi tatczëznë, ò ùswiądnienié
nôrodny i eùropejsczi bòkadnoscë w rozmajitoscë, ò sztôłcenié
sztaturë młodëch lëdzy jakno òbëwatelów swiądnëch swojich mòżnot
i òbòwiązków wedle tatczëznë, ale òtemkłëch na lëdzy i spolëznë
jinëch kùltur.

Nawlékającë do tëch zgrôwów, Ministerztwò Nôrodné Edukacji w rujanie 1995
r. – téż w nawleczenim do Ùstawù o systemie pòùczënë
z 7 séwnika 1991 r., w chtërnym zeswiôdcziwô sã, że „pòùczëna
służi rozwijowi w młodzëznie poczëcô òdpowiedzalnotë,
miłotë i ùwôżaniô dlô pòlsczi kùlturowy spôdkowiznë z
równoczasnym òtemkniãcym sã na wôrtnotã kùltur Eùropë
i swiata” – sczerowało do szkólnëch programowé założeniô pozywóné „Kùlturowô
spôdkowizna w krôjnie”.

We wstãpie do programù jego ùsôdzcë zeswiôdcziwają,
że „przekôzanié kùlturowy spôdkòwiznë kraju nôskùtkòwni
móże sã òdbëwac przez pòznanié nôblëższégò òkrãżégò,
gwôsny krôjnë i ji wôrtnotë w sparłãczenim nôrodnëch i òglowòlëdzczich
wôrtnot”. I dali: „Poznanié przez dzecë i młodzëznã gwôsny krôjnë miałobë
sã odbëwac od wczasnégo dzectwa na kożdim etapie edukacji,
wedle mòdelów i metod dopasowónëch do psychòfizycznégò i intelektualnégò rozwiju,
w wespółrobòce z òkrãżim, na lekcjach – ze zwëskanim programòwëch
fùńdameńtów òsóbnëch przibiorów, a téż w dzejanim pòzalekcjowym
i pòzaszkòłowym”.

Tak zesadzoné deje regiónalëznë, téż w spòlëznowym i kùlturowym
żëcym Pòlôchów i Pòlsczi, nie są nowé. Jich zôczątczi sygają nômni
połowë XIX wiekù. Jesz na zôczątkù XX wiekù regiónalëzna
tikała przédno òbrónë gwôsny kùlturowy i nôrodny apartnotë. Jiną rolą
miała òna w òdrodzony Repùblice w midzëwojnowym dwadzescelatim.
Ji pozytiwné wôrtnotë ju wnenczas bëłë przëjimniãté w systemie edukacji,
w zamkłoscach ùczbë i chòwaniô, téż pòzaszkòłowégò.
Po 1945 r., nimo jidący z górë krôjnowy politiczi nierôd abo nawetka
nieprzëjacelsczi piastowaniu juwernotë i wôrtnotë krôjnowy kùlturë, deje regiónalëznë òbstojałë
czasë PRL. Wiele pedagógów, szkólnëch i dzejôrzi kùlturë, òsoblëwo òd
sétmëdzesątëch lat, włączëło sã w dzejania szkòłë i krójnëch zrzeszën,
mającëch baro mocną starã ò ùchowanié
rozmajitoôrtnégo bògactwa pòlsczi kùlturë, ò piastowanié
môlowëch tradicji, ò poznanié i rozwij spôdkowiznë kůlturë
najich môłëch tatczëzn. Na miarã Repùbliczi Kaszëbë i Nadwiselné Pòmòrzé
w tim krãgù przënôlégałë do krôjnów ò òsoblëwy
rësznoce, bùdzącë ùwôżanié westrzód ùstrónowëch
wzérôczów dlô mòcë trwaniô przë gwôsny tradicji i kaszëbsczim jãzëkù,
dlô spolëznowy rësznotë i bëcô przedstôwców Kaszëbów na rozmajitëch niwach òbëwatelsczégò dzejaniô
w Pòlsce, chtërnégo ùkòrunowanim bëło przińdzenié
òtwów Eùropë.

Rzecznikã sprawów kaszëbsczi spòlëznë – i szerzi pòmòrzczi,
tak w niedôwny przeszłocë, jak i dzys – je Zrzeszenié Kaszëbskò-Pòmòrzczé,
pòwstałé w 1956 r. Wëkònywô òno i rozszérzwiô dzãka
pòkòlenióm swòjich ùsôdzców i dzejôrzi deje samòrządnotë,
widzenié dinamicznégò rozwiju samòrządnégò Pòmòrzô
w demòkratny Repùblice, mòcny spòlëznową rësznotą òbëwatelów,
znającëch apartnosc i wôrtnotë swòji krôjnë i Pòlsczi w całi Eùropie.

Przëbôcziwającë sobie nônowszé dzeje Eùropë i Pòlsczi nad Bôłtã,
łôtwie òbôczimë, że w rozsądzeniowym ò teroczasnoce XIX i XX wiekù ò bëcym
Pòmòrzô w Repùblice rozsądzëła sztatura Kaszëbów, jich wòlô
piastowaniô gwôsny kùlturë jakno dzélu pòlsczi kùlturë, wëpisónô
m.jin. w gòdle Młodokaszëbów „co kaszëbsczé, to pòlsczé”. Równoczasno
pamiãtac trzeba, że całé Pòmòrzé, bãdącé historiczną
i teroczasną môłą tatczëzną Kaszëbów, òd wieków mô przirodã kraju wiele
kùltur; je môlã òsoblëwégò zetkaniô, a czãsto
miónczëzn i biôtk lëdzy apartnëch kùltur, nôwicy pòlsczi i miemiecczi.
Przińdzenié Pòlsczi nazôd nad Bôłt w 1920 r. i nad Òdrã w 1945
r. òznôcziwało rozwij kaszébskòscë, zôsny rozkòscérzanié sã Kaszëbów
w czerënkù zôchódnym. Równoczasno na Nadwiselnym Pòmòrzim kaszëbskô
spòlëzna dzejô i parłãczi wespółstójnosc za swòjã môłą
tatczëznã z sąsadëjącëma krôjnowëma gromadama, téż Pòmòrzónama.
Są to pierszim dzélã Kòcewiôcë, Bòrowiôcë i Krajniôcë, jak téż
mieszkeńcë Zemi Chełmińsczi, dlô chtërnëch Pòmòrzé je téż, jak dlô
Kaszëbów, jich môłą tatczëzną.

Wszëtczi dzysészi Pòmòrzónie mają swiądã, że z westrzód mieszkeńców
pòmòrzczich zemiów prawie Kaszëbi są nôstarszim i nôbarżi domôcym lëdztwã ti
krôjnë nad Bôłtã. To ò nich w XIX wiekù rusczi ùczałi
Aleksander Hilferding napisôł ksążkã „Nëdżi Słowianów na pôłniowym
brzegù Bôłtu”. Te nëdżi nié lë nie zadżinãłë, ale w warënkach òdrodzony
Repùbliczi ùmòcniłë swòją juwernotã, doprowadzëłë
do rozwiju kùlturë i kaszëbsczégò jãzëka, dopòmògłë
do krôjnowégò rozwiju w Pòlsce. Temù Kaszëbóm i Pòmòrzu
jakno jich môłi tatczëznie pòswiãconô je niniészô ksążka, czerowónô
przédno do szkólnëch, wespółùsôdzającëch i wëkònywającëch nowy program
krôjnowy edukacji na Kaszëbach, na Pòmòrzim i w Pòlsce, a téż
do ùczniów gimnazjów i liceów. Ùsôdzcë zdôwają sobie sprawã z
tegò, że wiele Kaszëbów i jich sąsadów, téż szkólnëch i ùczniów, niewiele
wié ò historii i kùlturze swòji môłi tatczëznë, ò ji
geògrafii, ò kaszëbsczim jãzëkù, ò przeszłoce
i teroczasnocë Pòmòrzô. Dlôtegò rechùjemë, że naja knëga, ùlepsziwónô
w réżnëch wëdôwkach, dóńdze nié lë do Kaszëbów, ale dzãka szkòle i
młodzëznë do wszëtczich mieszkeńców przińdnégò pòmorzczégò wòjewództwa,
chtërnégò stolëcą òstónie Gduńsk, òd wieków stolëczny gard Kaszëbów,
Pòmòrzónów nad Wisłą.

Westrzód Czëtińców pòlemikã móże rodzëc sprawa teroczasnégò teritorialnégò òbjimù Kaszëbów.
Podjimającë sã grãdégò zadaniô ùprawieniô
greńców kaszëbsczi krôjnë, òstało przëjãté, że:

– drëżéń Kaszëbów robi na òbéńda Pòmòrzô, na chtërny na co
dzéń, w miészim abò wikszim stãpniu, pòtrzebòwóny je
kaszëbsczi jãzëk; òbjim ti òbéńdë pòkôzywają mapë wëdrëkòwóné
w trzecym dzélu ùsôdzkù;

– za teroczasné Kaszëbë je przëjãtô òbéńda, na jaczi
lëdze rechùjącé sã do ti spòlëznë robią przënômni trzecy dzél
môlowégò lëdztwa i ten, dze nimò niewiôldżégò procenta w òbrëmienim
dónégò zalëdzeniô wielota Kaszëbów je wiôlgô (np. we Gduńsku i Sopòce); òbjim
negò teritorium pòkôzywają mapë w geògrafnym dzélu ùsôdzkù;

No slédné kriterium pòzwòli, mòżebno, przesënąc greńce teroczasnëch
Kaszëbów na zôchód, jakò że są znaczi, że w strzédnëch gminach jistniejącégò jesz
w chwilë pisaniô niniészi knëdżi słëpsczégò wòjewództwa procent Kaszëbów
i swiąda kaszëbskòscë nëch terenów je znaczącô. Nie je to równak mòżebné
terô bez zrobieniô badaniów, a do­tądka taczich nie bëło.

Żebë zaczekawionëch Czëtińców w jak nôwikszim stãpniu zblëżëc do problemów
naji môłi tatczëznë, wëdôwómë ksążkã w pòdwòjnym jãzëcznym ùjimniãcym:
pòlsczim i kaszëbsczim.

Rechùjemë na żëcznotã szkólnëch i jinëch czëtińców, na bôczënczi
i propozycje pòzwôlającé ùlepszëc pòstãpny
wëdôwk. Mómë nôdzejã, że najô knëga zletczi prowadzenié krôjnowy edukacji
na Kaszëbach i Pòmòrzim, przënômni w krãgù geògrafii,
historii i jãzëka.

Józef Bòrzëszkòwsczi,
Jan Mòrdawsczi, Jerzi Tréder

1. Zdrzódła wiédzë o historii Kaszëbów

Czej chcemë pisac historiã Kaszëbów pòd
kùńc XX wiekù, mùszimë miec swiądã ò nierozestôwnoscë
jich kawla z dzejama całégò Pòmòrzô, tj. teritorium midzë Bôłtã a
Notecą i Wartą, nad dólną Òdrą i dólną Wisłą. Taczi dejowy sztôłt kaszëbsczi
tatczëznë delë nazôd Kaszëbóm w II pòłowie XIX wiekù jich przédny przedstôwcë, ùsôdzcë
kaszëbskò-pòmòrzczi rësznotë i dejologii. Òsoblëwą znanką
Pòmòrzô je bëcé na zetkniãcym apartnëch swiatów, jinszëch geògrafnëch
i kùlturowò-pòliticznëch jawernot. Je to krôj zetkniãcô
mòrza ë lądu, krôjna na zéńdzenim – scéraniô sã i przechôdaniô – dwùch
wiôldżich swiatów i kùltur: słowiańsczégò i germańsczégò. Pòmòrzé
i mieszkający na nim Kaszëbi, jak całô Słowianizna nad Bôłtã, òd kùńca
I tësąclaté, stało sã òbiektã riwalizacji midzë
państwama miemiecczima z zôchòdu i rozrôstającym sã pòlsczim
państwã òd pôłnia. Miemcë w swòjim zarabczenim
cësnãlë na wschód, Pòlôszë mielë gón do nordë, nad mòrzé, mającë
swiądã swòji lechicczi zrzesznicë z mieszkeńcama nadbôłtowy krôjnë,
pòzwóny przez nich Pòmòrzã.

Swòje miono ti zemie, równoczasowò pierwòszné
miono ji mieszkeńców, to Kaszubia, Kaszëbë, Kaszëbi,
a pòjedinczégò przëdstôwcë Kaszëba. Kaszëbi-Pòmòrzónie
jakno pierwòszny gòspòdôrze Pòmòrzô, bãdącë
domôcą zrzesznicą etniczno-kùlturową, bëlë bëtnikama biôtkòwaniów pòlskò-miemiecczich,
czãsto le òbiektã wiôldżi pòliticzi. Nierôz procëm gwôsnym
ksyżãtóm i panownikóm chrónilë, rozwijelë swòjã kùlturã i
gwôsną juwernotã. Òd czasów strzédnowiekù bëlë swójną tãgódką
dlô sąsôdów, chtërni nie rozmielë jich jãzëkòwy apartnotë i zamiérzelë
zarabczëc tak lëdzy jak jich zemiã. Skùtkã nierozmieniô bëłë
m.jin. rozmajité, co le mało pòbłaznowóné tołmaczeniô rodowiznë miona Kaszëbi,
Kaszëbë, Cassubia, na chtërny téma pòwstała ju bògatô lëteratura.

Sprawã etimòlogii (rodowiznë) i òbjimù mion Kaszëbë,
Kaszëbi pòdjimelë òkòma lingwistów téż historicë.
Chòc ni mómë całi syntezë historii Kaszëbów, rozpòrządzómë dotądka
czile czekawyma, całownyma ùsôdzkama, do jaczich z pòżëtkã mògą
sëgac nié le szkólny, ale przë jich pòmòcë téż ùczniowie. Nôleżi
równak pamiãtac, że pòwstôwałë òne w zapëzglony
jeleżnoscë, czej nie bëło nieòbeńdnëch pòdrobnëch badérowaniów. Wëprzédzałë
je i towarzëłë jima mnodżé i bëlné ùsôdzczi, przédno lingwistów
i etnografów. Nã apartnotã jeleżnoscë òpisałë nôwikszim
dzélã trzë ksążczi: rusczégò ùczałégò Aleksandra
Hilferdinga pt. „Ostatki Slavian na jużnom bieriegu Baltijskogo Moria” (Petersburg
1862, a pò pòlskù „Resztki Słowian na południowym wybrzeżu Morza
Bałtyckiego”, Gdańsk 1990); lingwistë i etnografa Stefana Ramułta pt. „Statistika
kaszëbsczégo lédztwa” (Kraków 1899); pòlsczégò dzejôrza i pùblicystë
Kònstantégò Kòscyńsczégò pt. „Kaszubi giną”(Poznań 1908),
tikającô dżinieniô pòlsczégò wiôldżégò miectwa na Kaszëbach;
dokôz szkólnégò i etnografa z Wdzydz Izydóra Gùlgòwsczégò pt.
„Von einem unbekannten Volk im Deutschland” [Ò nieznónym lëdze żëjącym w Miemcach]
(Berlin 1911). Bôczënk wôrtno dac na no klima, òtoczenié, pòzéwóné
słowama: „resztczi Słowian”, „Kaszëbi dżiną”, „nieznóny lud”; béł òn tej nieznóny,
a jesz barżi jegò historia, téż dlô całownotë ùczałëch,
Pòlôchów i mieszkeńców Pòmòrzô, òpanowónégò przez
Miemców.

„Historiã Kaszëbów” jakno jeden z pierszich napisôł dr Aleksander Majkòwsczi,
znóny dzejôrz, lékôrz, pisôrz, pòlitik i pòéta. Zaczął jã pisac
przed I wòjną swiatową, a skùńcził w midzëwòjnowym dwadzescelatim.
W całoscë pierszi rôz òna wëszła pò jegò smiercë w 1938 r. w
Gdini, a na nowò wëdrëkòwónô bëła w Gduńskù w 1991 r. z wôrtnym
pòsłowã profesora Gerarda Labùdë. Majkòwsczi przedstawił
dzeje Kaszëbów, Pòmòrzónów, pòzéwónëch przez niegò téż
Weletama, mieszkającëch òd Wisłë na wschòdze jaż do Pianë na zôchòdze
w dzysészi Meklembùrgii, przë czim ùjął téż jich etniczną zrzesznicã z Òbòdritama,
Wagrama i Pòłabianama, tj. są to dzeje całi Słowianiznë nad Bôłtã w
łączbie z Pòlôchama jakno Lechitama, Lechią, do chtërny wszëtczé pòmienioné
zrzesznice nôleżałë.

Ùsôdzcą drëdżégò dokôzu w miemiecczim jãzëkù,
pt. „Geschichte der Kaschuben” (Danzig 1926), je nôwikszi z lingwistów-badérów kaszëbiznë,
Meklembùrczik dr Friedrich Lorentz. Ùznôwającë ùstôw
kaszëbiznë i etniczné òdnieseniô na Pòmòrzu w XIX
wiekù przedstawił òn céchùnk dzejów Kaszëbów w òbrëmienim
Nadwiselnégò Pòmòrzô. W òbsądze samëch Kaszëbów ksążka
ta nie je òpisã jich historii, ale są to dzeje jich germanizacji.

Wicy jak pół stalat rodzy sã réżnô historia Kaszëbów,
chtërny ùsôdzcą je sóm Gerard Labùda, Kaszëba, nôwikszi historik midzë
dzysészima pòlsczima mediewistama. W jegò baro bògatim ùróbkù je
m.jin. wiele kaszëbsczich dowòdzëzn, wëdónëch téż w jednym zbiérkù pt.
„Kaszubi i ich dzieje” (Gdańsk 1996). Czej pisze ò Kaszëbach, ò jich
mionie i zemi mieszkaniô, òdpòwiôdô m.jin. na pëtanié, dze leżałë Kaszëbë
jakno rodné zemie Kaszëbów. Nadczidô badérowania Agnieszczi Dobrowòlsczi,
zeswiôdczający, że „miono Kaszëbë znóné bëło w całim przëmòrzczim
skrôwkù òd Hòlsztëna i Lünebùrga pò bałtosłowiańsczé
kraje, pòkôzéwającë sã jakno miono kraju, lëdu, jakno przezwa, jakno
administracjowé miono i jakno topògrafné miono, niecëzé i w Pòlsce”
(„O nazwie Kaszuby”, „Onomastica”, t. 4, 1958, s. 345). Przëbôczô pózniészé
zeswiôdczenia Józefa Spòrsa, chtëren w zwëskù wiele badérowaniów doprzëszedł
do swiądë, że miono Kaszëbë nôprzódka bëło wrosłé w Zôchódné Pòmòrzé,
skądka parmieniło na Meklembùrgiã i Wschódné Pòmòrzé,
dze sã òstateczno na dobré zasedzało. Na Nadwiselnym Pòmòrzu
nalôżómë dzysdniowëch Kaszëbów, lëdzy gôdającëch pò kaszëbskù, czë
ze swiądą swòji kaszëbskòscë, dlô chtërnëch Kaszëbë-Pòmòrzé
są jich môłą tatczëzną, a wiôlgą – Pòlskô. Jak rozwijają gwôsną kùlturã,
identifikùją sã z pòlskòscą, piastëją dwòjaką,
tj. kaszëbską i pòlską juwernotã. Tak je dzys, a w historii szukómë
wiedno òdpòwiescy na pëtania, jak bëło dôwni, m.jin. skądka sã wzãlë
Kaszëbi i jich miono.

Nôbarżi przekònywô hipòteza, że miono Kaszëbë wësztôłcëło
sã westrzód Słowianów w czãdze wanodżi lëdów (V-VII w.) na pòzwanié
nëch słowiańsczich plemionów, jaczé zamieszkałë na pôłniowym sztrądze Bôłtu. Dlô
historików tãgódką je, czemù w pisónëch zdrzódłach nalôżô sã òno
dopiérze w XIII w., czej znóné bëło tej w całim pòmòrzczim i pòlsczim
swiece, jak téż w daleczi Rësczi i w Rzimie. Ò ti i jinëch sprawach
piszą G. Labùda i ùsôdzcë nônowszi syntezë, przëszëkòwóny
do drëkù ksążczi pt. „Pòmòrzé – môłô tatczëzna Kaszëbów”, ùsadzony
w pòspólnym projekce pòlskò-miemiecczim, sparłãczonym
z Institutã Kaszëbsczim i Zrzeszenim Kaszëbskò-Pòmòrzczim
we Gduńskù, jak téż Bôłtową Akadémią w Lubéce. Na ksążka dzys nôlepi przedstôwiô
zawiłą historiã Kaszëbów na spòdlim dzejów Pòmòrzô. Ji ùsôdzcë
zwëskiwają bògatą lëteraturã i skùtczi gwôsnëch badérowaniów.

Z mnodżich dokôzów i ùsôdzków wôrtno jesz przëbôczëc dwa: pòmnikòwą
mònografiã Andrzeja Bùkòwsczégò „Regionalizm kaszubski.
Ruch naukowy, społeczny i literacki” (Poznań 1950) i esej ks. Frãcëszka Mantheya,
profesora seminarii w Pelplinie i Hildesheim pt. „O historii Kaszubów. Prawda i świadectwo”,
napisóny nôpiérwy pò miemieckù w Miemcach dlô Miemców ze Gduńska i
Pòmòrzô, a wëdrëkòwóny pò pòlskù i kaszëbskù,
jak téż na nowò pò miemieckù we Gduńskù w 1997 r. Te
dwie jiné w swòji przirodze ksążczi razã ùkôzywają
zawiłą dzejową jawernotã Kaszëbów i jich odrodã napòczãtą
w pòłowie XIX w. A. Bùkòwsczi òsoblëwò òpisywô
lëteracką kùlturã, zbògaconą przez pòsobné rózdżi ùsôdzców.
W kaszëbsczi lëteraturze problemë historii i dzysdniowòscë wstec sã przeplôtają.
Stądka téż historicë mielëbë do ni sëgac, a szkólny pòlsczégò i kaszëbsczégò jãzëka
parłãczëc ji rozbiérk ze zrozmienim i przëswòjenim téż ùróbkù historii,
tikającym dzejów Kaszëbów.

2. Kaszubia – Kaszëbë i Kaszëbi w dzejach pòmòrzczégò strzédnowiekù

Kaszëbë to etniczné, nadplemiéniowé miono, chtërné na dniowy wid, na stronë
historii wpiselë dominikanowie i frãcëszkanie. Pierszi rôz wëstąpiła òna
w dokùmeńce papieża Grzegòrza IX, a òd tegò czasu pòjôwiô
sã stale w łacëznowy titulaturze ksyżãt zôchódnopòmòrzczich,
w jaczi nôprzódka przewôżało pòzwanié „dux Slavorum et Cassubia”, bò dopiérze
Barnim III (1320-1368) zwie sã „dux Cassuborum”, tj. „ksyżã Kaszëbów”.
Gduńsczi ksyżãta zwelë sã „dux Pomeraniae”, a miono Kaszëbë przëpisóné
bëło do Zôchódnégò Pòmòrzô, skądka przëchôdającëch do Gduńska
nad Wisłã pòzwelë lëdzama z Kaszëbów. Nie ùswiądnielë òni
sobie abò nie dôwelë wprzódk zrzesznicë mòwno-kùlturowy, chtërna
bëła jawernô i rozsądzeniowô. Dopiérze pò dozdrzenim prôwdë germanizacji Zôchódnégò Pòmòrzô
i zadżinienim tam kaszëbiznë miono i kaszëbskô zrzesznica ùkôzała sã téż
w całoscë w dokùmeńtach i pisónëch zdrzódłach Zôchódnégò Pòmòrzô.
Równak pamiãtac trzeba, że Kaszëbów i jich zemiã nazywelë Pòmòrzã,
Pòmòrzónama i temù przëjimómë naje jakno dzeje pòmòrzczégò strzédnowiekù.

Na kùńc I tësąclaté na Pòmòrzu – w tatczëznie Kaszëbów, nôleżący
krótkò w całoscë do Pòlsczi – usztôłcëłë sã trzë nadplemiéniowé
pòliticzné westrzódczi z centrama w Gduńskù, Kòłobrzegù i
Szczecënie-Wòlënie. Gduńsk ju w 997 r. pòdjimôł prasczégò biskùpa
Wòjcecha, chtëren zabawił tu Jastra i òrëchcył wiele mieszkeńców, tj.
Kaszëbów w swòji misjowy drodze do Prësów, sprôwióny pòd patronatã ksyżëca
Bòlesława Chrobrégò. W Kòłobrzegù-Kamiéniu w 1000 r. ùmôlowóné òstało
pierszé pòmòrzczé biskùpstwò, òbjimającé w całoscë
zemie Kaszëbów-Pòmòrzónów òd Wisłë jaż za Òdrã.
Równak nad Òdrą nôcãżi bëło zaprowadzëc chrzescëjaństwò. Môlowé
i plemiéniowé zrzesznice, wëapartniającé sã westrzód nadbôłtowëch Słowianów
dëchòwym i materialnym bògactwã swòji przedchrzescëjańsczi
religii, nôdłëżi broniłë sã przed mùszową christianizną, zaprowôdzóną
wikszim dzélã z pòmòcą miecza przez sąsôdów-Miemców z Zôchòdu
i Pòlôchów z pôłnia.

W pògeńsczi religii nad Bôłtã nôbarżi rozwité bëłë wierzenia w bóstwa
biôtczi i miru: Swiãtowita i Trzëgłowa, jak téż kùlt nôtërë. Wôżną
rolą i wiôldżi cësk na codniowé i pòliticzné żëcé mielë ksążô. Z czasã przédnym
centrum kaszëbsczégň Pòmòrzô na zôchòdze stało sã Szczecëno.
Przez czile stalat panowała tam domôcô dinastiô pòzwónô Grifitama – òd
Grifa, rodowégò herbù i zemi – chtërny praòjcã w XII
w. béł ksyżã Warcësłôw. Na skùtk niszczotnëch wòjnowëch cygniéń òstôł òn
przëmùszony do przëjãcô wiéchrzëznë Pòlsczi, ksyżëca Bòlesława
Krzëwògãbégò, pòd patronatã jaczégò i przë
bëtnictwie zbrojny zdrëszënë bamberzczi biskùp Òtto òstateczno
dokùńcził christianiznë jegò państwa. Òstawiony przë rządach
Warcësłôw pòszerził swòje òbrëmia ò zemie blësczégò Kaszëbóm
Zrzeszeniô Lëcëców, a z czasã państwò jegò pòsobników òbjãło
téż Rugiã, chtërna bëła dotądka apartnym ksyżestwã, jaczégò znakã przedchrzescëjańsczich
czasów a wespół widzałoscë wszëtczich nadbôłtowëch Słowianów bëła pësznô swiãtnica
w Arkónie, zniszczonô na skùtk dëńsczégò zarabczeniô w 1168 r. z prowôdnikã biskùpã Absalónã.

Jesz w XII w. całé Zôchódné Pòmòrzé dostało sã pòd
wiéchrzëznã miemiecką. W 1181 r. ksyżã Bògùsłôw I złożił ùczestnienié
cesarzowi Friderikòwi Czerwionobardémù. Òznôczało to zerwanié
przënôléżnëch zrzeszi z Pòlską na wiele stalat. Òkòma Szczecëna
stolëczną rolą ksyżëcą miała tam téż Wòłogòszcz (Wòlgast), òd
rozpadnieniô ksyżestwa na dwa: szczecyńsczé i wòłogòsczé. W tim samym
czasu ksyżestwò słëpskò-sławiéńsczé Racëbòrzëców przed 1238
r. przeszło pòd panowanié gduńsczich ksyżãt, wnenczas téż ùsamòstójnionëch,
niezanôléżnëch òd pòlsczich ksyżãt, chòcô z Pòlską
baro sparłãczonëch.

W „Krónice wiôlgòpòlsczi” je napisóné, że w 1258 r. Warcësłôw III,
„ksyżã Kaszëbów wëcygnął procëm Swiãtopôłkòwi, ksyżëcu Pòmòrzô,
z wòjskã Wiôlgòpòlónów, chtërné ksyżã wiôlgòpòlsczi
Bòlesłôw przësłôł na pòmòc, i z biskùpã kamiéńsczim.
I czej przëszedł w òkòlé Słëpska, co sã jinaczi zwôł Stolp, òstawił
biskùpa i jegò wòjskò (…), sóm [znôw] z wiôldżim wòjskã dzyrzkò rénowôł
zemie Swiãtopôłka”. Nimò to dobiwcą òstôł Swiãtopôłk,
a zemia słëpskô i sławiéńskô do 1306/7 r. nôleżała do Gduńsczégò Pòmòrzô.

Nëch czile kaszëbsczich ksyżestw Pòmòrzô nigdë nie òstało
sparłãczonëch w jeden państwòwy òrganizm. Zôchódné barżi pòddôwałë
sã miemczëznie, wschódné wchôdałë corôzka mòcni w krąg cësków pòlsczich.
Niemôłi znaczënk miała w tim òrganizacja katolëcczégò Kòscoła
i pòstãpny òd zôchòdu i pôłnia christianiznë. Dzél wschódny
zemi kaszëbskò-pòmòrzczi òstôł włączony do założonégò w
1124 r. kùjawskò-włocławsczégò biskùpstwa, w jaczégò òbrëmienim
béł ùprawiony gduńskò-pòmòrzczi archidiakónat. Dzél strzédny òd
swiãti Chôłmsczi Górë pòd Kòszalënã pò wschódné
keńtë nôleżôł do gnieznieńsczégò arcëbiskùpstwa, ùrôbiającë
słëpsczi archidiakónat. Terenë na zôchód òd Chôłmsczi Górë, nôwikszégò w
strzédnowiekù marijnégò sanktuarium w nordowy Eùropie, pòdlégałë
założonémù w 1140 r. wòlińsczémù biskùpstwù, a òd
1176 r. kamiéńsczémù, bò tam òstała przeniosło sedzba biskùpów.
W czãdze biôtk i riwalizacji pòlskò-miemiecczi ò Pòmòrzé
kamiéńsczi biskùp ùsamóstójnił sã òd Gniezna; òd
kòle 1188 r. pòdlégôł prosto Rzimòwi. Òkòma kaszëbsczégò jãzëka
i liturgiowy łacëznë we wszëtczich dzélach Pòmòrzô na co dzéń, téż
pòd cëskã Kòscoła, zaczął nabiérac wôżnotë, a z czasã prawie
panowôł, pňlsczi jãzëk na wschòdnym, na zôchòdnym znôw
miemiecczi. Zôchódnopòmòrzczi biskùpi, czerëjącë sã rësznotą
christianiznową i parłãczącë jã z wnożëną nachôdającégù lëdztwa,
kòlonizacją na miemiecczim prawie, pierszëznã dôwelë miemczëznie. Jistno
ksyżãta, co sã bronilë przed pòliticznym panowanim miemiecczich
sąsôdów, òsoblëwò brandenbùrzczich margrabiów, òd chtërnëch
wiéchrzëznë barżi do zlëdaniô i pòczestniészô bëła prostô pòdległota,
a wic kawel wasalë cesôrza. Z czasã ricerzkô i miastnô wiôrzta, jak téż dëchòwny
stón zastãpióny béł przédno przez Miemców. Domôcé kaszëbsczé, słowiańsczé
lëdztwò, jegò wiéchrzné wiôrztë razã z ksyżëcym dodóm pòddôwałë
sã téż germanizacji, chòc ùchòwałë swòje kaszëbsczé
miona i znaczi, jak i swiądã słowiańsczi rodowiznë. Stądka téż do kùńca
miemiecczégò panowaniô na Zôchódnym Pòmòrzu w 1945 r., pòzywónym
czasã Miemiecczim Pòmòrzã, do nôbarżi bògatëch
i bëlnëch rodów nôleżałë prastôré, kaszëbsczé familie Pòdkòmòrzich
von Pùttkamerów, Cëcewiców von Zitzewitz, Bòrków von Bork, Machów von
Mach itp., itd. Òne wszëtczé trzimałë pamiãc ò pòmòrzczim
ksyżestwie, bãdącym czedësz pòd wiéchrzëzną słowiańsczich Grifitów,
z chtërnëch nôwikszim béł ksyżã Bògùsłôw X Wiôldżi (1474-1523).
Jemù to ùdało sã sparłãczëc w 1478 r. całé Zôchódné Pòmòrzé. Ùnôwiającë
swòje państwò, broniącë sã przed jastrzëbizną Brandenbùrgii,
szukôł téż zblëżeniô z Pòlską.

Miemieckô kòlonizacja i wnożëna na miemiecczim prawie zachôdałë téż na
Wschódnym Pòmòrzu za czasów domôcy dinastii ksyżëcy, chtërny nôwikszi
przedstôwcë z ksyżëcã Wiôldżim Swiãtopôłkã i Mscëwòjã II,
slédnym z rodu, broniącë przez wiele lat swòji samòstójnoscë przed
pòlsczima ksyżãtama, biôtkòwelë z jastrzëbizną Miemców, przedstôwiónëch
tu przédno przez Miemiecczi Zôkón, tj. Krzëżôków.

Na zôchòdze Miemcë chùtkò òpanowelë môlowé
kaszëbsczé lëdztwò, jaczémù kòlonizacja i przechôdanié na miemiecczé
prawò dôwało pòprawienié bëcégò i cywilizacjowy pòkrok.
Towarzëło temù równak lëché òbchòdanié i òbùmiéranié
kaszëbiznë (Kaszëbi nie bëlë dopùszczoni np. do miesczégò prawa). Na
skùtk kòlonizacji i christianiznë jãzëk Kaszëbów spôdł z pierszégò na
trzecy môl, pò miemiecczim i łacëznie. Òdbijô to téż spòlëznowò-ekònomiczné
stanowiszcze rodnégò pòmòrzczégò lëdztwa, trzimającégò sã kaszëbiznë.
W ùstôwno-prawny i pòliticzny jawernoce ju òd XIII w. kaszëbsczé
lëdztwò bëło karnã mieszkeńców drëdżégò ôrtu w
państwie-ksyżestwie, dali z miona kaszëbskò-pòmòrzczim, ale
pò prôwdze corôzka barżi miemiecczim.

Na Wschódnym Pòmòrzu, tj. Gduńsczim dzãka
„Zôpisowi Mestwina”, a wic ùkłôdowi w Kãpnie z 1282 r., pò smiercë
slédnégò ksyżëca Mscëwòja II w Gwiôzdkã 1294 r. władzã przejął
ksyżã Wiôlgòpòlsczi Przemysł II. Prawie to sparłãczenié
Gduńsczégò Pòmòrzô z Wiôlgòpòlską dało jemù spòdlé
do òdrodë Pòlsczégò Królestwa ju w 1295 r. Równak czej zdżinął
Przemysł II, jegò pòsobnikóm sã nie ùdało
zagwësnic bezùstôwnotë Królestwa ani przënôleżnotë Pòmòrzô nad
Wisłą do Pòlsczi. W 1308-9 r. òpanowelë je Krzëżôcë, ùsadłowiony òd
dôwna w Chełmińsczi Zemi. Jich warającé bez mała półtora stalat rządë, prowadzącé
do rozwiju gòspòdarczi kraju, ùmòcniłë i tuwò miemczëznã, òsoblëwò przez
zwikszoną rësznotã kòlonizacyjną przë pòmòcë drżónowò miemiecczégò lëdztwa,
tak w miastach jak i na wsë. I tu zaczął òbòwiãzowac tzw. „wendijsczi
paragraf”, zakôzywający przëjimanié Słowianów-Kaszëbów do miesczégò prawa.
Zdegradowóné bëłë téż môlowé ricerzkò-panowné elitë, co sprawiło, że kaszëbizna
żëła przédno w wiesczim òkrãżim, òsoblëwò drobnégò ricerztwa
i gbùrów. Ni miała téż żódny mòżnotë rozwiju do równiszcza òglowégò jãzëka,
wëższégò jak môlowé gwarë czë dialektë geògrafno i gòspòdarzkò zjinaczony
krôjnë. Stądka téż kaszëbskô spòlëzna na całim Pòmòrzu, òpanowónô
przez cëzëch, nie stwòrzëła nadplemiéniowégò jãzëka ani spòdlégò jaczész
kaszëbsczi nôrodnoscë. Zapòzdzënk rozwiju kaszëbiznë, ucãżenié towarzącé
lëdzóm jã przedstôwiającym sprawiłë na Nadwiselnym Pòmòrzu za
krzëżacczich czasów nié le zascygnienié jegò wczasni zaczãtégò pòlaszeniô,
ale prawie dalek jidącé zrównanié: prësyfikacjã w òbrëmienim zôkònnégò państwa,
w jaczim miono Prësë, przëwłaszczoné przez Miemców òd wëgùbionégò prësczégò lëdztwa,
przeżëła czasë krzëżacczégò panowaniô.

3. Znaczënk refòrmacji i aùtonómii
Królewsczich Prësów dlô ùchòwaniô kaszëbskòscë

Jednym z nôwôżniészich fenómenów i zjinak, ò daleksyżnëch skùtkach,
w dzejach Kaszëbów i Pòmòrzô bëła refòrmacja i towarzącô ji
kòntrrefòrmacja. Refòrmacja nôchùtczi doszła na Zôchódné
Pòmòrzé, dze na czile stalat zmieniła w całoscë nôbòżny òbrôzk
ti zemi. Miała òna òsoblëwò wiôldżi znaczënk w rozwicym zjinak
etniczno-nôrodnëch na całim Pòmòrzu. Szczecyńsczi ksyżãta, widzącë
wchôdanié refòrmacjowëch dejów z Wittenbergii do swòjégò kraju,
wëkôzywelë dlô nich wiôlgą wërozmiałosc i rozwôgã. Nié bez znaczeniô bëło
to, że òne zmòcniwałë stanowiszcze ksyżãt wedle Kòscoła,
a jednym z przédnëch refòrmatorów, jak téż na miarã nordowëch Miemców,
béł Pòmòrzón Jan Bùgenhagen. W 1518 r. napisôł òn w swòjim
dokôzu „Pomorania” ò jãzëkòwëch zmianach w rodnym kraju taczé
słowa: „Czëż nié chùtkò pò przejimniãcym [chrzescëjańsczi]
wiarë pòmòrzczé miasta, zaniedbiwającë słowiańsczi jãzëk, zaczãłë
sã stawac teùtońsczé i germańsczé tak, że ne [miasta], chtërné za Kòszalënã jaż
do Pòlsczi òstałë słowiańsczé, zaczãłë miec òdraza do
swòjich bracy Pòmòrzónów, ju Miemców.” (wëd. Szczecëno 1900,
s. 38)

Czëtającë „słowiańsczé”, trzeba rozmiec „kaszëbsczé”. Do wszëtczich mieszkeńców
Zôchódnégò Pòmòrzô, miemiecczégò i słowiańsczégò jãzëka,
chùtkò doszłë deje refòrmacji, przëjimóné òsoblëwò chãtno
przez szlachtã i mieszczón, czãsto mòcno zadłëżonëch w klôsztorach
i jinëch kòscelnëch institucjach, równoczasno chcëwëch na materialné dobra
Kòscołowi zapisóné. Za przëczëną J. Bùgenhagena, wspiérónégò przez
ksyżãt i z pòczątku téż kamiéńsczégò biskùpa, pòstrzégającégò pòtrzébnotã refòrmë
Kòscoła, deje refòrmacji baro chùtkò ògarnãłë
całé Nadòdrzańsczé Pòmòrzé. J. Bùgenhagen zgódno
z wòlą ksyżëca ùsadzył „Òrdinacjã kòscelną” (wëd.
1535 r.), chtërna stała sã kònstitucją lëterzczégò Kòscoła
na Pòmòrzu. Jak zôchódny i strzódkòwy dzél tegò państwa
chùtkò stôł sã równo lëterzczi i miemiecczi, tak wschódny dzél,
na wschód òd jezora Jamno i rzéczi Ùniesc, a òsoblëwò na
jegò ùbrzegach, sąsadëjącëch ze Wschódnym Pòmòrzã (Królewsczima
Prësama), przënôleżnym znôw òd 1466 r. do Pòlsczi, òstôł dali
kaszëbsczi, a w dzélu téż katolëcczi. Tu téż pòkôzałë sã zgódné z dëchã nôùczi
Lëtra pierszé nôbòżné knëdżi pisóné nibë w wendijsczim, słowiańsczim, tj.
kaszëbsczim jãzëkù. W 1584 r. pòwstałë knëdżi Szëmóna Krofeya,
pastora w Bëtowie: „Môłi katéchizm Môrcëna Lëtra” i „Kancjónôł”. Są òne napisóné
równak nié pò kaszëbskù, a pò pòlskù z mnodżima
kaszëbizmama. Òglowù zdrzącë Kaszëbi bëlë tu ùdpùsądzony
prôwdzëwy dëszpasterzczi òpieczi w rodnym jãzëkù, stądka blisczi ùpôdk
nôbòżny kùlturë, co ùmòcniłë wòjnë, òsoblëwò 30-latno,
jakô objimnòła téż Pòmòrzé. Równoczasno lëterztwò w dzélu môlowy szlachtë i chłopsczégò lëdztwa ùwòlniło
sëłë do biôtczi ò ùchòwanié słowianiznë, kaszëbiznë
nié le w codniowym żëcym, ale téż w lëterzczim Kòscele.

W nym samym czasu, chòcô wòlni, refòrmacja doszła na Wschódné
Pòmòrzé, òpanowùjącë przédno w znacznym dzélu miasta, ùbsadzoné
przez miemiecczé lëdztwù, jakno téż wiele szlachtë, w tim téż kaszëbskù-pùlsczi.
Krôjna ta jakno Królewsczé Prësë, nôleżącë do Kùrónë i Repùbliczi Òbùch
Nôrodów, ùchòwała do 1569 r. swòjã samòstójnosc.
Jedno z ji trzech wòjewództw – pòmòrzczé – òbjimało wszëtczé
zemie leżącé na lewym brzegù Wisłë, téż nôùbòższé, ale zamieszkóné
przez kaszëbsczé lëdztwò. Jinosc Kaszëbów przëczëniała sã do tegò,
że niechtërny krónikarze nëch czasów kaszëbską mòwną òbéńdã rozcygelë
nié le na całé wòjewództwò, ale i na „prëską czë kaszëbską zemiã (bò tu
są Kaszëbi)”, jak napisôł w swãjich „Dziennikach podróży do Polski 1635-1636”
freńcësczi diplómata Karol Òldżer (Tolm. E. Jędykiewicz, Gdańsk 1953,
s. 137). Na kaszëbsczi òbéńdze jistniałë niewielné i môłé miasta, a wikszi
dzél lëdztwa żił z rolnictwa, rëbaczeniô i lasëznë, w céni cëskù wiôldżégò miasta
Gduńska. Wszëtczi mieszkeńcë Królewsczich Prës czëlë sã z ùrodzeniô
Prësôkama, z jeleżnoscë nôrodnoscë identifikòwelë sã z Pòlską
bez zdrzeniô na kùlturã i codniowy jãzëk baro etniczno zjinaczonëch
môlowëch karnów. Dzãka pòkrokòwi refòrmacji i cëskòwi
na Pòmòrzé nad Wisłã lëdzy rozmajitëch etnicznëch i nôbòżnëch
zrzesznic, nié katolëcczich, zmieniało òno dali swój kùlturowy charakter,
przedstôwiającë mòzajikã religii i kùlturów. Dopiérze òbczôs
kòntrrefòrmacji pò tridencczim sobòrze, m.jin. dzãka
jezujitóm, chtërny wzãlë na se ùczbã diecezjalnégò kleru, ògreńczony òstôł
rozwij lëtrzëznë i przëszło nazôd wiele przedstôwców szlachtë i wiesczich parafialnëch
zrzesznic, òsoblëwò na terenach zamieszkónëch przez Kaszëbów, do katolëcczégò Kòscoła.
Dosc tëli znaczënk miało téż dzejanié jinëch, czãsto òdnowionëch klôsztorów,
m.jin. benedëktinków z Żukòwa, a jesz barżi freńcëszkanów, òpiekùnów
nowégò kalwarijsczégò sanktuarium w Wejrowie. Jesz długò problemë
i nôbòżné zjinaczeniô i towarzącé jima ekònomiczné pòdzéle rozsądzywałë ò codniowòscë
żëcô Kaszëbów, doswiôdczonëch téż przez wòjnë, òsoblëwò ze Szwédama. Òstawiłë òne
na wiedno prãgã w historiowy pamiãcë Kaszëbów, jednoznaczno
negatiwną. Jinaczi bëło z wòjnama pòlskò-tërecczima, a òsoblëwò z
Pòmòcą wiedeńską w 1683 r., w jaczi téż bëtnictwòz Kaszëbów
mielë szlachcëce, a i chłopi, dozérającë tradicjã, pamiãc dobrégò Króla
Jana III Sobiesczégò. Tej téż wiele kaszëbsczi szlachtë zaczãło sã identifikòwac
z Pòlską, a niechtërny doszlë nawetka do równiszcza tipòwégò dlô
panownégò òkrãżô, dochôdającë do pòczestnotë
senatorów Repùbliczi i wòjewòdów w Królewsczich Prësach. Samòstójnosc
Królewsczich Prës i z nią sparłãczoné m.jin. prawò indigenatu, òsóbné
generalné sejmiczi ti prowincji, ùrëszniłë w pùblicznym dzejanim téż
całotã kaszëbsczi szlachtë, nawetka ti nôdrobniészi, identifikùjący
sã z jedny stronë z Pòlską, z drëdżi zanôleżny òd bùsznotë ùtrzimaniô
swòji apartnotë w Repùblice Òbùch Nôrodów. Tak samò wôżné
bëło doswiôdczenié zrzeszony z przedstôwcama prësczich miastów w sejmikù prowincji,
jich wikszô niezanôleżnota, òbiektowòsc, niżlë całotë mieszczaniznë
w szlachecczi Pòlsce.

Ùpôdk mòcë Repùbliczi w XVIII w. dôł ò se
znac téż w jeleżnoscë Kaszëbów i Królewsczich Prës, co ju w I zagôrënkù òpanowôł
chcëwy sąsôd, prësczi król, trzimający Zôchódné Pòmòrzé òd
dôwna, bò òd wëmrzeniô w 1637 r. dinastii Grifitów. Pò wòjnie
30-latny w 1648 r. zôchódnopòmòrzczé ksyżestwò òstało
pòdzeloné midzë Szwédzką i Brandenbùrgiã, chtërné z czasã,
wespółùsôdzającë lëterzczé państwò Prësczé Krolestwò, òbjimnãło
wszëtczé pòmòrzczé zemie nad dólną Òdrą i Wisłą.

4. Kawle Kaszëbów w lëterzczim prësczim
państwie

Lëterztwò w prësczim państwie stało sã państwòwą religią
i jaknô taczé służëło jegò germanizacyjny pòlitice, sczerowóny w pierszi
rédze procëm domôcémù kaszëbsczémù czë polsczémù lëdztwù.
Jeden z przedstôwców i wëkònywôczów ti pòliticzi, słëpsczi superintentend
Kristian W. Haken w 1780 r. pisôł: „Wiôlgô nôrodnô bùcha Kaszëbów
je przédną przëczëną tak długò stôwiónégò zatôrczënkù procëm
wëgasnieniu do czësta sarmacczégò plemiénia. Na bùcha nie dozwôlô,
żebë na jaczi le ôrt parłãczëlë sã z miemiecką krwią tim barżi, że
w Miemcach widzą rabùszników swòji donëchczasny tatczëznë. Na bùcha
przëczëniwô sã téż do tegã, że ùwôżają za sromãtã ùżiwanié
miemiecczégò jãzëka (…) Je nôkôz zalécający, żebë kaznodzeje, jak
le to je mòżlëwé, mielë starã usënąc kaszëbsczi jãzëk
i delë [Kaszëbóm] le miemiecczich szkólnëch, a dzecóm nie pòtrafiącym czëtac
pò miemieckù nie dôwelë kònfirmacji. Równak brëkùje to
mądroscë i òbmëslnoscë, mieniô sã na bôczënkù, żebë mieszkeńcë
nie dozdrzelë, że mô sã ùmëslënk wëkrudowac jich jãzëk,
bò Kaszëbi bë sã zbùntowelë procëm temù i
jak nôskùtkòwni zatôrczëlëbë sã taczémù planowi. Nôleżi
téż mëslec, żebë Kaszëba, co w codniowym żëcym z biédą pò miemieckù móże
sã dogadac, béł spòsobny zrozmiec nôùkã religii w miemiecczim
jãzëkù (…) Òbie przëczënë razã bëłë zôwadą i
robiłë to, że kaszëbskô mòwa w mòjim sënódze czësto jesz nie ùstała.
Przez 10 lat mòjégò tu bëcégò doprowadzył jem przë wspòmòżenim
pastorów do tegò, że w pôrã wsach na wëpôdk wòlny pòsadë,
żlë le patróni nie są ùpiarti, kaznodzeja mający bëc pòwòłónym,
bãdze mógł sã òbëc bez znajomoscë tegò jãzëka,
jakò że przez 5-6 lat pòwëmiérają starszi lëdze, jaczi jesz
żëją, a pò miemieckù nic nie pòtrafią. W niechtërnëch parafiach
trzeba na to kòle 50 lat.

Parafie, w chtërnëch głosy sã kôzania pò kaszëbskù, dzelą
sã na dwie grëpë: 1. dze pastor bez zastrzedżi mùszi głosëc kôzanié
pò kaszëbskù, bò pòłowa abò nawetka dwie trzecé
słëchającëch nie rozmieje na tëlé miemiecczégò jãzëka; do nich nôleżą
parafie: Wiôlgô Gardna, Rowë, Smôłdzëno, Główczëce, Cecenowò, Sławãcëno,
Skórowò; 2. dze kaszëbskô mòwa wnet ùstónie; do nich nôleżą
parafie: Damno, Łëpawa, Mikòrowò, Nożëno, Bùdowò.”

To bëłë proroczé słowa i mądré rechùbë, chòc czas wëmiéraniô kaszëbiznë
na tim terenie bawił ò pół stalat dłëżi. Przëczëniła sã do tegò sztatura
samëch lëterzczich Kaszëbów, jak téż jich niewielnëch, rozmiejącëch sprawã ùtrzimaniô
kaszëbiznë, pastorów, z chtërnëch niejedny wëszlë z môlowégò lëdztwa abò z
łużëcczich Serbów. Òglowò równak pastorowie robilë wszëtkò,
żebë przërëchlëc wëkrudowanié kaszëbsczégò (= pòlsczégò) jãzëka
z cerkwie, jak nazywelë tamtészi Kaszëbi kòscół. Ne dzejania òpisywôł
téż m.jin. szwejcarzczi ùczałi Jan Bernoùlli w 1777 r., gòsc
prësczégò ministra zagreńcznëch sprawów, hr. Òttóna Krzësztofa von
Pòdewilsa, dzedzëca Szczëpkòwic w słëpsczim krézu: „Kaszëbi rozmieją
Pòlôchów dosc dobrze, ale ti z rozmienim Kaszëbów mają kłopòt. Kùchôrz
hrabiégò, co służił na Łużëcach, dze wiele gôdô sã pò słowiańskù,
wiele rozmieje z kaszëbsczégò jãzëka. Òkòma tegò wiôlgô
apartnosc tegò jãzëka òd miemiecczégò je niemiło dlô
szlachtë, chtërna mô majątczi na Kaszëbach, temù òbsôdélcowie
majątków robią wszëtkò, chòc donëchczas bez wikszi zwënédżi, żebë miemiecczi
jãzëk ùpòwszédniac i kaszëbsczi wëplenic. Òni kôzelë
w kòscele zarô pò kaszëbsczich kôzaniach głosëc téż kôzania pò miemieckù,
jaczé pòddóny téż mùszą wësłëchac; równak głosëc kôzaniów le pò miemieckù jesz
ni móże, bò wiele tegò jãzëka nic nie rozmieje. Pòstãpno
nastóną bòdôj spòdzéwóné zmianë, dzélama temù, że Kaszëbi corôz
barżi miészają sã z Pòmòrzónama, dzélama znôw temù, że òbsédlô
sã w nym krajikù wiele miemiecczich kòlonistów dlô zôprawë bagnów
i chwarznów.”

W timże dokùmeńce-relacji cëzozemczika dôwô ò se znac
identifikòwanié na Zôchódnym Pòmòrzu pòmòrzkòscë
z miemczëzną i mòc trzimaniô sã Kaszëbów-lëtrów przë rodny
mòwie, zwëkù i tradicji.

No kaszëbsczé trwanié nie dôwało pòkù samémù Friderikòwi
II, chtëren zjinąd nawetka wenerôwôł zgardzywónëch Kaszëbów i całosc Pòmòrzónów
jakno rekrucczé spòdlé jegò armii. Z mëslą ò ni pòwòłôł
kòrpùsë kadétów w Słëpskù i Chełmnie, z chtërnëch òsoblëwò młodzëzna
z drobny kaszëbsczi szlachtë, nierôzka sëłą do nich ùdostôwónô, czãsto
wëchôdała wëtresérowónô w bezògôdkòwy pòsłësznoce i òddanim
królowi. Dzãka słëpsczi szkòle w prësczi armii zjawiło sã wiele òficérów,
nawet generałów mającëch nôzwëska znónëch do dzys w Pòlsce kaszëbsczich rodów,
pòchôdającëch przédno z lãbòrzkò-bëtowsczi zemi abò z
Gôchów. Nen kaszëbsczi dzél Zôchódnégò Pòmòrzô zwëskôł w miemiecczi
lëteraturze miono mòdrégò krajikù, ùskarnienia swiata
kùlturë i nôtërnégò wiodra jegò mieszkeńców. Béł to òbrôz
jaż nadto wëidealizowóny. Równiszcze żëcô mieszkeńców „mòdrégò krajikù”
długò òdbiégało òd standardów òglowòprësczich.
Rozsądzeniowy znaczënk dlô pòprawë leżnoscy żëcô kaszëbsczégò lëdztwa
na całim Pòmòrzu miałë prësczé refòrmë ùwòlnieniô
spòd pana, regùlëjącé ùprocëmnieniô na wsë, dôwającé
chłopóm wòlnotã, a dzélowi z nich wieczësté prawò miectwa, ògreńczoné
prawie do wiôldżich gòspòdarztwów. Béł to brzôd m.jin. freńcësczi rewòlucji
i dobëtny napòleóńsczi pòchadë procëm Prësóm, chtërnëch mądrzészi przedstôwcë
rządzący junczerzczi klasë, chcącë retowac państwò, zadbelë ò przëznanié
wòlnotë i miectwa chłopóm, ò refòrmã ùstawù miastów, ò pòwszédną ùczbã i
wòjskòwą służbã. Kaszëbskò-pòmòrzczi chłop,
stôwającë sã panã samégò se i swòjégò gòspòdarztwa,
stôwôł sã chùtczi lojalnym pòddónym prësczégò króla.
Dzãka wòjskòwy służbie i wòlnoce przemieszczaniô sã,
szukaniô robòtë òkòma domôcëch strón, stôwôł sã nié
le prësczim òbëwatelã, ale nierôz téż bëwałim człowiekã szeroczégò prësczégò państwa.
Ze swiata w rodné stronë przëwòzył rozmajité nowinczi, téż innowacje, chtërné
pòprôwiałë leżnoscë żëcô môlowëch spòlëznów.

Nimò nalézeniô sã pò napòleóńsczich wòjnach
całégò Pòmòrzô i w całoscë Kaszëbów w jednym prësczim państwie
jeleżnosc kaszëbsczégò lédztwa na Miemiecczim Pòmòrzu, a i w
pòlsczich Prësach, dôwni Królewsczich, terô Zôchódnëch, nie bëła takô samô.
Westrzód Kaszëbów Zôchódnëch Prës mòcniészô bëła gwôsnô juwernota, wikszé
pòczëcé apartnotë, cëzotë procëm prësactwa i miemczëznë. W nôwikszim
stãpniu rozsądzywała ò tim przënôleżnota do katolëcczégò Kòscoła.

Teren Zôchódnëch Prës, całosc zemiów Wschódnégò, Nadwiselnégò Pòmòrzô,
zamieszkónëch przez Kaszëbów, òbjimała òd 1821 r. chełmińskô diecezja
ze stolëcą w pòcysterzczim Pelplinie. Sztôłconé w tamtészi seminarii dëchòwiéństwò,
przëgòtowóné do dëszpastérztwa w pòlsczim i miemiecczim jãzëkù,
skłôdało sã w znaczącym dzélu téż z przedstôwców Kaszëbów. Nimò cëskù na
germanizacjã prësczich władzów, ùległoscë niechtërnëch biskùpów,
bãdącëch – przë znajomòscë pòlsczégò czë kaszëbsczégò jãzëka
– z rodowiznë Miemcama, Kòscół béł ùznôwóny za òbstojenié pòlskòscë,
a tim samym swòjiznë, kaszëbskòscë. Żëwòcëzna kaszëbiznë i słowiańsczégò dëcha ù wiele
mieszkeńców Zôchódnégò Pòmòrzô, czëjącëch sã Miemcama,
bùdzëła zdzëwienié, pòczëcé cëzotë i nierozmieniô mëslë trwaniô i ùpiéraniô
sã w òbrónie przed ùtracenim w całoscë gwôsny juwernotë, przed
germanizacją niosącą lepszé równiszcze żëcô. Jinaczi bëło na Nadwiselnym Pòmòrzu,
dze kaszëbskòsc bëła identifikòwónô z pòlskòscą, a pòlskòsc
z katolëcëzną, dze Kaszëbi żëlë w zemkłi gromadze. W biôtkòwaniach pòlskò-miemiecczich
na swòjim terenie òni przesądzywelë ò jich skùtkach
na zwësk pòlskòscë.

W nëch biôtkòwaniach pòlskò-miemiecczich dosc pòdobny
môl zajimała niewiôlgô żëdowskô miészosc, identifikùjącô sã prawie
z Miemcama. Stąd téż ùprôwiający na Kaszëbach heńdel żëdzë, chtërny mòcno
wpiselë sã w tradicjã i swiądã Kaszëbów, nie bëlë dlô nich kims
cëzym. Ceszëlë sã nawet òglowò lubnotą jakno ti, co wiedno pòretowelë
w biédze, a w procëmnoce do Miemców, chòc bëlë téż cëzy, nie bëlë wrogama.
Nôleżelë do kaszëbsczégò obrôzka zemi; bëlë i są widzec w kaszëbsczi lëteraturze
i dëchòwy kùlturze. Zeswiôdcziwają to téż aktualné do dzys rzeklënë.
Jedna z nich gôdô, w sparłãczenim ze znónym drëgã Kaszëbów do heńdlu, òbjimającégò téż
gduńsczi i słëpsczi tôrg, że jeden żid dzesãc Pòlôchów czë Miemców
wëprowadzy pòd wiôldżi wiater, a jeden Kaszëba dzesãc… żëdów.

W 1900 r. na 1563523 mieszkeńców Zôchódnëch Prës kòle 50% bëło katolëków,
48% lëtrów, trochã nad 1% żëdów. Lëczba Pòlôchów bëła szacowónô na
prawie 35% mieszkeńców. Żlë to òdpòwiôdało prôwdze, to gòdło
„lëter to Miemc, katolëk to Pòlôch” móże wzyc le za pòliticzną rzeklënã w
nôrodnëch biôtkach, ùmòcnioną w czãdze kùlturkampfù. Ùprocëmnienia
midzë Pòlôchama a Miemcama westrzód katolëków pòd kùńc XIX w.
miałë sã jak 2 do 1, przë czim ò przewôżënkù Pòlôchów
w wikszoscë krézów Zôchódnëch Prës pò lewy stronie Wisłë rozsądzywelë Kaszëbi.
Pòlskô, a tim barżi kaszëbskô spòlëzna bëła w wikszim dzélu, ale nié
leno, chłopskô czë rëchli agrarnô, bò nôwikszą wiôrztã robilë rólny
i mieszczi robòtnicë, dlô jaczich wôżnym wespółbiwôczã czãsto
béł ùbãdżi żëdowsczi kùpc.

5. Rolô katolëcczégò Kòscoła i kùlturkampfù

Niewiôldżé bëtnictwò żëdów na Pòmòrzu westrzód Kaszëbów szło
razã z rosnącym znaczënkã katolëcczégò Kòscoła i jegò ksãżi.
Dzejało sã tak, nimò czë móże dzãka m.jin. przeprowadzony przez
prësczi rząd sekùlarizacji dober i skasowaniô klôsztorów, a òstało
to wzmòcnioné na dobré pòlitiką kùlturkampfù. Stolëca
diecezji Pelplin bëła dlô Pòlôchów, a tim barżi dlô Kaszëbów, swójnym swiãtim
strzódkã. Ji znaczënk zwikszało òkòma seminarii biskùpié
progimnazjum Collegium Marianum, jistniejącé òd 1836 r., chtërne
do kùńca zagôrënkù jakno jedinô strzédnô szkòła przechòwała
nôùkã pòlsczégò jãzëka. Wiele jegò wëchòweńców
wëbiérało dëchòwną kariérã. W Pelplinie zebrało sã téż liczącé
sã òkrãżé pòlsczich dëchòwnëch, westrzód
chtërnëch bëło dosc tëlé Kaszëbów, mňcno zaangażowónëch w nôrodną prôcã,
jaką znankòwałë i założoné w 1869 r. cządnik „Pielgrzim” i wëdowizna, ùszëkòwónô
przez lëdzy z nim sparłãczonëch.

Béł òn baro znóny na Kaszëbach òkòma wëchôdający òd
kùńca XIX w. „Gazétë Gduńsczi”. Stądka sã bierzą pòstãpné
kaszëbsczé gôdczi: „Chto mô synka, do Pelplinka, chto mô córkã, do klôsztórka”
i „Chto mô ksãdza w rodze, tegò biéda nie dobòdze”. Bëlë przece
katolëcczi dëchòwni téż mòcny i niezanôleżny òd stronë materialny.
Dzãka temù i aùtoritetowi Kòscoła mielë bliską łączbã z
corôz miészim pòlsczim zemiaństwã, òsoblëwò wëjątkòwym
na nordowëch Kaszëbach, mòcno zgermanizowónëch, prezentowónëch m.jin. przez
familiã von Krockow. Wicy dëchòwëch prowôdników westrzód kaszëbskò-pòlsczich
ksãżi bëło na pôłniu, na Gôchach i Zôbòrach. Òglowò rolô
ksãżi w żëcym kaszëbsczi i pòlsczi, jak téż miemiecczi spòlëznë
bëła bëlnô. Òd czasów Zymku Lëdów òna rosła, a trôfielë sã westrzód
nich i taczi, jaczim blisczé bëłë domôcé tradicje i jãzëk Kaszëbów.

Òsoblëwy znaczënk miało nôùkòwò-pòùczné
dzejanié Kòscoła. W Pelplinie na przełómanim lat 60. i 70. ùsztôłcëła
sã pòlskô, pelplińskô historicznô szkòła, mającô z czasã cësk
na ùrëchlënié nôrodny òdrodë Kaszëbów. Ji praòjc ks. Aùgùstin
Hildebrand rodã z kaszëbsczi wsë Wiôldżi Kack, dzys dzél miasta Gdini, w swòjim
dokôzu „Niechtërné infòrmacje ò dôwniészim pòmòrzczim
archidiakónace”, wëdónym pò pòlskù i pò miemieckù w
Pelplinie w 1856 r., w dzélu II pt. „O wschódnym Pòmòrzu, tj. pòlsczim”
napisôł ò Kaszëbach m.jin.: „Lëczba jich wëchôdô terô na przeszło
120000 dësz. Nen lud w nowszim czasu nôwicy ze wszëtczich pòlsczich plemiéniów
na niebezpiek ùtraceniô mòwë i domôcëch zwëków przez miemiecką
bôłdzą bywôł wëstawiony. Równak nimò mnodżich niedrësznëch jeleżnoscy Kaszëbi
wëznający swiãtą katolëcką wiarã ùchòwelë
dotądka wiérno i mòwã, i zwëczi swòjich òjców. Nôleżi
sã spòdzewac, że téż dali starą i zgrôwą kòżdi kaszëbsczi rodzëznë
bãdze rodny jãzëk ùchòwac i przekazac gò swòjim
dzecóm razã ze zwëkama i rodnyma cnotama, chtërnyma prastarkòwie przëswiécelë.
Mòwa Kaszëbów apartni sã prôwdac w niechtërnëch wërazach i ôrce wëmôwianiô òd
czëstégò pòlsczégò jãzëka, ale stądka przënômni nie wëchôdô,
żebë Kaszëbi bëlë osóbnym nôrodã, òd pòlsczégò apartnym;
tak samò jak rozmajité miemiecczé plemióna, gôdającë apartnym nôrzeczã nie
są osóbnym nôrodã. Kaszëbi rozmieją wiedno czëstą pòlską mòwã,
żlë sã do nich wërazno i pòmału przemôwiô. Ksążk do nôbòżéństwa
użiwają jedinie w bezzmiłkòwym ùrobionym pòlsczim jãzëkù i
téż miéwają tu ksãżô kôzania le w bezzmiłkòwym pòlsczim
jãzëkù. A nicht sprawiedlëwò mëslący nie òdmówi uwôżaniô
dëchòwnym szczero dbającym ò piastowanié i ùchòwanié
rodnégò jãzëka swòjich parafianów”.

Przédno germanizacyjną rolą miała prëskô elmeńtarnô szkòła. Równak z drëdżi
stronë, dzãka rozwijowi szkòłowiznë pò prôwdze pòwszédny,
jak téż strzédny, i corôz wikszi lëczbë katolëcczich gimnazjów, do chtërnëch chòdzëlë
Kaszëbi-Pòlôsze, wësztôłcëło sã z czasã karno domôcy pòlsczi
inteligencji, a pòd kùńc XIX w. téż kaszëbsczi. Midzë jinyma dzãka
zdrëszënie Pòmòcë Nôùkòwy dlô Młodzëznë Zôchódnëch Prës,
pòwstałi w 1848 r. w czas Zymkù Lëdów w Chełmnie, wëższé studia na
szkòłach prawie jedinie miemiecczich, wëjątkòwò w Krakòwie,
skùńczëło dosc tëlé Kaszëbów. Wiôlgą rolą miôł tu Ùniwersytet Wrocławsczi,
w chtërnym dzejało Towarzëstwò Lëterackò-Słowiańsczé, zbiérającé m.jin. òkòma
Słowôków, Pòlôchów i przedstôwców łużëcczich Serbów téż Kaszëbów. Tam ùsztôłcëła
sã jesta Floriana Cenôwë (1817-1881), sëna wsowégò kòwôla ze
Sławòszëna kòl Pùcka. Zanim òstôł lékôrzã, rozwijôł
studia w Królewcu, skąd wzął bëtnictwò w próbie zbrojnégò pòwstaniô
na Pòmòrzu w 1846 r. jakno prowôdnik cygnieniô na Starogard. Pò ùjãcym
i skôzanim na smierc, ùwòlniony dzãka berlińsczi rewòlucji
1848 r. z Moabitu, skùńcził w stolëcë Prës studia i pòdjimnął
lékarzką praktikã na Kòcewiu. Chùtkò stôł sã znónym
w krôjnie jakno dobri lékôrz, a w kraju i swiece jakno badéra i kaszëbsczi pisôrz, ùsôdzca
mnodżich drëków i pismión czerowónëch do domôków i bracy Pòlôchów. M.jin.
pisôł: „Zemja Kaszebsko cignęła sę ju v nodavnjeszech czasach wód mórza Baltickjeho,
czele, jak me je teros zovjeme, Vjelgjeho, jasz pó rzeki Notece e Vartę, mjedze Wódrą
e Visla. Ledovji tutejszemu dovale dzejopjisorze rożne nazwjistka: Venetov czele
Vendov, Słowjanov, Pómórzanov, Kaszebov”.

Do nôcenniészich dokôzów Cenôwë nôleżi „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjě mòvé”
– pierszi cządnik wëdôwóny w kaszëbsczim jãzëkù w latach 1866-1868,
a drëkòwóny w Swiecu. Mô òn na titułowy stronie przirodné
mòtto – trzë kaszëbsczé gôdczi, wôrtné apartnégò rozbiérkù i
dopòwiescë. Je to swójné przesłanié spòlëznowò-pòliticzné,
prawie òbëwatelsczé, aktualné i dzys: Naszě bjědé
mdze dłéżi, jak jejich panstva; Nôpevnjěszě na panóv
trécézné są pòdchlěbstwo é próżnjactwo; Kapusté szlachectwo
nje wòbònj.

Bez wątpieniô brzadã jegò pewno sómny robòtë i pùblicznégò dzejaniô
je wprowadzenié Kaszëbów i kaszëbsczich sprawów na szeroką rówiznã eùropejsczich
nôùkòwëch badérowaniów. Z czasã, jesz w XIX w. zwëskôł òn
téż ùznanié swòjich krajanów, a wnetka w XX w. miono òjca kaszëbsczi
rësznotë i regiónalëznë. Za żëcô doznôł wiele psotów ze stronë elit i tëlé samò znank ùwôżaniô
i wenerowaniô òd prostëch lëdzy, òsoblëwò Kòcewia,
westrzód chtërnëch robił, jaczich lékarził, z chtërnyma sã identifikòwôł,
stającë sã lepiszczã szerszi pòmòrzczi zrzesznicë, òsoblëwò kaszëbskò-kòcewsczi.
Rechòwelë gò nimò wszëtkò nawet i procëmnicë, téż ti
z Kaszëbów, co chcelë jic jiną, miéj kaszëbską, barżi pòlską drogą. Jegò pierszi
biograf i procëmnik, ks. Gùstôw Pòbłocczi, wierã sprawiedlëwò spòstrzégł:
„W codniowym żëcym starowny Pòlôch, kòchający swòjã nôrodnosc,
a w pismionach swòjich wróg Pòlôchów, hewòtno szlachtë”. Béł
bò wej Cenôwa prôwdzëwym demòkratą i òsobą nié na miarã szlachecką,
ale òbëwatelską i òglowòsłowiańską. Stąd téż nôbarżi znóny z
XIX-wiecznëch kaszëbsczich pòétów, Hierónim Derdowsczi (1852-1902), w wiérzce
napisóny zarôz pò smiercë Cenôwë, m.jin. pòwié, pòdczorchiwającë
jegò miłotã do kaszëbsczégò lëdu:

„…Ludze jak zazweczoj ludze, kąsk krącele łbami,
A te chodzeł, serca szukoł mniedze Słowianami.
Jeden wzdrygoł remnionami, drudzi łajoł: nara,
Trzecy grepkę wąchoł zdrade: Cebie niesła wiara!

Ciej syn Sławe na twym grobie klęknie, łze weleje,
Twoja wiara i nadzeja w sercu mu zacnieje,
I do dusze sę odezwie brzęk harfe eolści:
Ni ma Kaszub bez Polonii, a bez Kaszub Polści.”

F. Cenôwa ùmarł 26 strëmiannika 1881 r. Pòchòwelë gò na
parafialnym smãtôrzu w Przësérskù kòle Swieca, dze jegò grób
je swójnym môlã zetkaniô rozmajitëch lëdzy w dëchù słów H. Derdowsczégò.

Wikszô czëłota na nôrodné pòlsczé i téż kaszëbsczé témë nastała westrzód
Kaszëbów w czãdze kùlturkampfù. Całé dzejanié Cenôwë westrzód
jemù terôczasnëch miała dosc môłi òòzéwk. Wëchôdała òna òd
pòczątkù z chãcé òbronë Kaszëbów przed germanizacją.
Cenôwa spòstrzégł, że tzw. pòlskô agitacja, robionô przez dëchòwnëch
i zemianów, mô môłi skùtk, bò na pierszi môl dôwô bòdôj szlachecką
kùlturã, dosc cëzą wsowy i môłomiastny kaszëbsczi spòlëznie.
Stąd przez rechòwanié wësok kaszëbiznë, ùkôzanié historiczny przeszłotë
Kaszëbów i dzejów Pòmòrzô chcôł òbùdzëc kaszëbsczégò dëcha
i plemiéniową bùchã westrzód krajanów. Òsoblëwò szło
jemù ò jãzëk, chtëren béł dlô niegò równo
wôrtny, jak wszëtczé słowiańsczé jãzëczi. Timczasã Kaszëbi mielë swój
jãzëk za cos lëchszégò òd pòlsczégò i
miemiecczégò. Wiele téż ò wszëtczim swòjim mieszkeńcóm
leżnoscë pòdnieseniô dobroctwa. Znankòwą òsobą tegò rozwiju
Prës béł Bismarck.

Ksyżã Òtto von Bismarck, żelôzny prësczi kanclérz, ùtwórca
sparłãczonégò państwa, Miemiecczi Rzeszë, mô swòje priwatné
zrzeszenia z Kaszëbami. Jegò naòżeniô, Johanna von Pùttkamer
z Barnowa w parafii Kòłczëgłowë, leżący za greńcama Zôchódnëch Prës na Zôchódnym
Pòmòrzu w przëgreńczny Bëtowszczi Zemi, stesknionô za naòżenim,
naprzikrzonô cuszą i sómnotą junczerzczégò dwòru, skarżëła sã w
lësce z 1866 r., że w rozcygający sã wkół pùstoce czëc je le „wëcé
wilków i Kaszëbów”. To zeswiôdczenié pòwtórził w swòjich wspòminkach
sóm Bismarck, nie spòdzéwającë sã, jaczé z tegò wërozmienié
mògą wëcygnąc historicë. Jeden je dosc wôżny. A to taczi, że w Kòłczëgłowach
ju w 1740 r. òstałë zniosłé pòlsczé nôbòżéństwa dlô Kaszëbów,
bò bëło rzekłé, że jich ni ma. Timczasã, jak je widzec jesz pò 125
latach, òni przeszkôdzelë Pùttkamerów brutce w snicym ò Bismarckù.

Dzélã prësczégò i bismarckòwsczégò na Pòmòrzu
mitu, wespół historiczny prôwdë, co mało jidze w pôrze, je ùrëchlony pò wòjnie
freńcëskò-prësczi, dzãka złotu wëgrónëch, gòspòdarczi
rozwij Prës, òsoblëwò jegò wschódnëch, junczerzczich prowincji,
do chtërnëch barżi nôleżało Zôchódné Pòmòrzé, miéj Zôchódné Prësë.
Ju wczasni zaczãti rozwij bùdowiznë, dróg, banów terô przëjimnął òsoblëwą
wiôlgòsc, parłãczącë òddaloné òd
se òkòla Pòmòrzô midzë sobą, a nôwicy z jinyma miemiecczima
krajama i stolëcą Berlinã. Banowé sparłãczeniô wëwòłałë swójną
rewòlucjã. Szłë razã z rozwijã rolnictwa, industrii i
miastów. Miałë wiôldżi spòlëznowy i strategiczny znaczënk. Dôwałë robòtã, ùłôtwiałë
wińdzenié lëdzy, co jesz niedôwno bëlë prawie przëpisóny do zemi, w wiôldżi swiat,
głãbòk w Miemcë i za Eùropã. Dzãka nim nastałë
migracje dzesątków i setków tësący lëdzy, czasowé i stałé, òsoblëwò do
Nadrenii-Westfalii, Berlina, miéj i barżi czasowò do rolniczi Meklembùrgii
i na Zôchódné Pòmòrzé. Òd tegò czasu rosła pòlskô
kòlonia w Berlinie, w chtërnym niejedna kaszëbskô, pòmòrzkô
rodzëzna miała swòjich krewnëch. Pòdobno nad Renã i w Dólny
Saksónii, dze w Hanowérze i Brandenbùrgii mòżna bëło nalezc darżëcë,
na jaczich òbsodélcama, nié le mieszkeńcama, bëlë Kaszëbi.

Òd lat 70. rozwinãło sã w
Nadrenii-Westfalii pòlsczé dëszpastérztwò, z bëtnictwã chełmińsczich
ksãżi. Pòwstała tam pòlskô nôrodnô rësznota, zdrëszënë, prasa,
robòtniczé zrzeszenia, òsoblëwò Pòlskô Warkòwnô
Jednota, chtërna òbjimnãła całi teren prësczégò zagôrënkù.
Prowôdnikama bëlë Pòmòrzónowie: ks. Freńcëszk Lës z Lëbawsczi Zemi,
dr filologii i gazétnik Jan Brejsczi z Kòcewia i pòchôdający z Warmii,
wësztôłcony w Pelplinie ks. Józef Szotowsczi. Béł czas, czej wrôcający dodom robòtnicë
przëwòzëlë nié le pieniãdze i dôrënczi, nowiznë miemiecczi industrii,
ale nôwicy wrôcelë Pòlôchama ze swiądą. Ks. J. Szotowsczi, przëmùszony
do òpùszczeniô kraju nad Renã, òstawszë probòszczã w
Chmielnie na Kaszëbach i pòdskôcającë tu òd kùńca XIX w. òżëwioné
nôrodné, gòspòdarczé i kùlturalné dzejanié, zwëskôł miono kaszëbsczégò króla.

Dbającë ò rozwij i jednotã Rzeszë, Bismarck promòwôł ùstawë
sczerowóné procëm katolëcczémù Kòscołowi, chcącë gò pòdpòrządkòwac
państwù, na mòdło jeleżnoscë ùnijnégò lëterzczégò Kòscoła.
Nowòczasnô w swòji jistnoce prawòdajnosc, m.jin. òddzélającé
sprawë państwa òd cëskù Kòscoła, wprowôdzającé ùrzãdë
cywilnégò stanu i swiecczich inspektorów szkòlnëch, zaczinającé refòrmë
w bënowy administracji Kòscoła, wëwòłiwałë czãsto òpaczné skùtczi.
Procëmpòlsczé òstré ùstôwiznë kùlturkampfù,
sczerowóné procëm katolëcczémù Kòscołowi, ùmòcniłë pòwstałi
ju wczasni stereòtip Pòlôcha-katolëka, Miemca-lëtra. Wprowadzony wnenczas
swòjny indeks zakôzónëch ksążk, register sądowëch òbsądów zakôzywającëch
upòwszédniani wrodżich rządowi wëdôwizn, w wikszim dzëlu pòlsczich, òbjimôł
téż niewielné dotąd kaszëbsczé ksążczi. Jan Karnowsczi jakno studeńt teòlogii,
a pòtemù prawa, w swòji dowòdzëznie, ògłoszony
w 1911 r. w „Grifie” i òsóbno pt. „Kaszëbczé lëdztwò w minionym stalatim
(Céchùnk spòlëznowò-kùlturalny)”, w dzélu z titułã „Cësk
procëmpòlsczi pòliticzi na psychikã kaszëbsczégò lëdztwa”
tak napisôł:

„Dwa nôwartë znankùją co le mało kaszëbsczé lëdztwò: nôbòżnota
i sprawiedlëwòta. Nôbòżnota to elemeńtarny dech kaszëbsczi dëszë; nie
czerëjącô sã rozwôżanim, ale głãbòk pòjimónô wseczëcym;
rozwôżanié zastãpywô leno zwëk, tradicja, a nad wszëtkò òsoba
ksãdza. Sprawiedlëwòta Kaszëbë je cwiardô, nieùdżibłô, bez wërozmiałotë.
Tim sã téż tolmaczi pewno na ùbrzątwina prawòwaniô sã,
no nieprzejednóné nôparctwò i òbstôwanié na swòjim prawie. Kaszëba
je kapôwen darowac wszëtczé winë i jãkòrczi, ale krziwdë, niesprawiedlëwòtë
nie darëje nikòmù. Ò te dwie skarnie kaszëbsczi
dëszë le côrnąc, a zjadłosc bãdze wiecznô! Ten skùtk miała prawie
procëmpòlskô pòlitika prësczégò rządu. Jaż do kùlturkampfù na ògle
prësczi rząd miôł wiôlgą dowiérnotã ù kaszëbsczégò lëdztwa,
jak wëżi bëło rzekłé. Kùlturowô biôtka zato otemkła ji òczë.
«Czedë szandara sã pòjawił przed plebanią, lud ju ùzdrzôł
w niebezpiekù swòje nôswiãtszé dobra i do raza zajimnął
kriticzné stanowiszcze wedle rządu (…)» Nié wszãdze prowadzonô
bëła kùlturowô biôtka z równą niemiłosernoscą i nieùznôwnotą; zanôlégało
to przeważnie òd «energii» pòzwónégò landrata, ale wszãdze ò tëlé
dosadzëła, że ne nitczi letkòwiérny dowiérnotë ùrwałë
sã do raza, a pòwstała nôgle grëbô scana niedowiérnotë, dzelącô
lud òd rządu. Pòdobny béł prôwdac cësk kùlturowy biôtczi na
psychikã pòlsczégò lëdztwa i w jinëch dzélach kraju, ale równak
nié tak wôżny jak na Kaszëbach, bò téż dowiérnota wedle rządu kòżdą
razą nie bëła tak wiôlgô, a wic rozczarzenié ni mògło bëc tak bòlesné.”

Ùtwórcą tegò rozestaniô
z mitã dobrégò prësczégò króla i państwa béł Bismarck. Tim samym
dzãka represjóm wëwòłôł nôrodną solidarëznã ù Kaszëbów,
zrësził jich i wszëtczich Pòlôchów, tak w rëmii gòspòdarczi
jak i kùlturë do, òrganiczny prôcë. Z drëdżi stronë ùrëchlił
rozwij emigracji, òsoblëwò zômòrzczi do ÙSA, Kanadë,
jak téż Pôłniowy Americzi i Nowy Zelandii. Ùłôtwiała jã werbùnkòwô
akcja ageńtów i pòlitika zômòrzczich państw. Rozsądzywôł ò tim
rësznik ekònomiczny, chãc zlepszeniô żëcô, ale na pierszi môl tak w òsobistëch
wëpòwiescach jak i w gazétach pòdôwónô bëła nôczãscy pòtrzeba
żëcô w wòlnoce òd prësczégò ùpichù.
Wedle taksowaniô Stefana Ramùłta, jegò „Statisticzi kaszëbsczégò lëdztwa”
(Kraków 1899), lëczba Kaszëbów w Eùropie przechôdała jedną piątą mëlióna,
a razã z Kaszëbama w Americe dochôdała do 300 tës.

6. Pòłożenié gòspòdarczé i dëchòwé Kaszëbów na
przełómanim XIX i XX wiekù

Kaszëbską bôłdzą òstôwało lądowé rëbaczenié, a òsoblëwò mòrzczé
i płëwanié nié le bôłtowé, na gwôsnëch bôtach i statkach, ale téż na statkach miemiecczich
armatorów, òbjimającëch swòjima liniama całi swiat. Dzélã pòkôzywô
to dokôz ks. Hierónima Gòłãbiewsczégò „Rëbacczé òbrôzczi
z półwëspù Héla” (Pelplin 1887) i mnodżé pòwiescë kaszëbsczégò pisôrza
Aùgùstina Nécla, wëchôdającé pò II swiatowy wòjnie, jak
téż ksążczi niewielnëch badérów-wanożników, nalôzców turisticznëch wôrtnotów zemi
Kaszëbów.

Rosła téż rolô Kaszëbów w pòlsczim nôrodnym rëszenim. Kaszëbów zaczãlë
miec za òbróńców i prôwdzëwëch gòspòdôrzów pòlsczégò pòbrzegù i
Pòmòrzô. Wikszi bôczënk béł dôwóny na jich bëcé i rolą w samym Gduńskù.

Kaszëbsczi problem, sprawa, kim są i bãdą Kaszëbi: Pòlôchama, Miemcama
czë òsóbnym nôrodã, rozniécałë zaczekawienié i sztridë
westrzód uczałëch i pòlitików. Trwałë bò wej „biôtczi” ò kaszëbsczé
dësze, rozgriwóné nawetka na równiszczu miemiecczégò parlameńtu, dze zasôdelë
téż przedstôwcë Pòlôchów, welowóni na Kaszëbach.

Nôùkòwé, kùlturalné i pòliticzné dzejanié Pòlôchów,
pòlsczé gazétnictwò czë stara i dokònania samëch Kaszëbów, a òsoblëwò wdzydzczégò szkólnégò Izydóra
Gùlgòwsczégò i meklembùrzczégò lingwistë Friedricha
Lorentza doprowadzëłë do szerszégò pòdjimniãcô przez młodą inteligencjã deji
F. Cenôwë i prowadzenia dali lëteracczi robòtë H. Derdowsczégò.
Nôpiérwy w 1905 r. A. Majkòwsczi zaczął jakno redaktor „Gduńsczi Gazétë”
wëdawac dodôwk „Drużba. Pismo dlö polscich Kaszubów”. W 1907 r. pòwstało z
dëcha miemiecczé, ale nôùkòwé, wòlné òd
miemiecczi nacjonalëznë Kaszëbsczé Zrzeszenié Lëdoznawczé w Kartuzach, wëdôwającé
téż gwôsny nôùkòwy cządnik. W 1907 r. w Pelplinie w òbrëmienim
studencczi „Polonii” pòwstało dzãka J. Karnowsczémù westrzód
klerików Kòło Kaszëbòlogów, a òd 1908 r. Majkòwsczi w
Kòscérzënie zaczął wëdawac „Grifa”, pierszi w Zôchódnëch Prësach pòlsczi
i kaszëbsczi cządnik spòlëznowò-kùlturalny i lëteracczi. Ne
wszëtczé dzejania doprowadzëłë do pòwstaniô zbiérający inteligencjã rësznotë,
pòzwóny młodokaszëbską. Pòd gòdłã „Co kaszëbsczé, to
pòlsczé” Młodokaszëbi zgrôwelë do kaszëbsczi òdrodë – òsoblëwò rodny
kùlturë – w òbrëmienim pòlsczégò nôrodu, do gòspòdarczégò,
kùlturalnégò i pòliticznégò rozwiju Kaszëbów, chtërnëch
dëchòwą i gòspòdarczą stolëca béł Gduńsk. Stądka téż we Gduńskù na
młodokaszëbsczim zjezdze w 1912 r. òstała pòwòłónô do żëcô òrganizacja ò kùlturalny
i pòliticzny przirodze: Zdrëszëna Młodokaszëbów, jaczi ùtwórcą i dëchòwym
prowôdnikã béł A. Majkòwsczi, piastëjący w przédnictwie ùrząd
sekretôrza; prezesã òstôł ks. Ignacy Cyra, probòszcz
w Drzëcymiu na Kòcewiu, rodã z Gôchów.

Młodokaszëbi prowadzącë dali deje Cenôwë i Derdowsczégò, sparłãczëlë
je, bùdëjącë rësznotã, jaką móże pòzwac kaszëbskò-pòmòrzką.
Akceńtowelë regiónalną zrzesznicã kaszëbskò-pòmòrzką,
a òkòma kaszëbsczi juwernotë téż nôrodną pòlską. Ùswiądnielë
sobie i swiatu, że Kaszëbi to spòlëzna mającô bògactwò wiele
kùltur; òkòma gwôsny i pòlsczi téż miemiecką. Nôwikszima
zwënégama Młodokaszëbów òkòma „Grifa” i mnodżima lëteracczima dokôzama
bëłë Biblioteka i Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrzczé w
Sopòce, jak téż ùrobienié kaszëbsczégò pisënkù czë wprowadzenié
sprawë i kaszëbsczi kùlturë na eùropejsczé fòrum, òsoblëwò òglowòpòlsczé
i miemiecczé.

Jich dzejanié rodzëło protest nié le westrzód Miemców-germanizatorów, ale téż
dosc wiôldżégò dzélu donëchczasnëch elit pòlsczi nôrodné rësznotë w
Zôchódnëch Prësach, zebrónëch wkół konserwatiwnégò, klerikalnégò „Pielgrzëma”
i lëdowò-mieszczańsczi „Gazétë Grëdządzczi”. Ataczi, òbwinieniô i towarzącé
jima procesë, dobëté przez Młodokaszëbów, a nade wszëtkò wëbùch I swiatowy
wòjnë, załómałë rozwij ti rësznotë. Kòżdą razą to prawie Młodokaszëbi
wëjawilë mòc pòmòrzczégò dëcha westrzód Kaszëbów, jich
wòlą ùchòwaniô i rozwiju gwôsnégò jãzëka i kùlturë,
dobëcé i zmòcnienié gwôsny pòliticzny subiekcëznë.

Bëtnicë biôtk na rozmajitëch frontach I swiatowy wòjnë, Młodokaszëbi we
wrodżim miemiecczim ùnifòrmie nie przestelë mëslec ò kaszëbsczi
sprawie i ò dostanim przez Pòlskã razã z kaszëbską zemią
nazôd samòstójnotë. Doznôwelë téż tragicznëch przeżëców. Òsoblëwò J. Karnowsczi,
pòzwóny sëmienim kaszëbsczi regiónalëznë i mùzgã Młodokaszëbów,
jakno òficer, pòéta bùntowôł sã w swòjich wiérztach
procëm strasznotóm wòjnë i pòniżeniu człowieka-żôłnérza.

Òbczas wòjnë westrzód
całownotë lëdzy, téż Kaszëbów, ùrosła m.jin. pòbòżnota. Ji òdbicym
stała sã zbùdowónô w dërżéniowym sztôłce przez Kaszëbów, ale téż z
dôwków mieszkeńców całi chełmińsczi diecezji, jak téż emigrantów, wielewskô kalwaria
na pôłniu Kaszëbów. Rosła przë tim wiara w ùpôdk zagôrinôczów i òdrodã pòlsczégò państwa,
co sã stało w 1918 r. Rewòlucja w Miemcach, òdroda Repùbliczi
w Galicji i Kòngresówce pòdskôcëłë Kaszëbów i Pòlôchów na Pòmòrzu
do mòcniészi biôtczi, nawet zbrojny, m.jin. przez bëtnictwo w wiôlgòpòlsczim
pòwstaniu, ò przëłączenié Pòmòrzô i całownotë zemiów
prësczégò zagôrënkù do Pòlsczi. Krézowô Rada Lëdowô w Kòscérzënie
12 IV 1919 r. na wiecu w sprawie przënôleżnotë Kaszëbów do Pòlsczi ùsejmikòwała:

„Më, Kaszëbi kaszëbsczégò miasta Kòscérzënë i òkòlégò,
na zéńdzenim Lëdowégò Zrzeszenia w lëczbie 1000 lëdzy, uroczësto dôwómë do
wiédzë całémù cywilizowónémù swiatu, że naji prastarkòwie,
starkòwie, òjcowie, jak i më całim sercã jesmë Pòlôchama
ze krwi i gnôta.

Najô kaszëbskô zemia je pòlską zemią, wierã że Brandenbùrgia
nie je miemieckô! Najô kaszëbskô mòwa je pòlską mòwą, wierã że
Miemcë gôdający „plattdeutsche” nie są Miemcama. Jesmë i òstóniemë Pòlôchama,
jak naji bracynowie w Wielgòpòlsce, Królestwie, Galicji, Sląsku,
Mazurach. Żóden historik, żóden miemiecczi pòlitik, żóden socjalista i żóden
hakatista nie wërwie nama najégò kaszëbsczégò – pòlsczégò serca.
Wara Miemcóm, jakbë chcelë nas, najé matczi, najé białczi, najé dzôtczi, rechòwac
do jinégò, cëzégò plemiénia. Wara jesz rôz. Më, Kaszëbi, jesmë, òstóniemë
na naji zemi Pòlôchama! Nie zdżiniemë! Bò nigdë do zgùbë
nie przińdą Kaszubë.”

7. Kaszëbsczé kawle midzë dwùma
wòjnama i w hitlerowsczich czasach

Skùtkã I wòjnë i rozsądzenia Pòkòjowy Kònferencji
w Wersalu nastała w Eùropie nowô jawernota. Kaszëbi z jedny stronë mielë wënôdgrodã z
przëłączenia dzélu Pòmòrzô do òdrodzonégò pòlsczégò państwa,
z drëdżi znôw ni mòglë nie dostrzec, że nalezlë sã terô w trzech rozmajitëch
państwòwëch òrganizmach, dzélã sobie wrodżich abò nieprzëjôcelsczich. Òkòma
RP bëłë to òbkrojoné, nie òdrzékającé sã òdpłacënkù Miemcë
i identifikùjącé sã z Miemcama, chòc zgódno z midzënôrodnyma
prawama barżi sparłãczoné z Pòlską, Wòlné Miasto Gduńsk. Tak
w Rzeszë jak i we Gduńskù bëlë Kaszëbi prawie w całoscë dzélã zaòstałi
tam pòlsczi miészoscë. Chòcô w pôrã môlach doszło dzãka
Kaszëbóm do pòprawieniô greńc na zwësk Pòlsczi, czãsto dzelëłë òne
familie, donëchczasné kòła drëchów i rëmie gòspòdarczégò wespółdzejaniô.
Odcynałë téż Gduńsk òd jegò nôtërnëch kaszëbsczich tëłów i robiłë cãżészim
codniowé żëcé Kaszëbów. Òkòma tegò pòlsczé wòjskò,
nowô rządowô administracja, le w dzélu pòchôdającô z môlowëch lëdzy, nie òpasłë
sã òd beztczë i błãdów, umiésziwającëch redotã Kaszëbów
z wróceniô do Pòlsczi. Prowôdnik Młodokaszëbów A. Majkòwsczi,
mësląc ò tich skùtkach, pisôł w 1925 r. na szpaltach „Grifa” (1925,
nr 1):

„Bòlesnym chùtczi je to, że wiwisekcja etnicznégò kaszëbsczégò òrganizmù òdbëła
sã bez protestu i żëwégò refleksu pòwòłóny do tegò kaszëbsczi
inteligencji. Zdôwómë sobie sprawã z tegò, że przirodną stolëcã Kaszëbów – Gduńsk – òdcãlë
(…) Prostim skùtkã taczégò pòstãpkù je
odcãcé Kaszëbóm zdrzódła tradicji, môlu ùswiãconégò grobama
spòcziwającëch tam kaszëbsczich ksyżãt, widzałi Òliwë, przëdzelony
do teritorium WM Gduńska. Móże dzys ti, co w przedwòjnowym czasu tak
sã bòjelë młodokaszëbsczi rësznotë jakno zdania plemiéniowégò pòczëcô
Kaszëbów, zastanowią sã, jak w jãzëkù diplomatów gôdô
sã ju nié ò «Kaszëbach», ale ò «Kùritarzu»”.

Je w ti wëpòwiescë zeswiôdczëna rozczarzeniô ze stanowiszcza gwôsnégò òkrãżégò,
jak i bólu pòchôdającégò z tegò, że w przeszłoce nie béł rechòwóny
pò stronie pòlsczi znaczënk dzejaniô Młodokaszëbów, òsoblëwò we
Gduńskù, jak téż nie òstałë, w jegò rozmienim, zwëskóné mòżnotë
dostaniô nazôd Gduńska i wikszégò dzélu Pòmòrzô – tatczëznë
Kaszëbów – dlô Pòlsczi. Òstawienié Gduńska za Repùbliką, rozkawałkòwanié
Kaszëbów na trzë dzéle, przëjimôł òn jakno przegróną Pòlsczi i czerowóny
przez niegò rësznotë.

Skùtkã nowëch greńcznëch pòdzélów doszło do ùrwaniô
donëchczasnëch gòspòdarczich łączbów i mòżnot szukaniô robòtë
w òbrëmienim dotądka wiôldżégò i ùdało rozwijającégò sã miemiecczégò państwa.
Dostóną nazôd wòlnotã nié wszëtcë pòtrafilë téż zwëskac w pòlitice
na òdpòwiedzalny ôrt. Prôwdac dzãkòwelë nierôz Kaszëbóm,
nawet pùbliczno i głosno, że dzãka nim Pòlskô wrócëła nad Bôłt,
a Pòmòrzé do Pòlsczi, to równak na co dzéń dôwałë ò sobie
znac gòspòdarczé kłopòtë, arogancja urzãdników i jadłoba
niechtërnëch przëbëczników z bëna Pòlsczi do gôdającégò jinym jãzëkã kaszëbsczégò lëdztwa.
Pòwszédné bëło niedopùscenié Kaszëbów do wikszégò bëtnictwa
w przeprowadzony rólny refòrmie czë téż zwëskaniô lepszi robòtë w bùdowóny
Gdini, dze z Kaszëbów chùtczi le miéwcë zemi stôwelë sã bògatima
lëdzama. Nié bez znaczënkù bëło, że bliskô Kaszëbóm òd czasów zagôrënkù i
dzãka Kòscołowi Nôrodnô Demòkracja, nômòcniészô na Pòmòrzu
partia, nigdë nie ùdostała w òbrëmienim kraju władzë i stądka bëła
panëjącym subiektã procëmnotë. Wëzwëskiwała òna czãsto instrumeńtalno
czëcowé ùstawë kaszëbskò-pòmòrzczégò lëdztwa
w swòji pòliticzny biôtce, òsoblëwò z sanacjową stroną.

W czãdze pò majowym zôchwace z 1929 r. òsoblëwò parłãczącą
rolą òdegrôł chełmińsczi Kòscół. Jegò biskùp Stanisłôw Òkòniewsczi,
lubòtnik sanacji, ùznającë pòmòrzką jawernotã,
dbôł ò ùmòcniwanié nôrodnégò i państwòwégò dëcha
na Pòmòrzu, zwënégùjącë niemôłé rezultatë westrzód Kaszëbów.
Dającë pierszi môl Kaszëbóm, mòrzu i Pòmòrzu w Pòlsce,
biskùp Òkòniewsczi wespółùsôdzôł mit Mòrzczi Pòlsczi, ùmòcniwôł
bùchã Kaszëbów, w czim niemôłi znaczënk miało to, że na swòjégò pòmòcnégò biskùpa
wëznacził słôwnégò ju za młoda z prawòscë i swiãtoscë szkólnégò i
rektora seminarii, Kaszëbã, ks. Kònstantina Dominika. W karnie nôblëższich
jegò wespółdzejôrzi nalôzł sã téż jiny Kaszëba, ks. dr Kazëmiérz Bieszk,
chtëren stôł sã znóny jakno protektor klerików i młodëch ksãżi czë
prekùrsor òdnowë liturgii.

Pòmòrzé w òbrëmienim kraju wëapartniało sã bògactwã òbëwatelsczich òrganizacjowëch
bùdacji i równiszczã żëcô i kùlturë, nimò znaczący bezrobòcëznë i
jinëch niedostónków. Chùtkò rosłë nowé kadrë młodi inteligencji,
wësztôłcony na pòlsczich ùniwersytétach, m.jin. w òrganizacjach
pòmòrzczich studeńtów, zrzeszënach i kòrpòracjach w ôrce
„Pomerania” w Pòznaniu i „Cassubia” w Warszawie. Rozwij kùlturë i nôùczi
na Pòmòrzu sprawił òbjimniãcé Kaszëbów nowima badérowaniama,
w jaczich òkòma stôrégò centrum Towarzëstwa Nôùkòwégò w
Toruniu nôwikszą rolą òdegrôł Institut Bôłtowy, mający nôpiérwy sedzbã w
Toruniu, w stolëcë pòmòrzczégò wòjewództwa, a pózni w
Gdini. Jegò wizytnym biletã je wiôldżé dokôz trzech ùsôdzców
pt. „Kaszëbi. Kùltura i jãzëk”, ùrëchtowóny pód czerownictwã direktora
Institutu Józefa Bòrowika. Pëszné stronë historii kaszëbskò-pòmòrzczich
dzejów zapisało téż gduńsczé òkrãżé lëdzy nôùczi
i pòùczënë, zebrónëch w Towarzëstwie Przëjacelów Nôùczi i Kùńsztu
w WM Gduńskù. We Gduńskù pòstãpny rôz òdrodzył
sã młodokaszëbsczi „Grif”. Jegò dodôwkã béł „Grif Kaszëbsczi”,
chtërnégò redaktorzë ùrobilë Regionalné Zrzeszenié Kaszëbów
w Kartuzach i wëdôwelë cządnik „Zrzesz Kaszëbskô”.

Westrzód wiele institucji kùlturë na Pòmòrzu,
a òbjimającëch zemie Kaszëbów, wëapartniała sã m.jin. Rozsélnica Pòmòrzkô
Pòlsczégò Radia w Toruniu, wspiérónô przez dzejôrzi, zebrónëch w toruńsczim
Zrzeszeniu Lubòtników Kaszëbiznë „Stanica”.

Rozwijowi kùlturë i kaszëbsczi lëteraturë przëstojôł rozwij môlowëch kaszëbsczich
zrzeszën i wëdôwónëch przez nie gazétów. Na stanicach wikszoscë pòmòrzczich òrganizacji
baro czãsto pòjôwiała sã kaszëbskô znankòwizna: szlachòta
grifa czë téż mòdło kaszëbszégò wësziwkù. No znankòwé
bëcé kaszëbsczi apartnoscë spòstrzec móże téż w ùczbie i szkòłowym
wëchòwaniu, a nawetka w malënkù i mùzyce. Kaszëbsczich plastików
przedstôwielë przédno Marian Mòkwa i Kazëmiérz Jasnoch, a mùzykã òpiartą
na nadmòrzczich mòtëwach ùsôdzôł Féliks Nowòwiesczi, ùsôdzca
melodii kaszëbsczégò himnu i òperë „Legeńda Bôłtu”, òbjimający
zamkłoscą pradzeje całégò Pòmòrzô, razã z mitã Winetë.

Zaczekawienié przeszłotą i kùlturą zgermanizowónëch bracynów-Słowianów
nad Bôłtã, na terenie Rugii i miemiecczich Prowincji Pommern czë Mecklenburg
je przirodné dlô kaszëbsczi rësznotë i jegò pòczątków. W midzëwòjnowym
20-latim przeżiwôł dosc ùjny rozwij. W rozmajitëch centrach òd Torunia
pò Gduńsk i Gdiniã, w krézowëch miasteczkach pòwstôwałë òkrãżô i
kaszëbsczé òrganizacje, wëdôwającé gwôsné cządniczi, przedstôwiającé
rozmajité pòzdrzatczi i pòliticzné òptowania, prowadzącé
dali dzejania F. Cenôwë, H. Derdowsczégò i Młodokaszëbów. Nie dało
sã równak wnenczas stwòrzëc jedny òrganizacji, przedstôwiający
sprawë Kaszëbów w òbrëmienim pòmòrzczégò wòjewództwa,
nimò nieùstôwny aktualnotë kaszëbsczi problémë, bãdący òbiektã zaczekawienia
władzë i spòlëznowëch òkrãżów Pòlsczi i Miemców. Kaszëbskô
rësznota bëła òbiektã òbzérkù tak samň pòlsczégò wëwiadu
jak i miemiecczi stronë, chtërna przez rozmajité dzejania próbòwała – zresztą
bez skùtkù – òsłabic pòlską identifikacjã Kaszëbów.
Sanacjowé pòlsczé władze znôw czãsto ùlégałë straszenim separatëzną
Kaszëbów, co bëło skùtkã m.jin. kaszëbsczich lubnotów z òpozycjową
Nôrodną Demòkracją.

Kaszëbi mającë swòjich blisczich w WM Gduńskú i w Miemcach, żëjącëch
w wiôldżim stãpniu na pògreńczim, gôdelë ò mòcë
pòlsczi miészoscë i ji òrganizacjach w ôrce Zrzeszeniô Pòlôchów
w Miemcach („V Dzél Miasta. Pògreńczé i Kaszëbë”) czë Pòlsczi Gminë
we Gduńskù. Wiele zresztą Kaszëbów miało w nich czerowniczé urzãdë.

Józef Kiselewsczi w swòjim widzałim repòrtażu
pt. „Zemia gromadzy prochë”, wanożącë prawie przed II wòjną trasą Hambùrg
– Szczecëno – Gduńsk, im blëżi béł Gduńska, tim czãscy òdkriwôł szlachë
kaszëbsczi kùlturë i napòtikôł żëwëch Kaszëbów. Pòzwôł jich òstatną
redutą lechicczégó plemiénia Pòmòrzónów, a Gduńsk – miasto ò dwùch
skarniach: kùpiecczim i kaszëbsczim – jich stolëcą. Zeswiôdcził, że Kaszëbi
pò miemiecczi stronie dżiną w wiôldżi pòniewiérce. Béł to ju czas panowaniô
panoszący sã téż w WM Gduńskù i w Miemcach hitlerzëznë, szëkùjący
sã do wòjné, w pierszim rzãdze do napadniãcô na Pòlskã.

Wëbùch wòjnë we Gduńskù 1 séwnika 1939 r. zaczął w dzejach
lëdzkòscë cząd nieprzënôleżnégò, zaplanowónégò, zòrganizowónégò masowégò wëgùbieniô.
W przëpôdkù Gduńska i Pòmòrzô òbjãło òno
ju w pierszich tidzeniach, miesącach òkùpacji nôdzwëkòwëch przedstôwców
kaszëbsczi spòlëznë, całą môlową elitã, ò chtërny Miemcë wiedzelë,
że nie pòddała i nie pòddô sã germanizacji. Jeséń 1939 r., Piôsznicczé
Lasë, niejedna Dolëna Smiercë, Victoria Schule we Gduńskù i pierszi na pòlsczich
zemiach kòncentracyjny lager Stutthof są na Pòmòrzu znankama
mãczelnictwa Kaszëbów-Pòlôchów, jak téż przedstôwców jinëch nôrodnoscy,
w nym Żëdów. Przëwòłóny na pòczątkù ks. F. Manthey stwierdzył,
że „smãtôrz w Piôsznicë stôł sã prawie tej pòmnikã Kaszëbów,
znanką òdrzuceniô tegò wszëtczégò, co miało zrzesz z Miemcama
i miemczëzną, a je znóné, że zabiti są wikszą sëłą niżlë żëjący. Z gwësnotą niechtërni
z Kaszëbów bilë sã òbczas II swiatowy wòjnë w régach
miemiecczégò Wehrmachtu, tu i tam bëlë téż lëdze dobrze nastawieni do miemiecczégò panowaniô.
A jesz wicy bëło tëch, co òdrzucelë bòlszewiznã i ruskòsc.
Równak to, co sã zdarzëło jesenią 1939 r. w tim nieszczeslëwym kraju, mùszi
dopiérze w przińdnoce òstac zabôczoné, a chto wié, czë mòżna to bãdze
czedëkòlwiek zabôczëc abò chcec zabôczëc, tam w kaszëbsczich chëczach,
lasach i na rëbacczich bôtach” (op. cit., s. 56).

Òdpòwiescą na to òbczas wòjnë
bëło masowé bëtnictwò Kaszëbów w rësznoce zatôrczënkù, w chtërnym nômòcniészą òrganizacją
bëła TOW „Grif Kaszëbsczi”, pòprzezwónô na „Grif Pòmòrzczi”,
wespółrobiącô z AK, uznôwającą wiéchrzëznã Pòlsczégò Rządu w
Londinie. Ji ùtwórcą béł szkólny Józef Dambek, a legeńdarnym ju dzys prowôdnikã ks.
płk Józef Wrëcza. Ò ùcemiãgach żëcô i biôtczi Kaszëbów
i całotë Pòlôchów na Gduńsczim Pòmòrzu, wcygnionym do Rzeszë,
mającym w krótczim czasu bëc zgermanizowónym, w całoscë zeswiôdczô to, że wiele,
chcącë retac żëcé, ucékało do Generalnégò Gùbernatorztwa abo bënë Miemców.

Wcygóni mùszowò na nôrodnoscową miemiecką listã, do służbë
w Wehrmachce, czãsto dezerterëjącë na wszëtczich frontach, przechôdelë do
môlowëch partizanów, a nade wszëtkò do pòlsczégò wòjska
na zôchòdze i na wschòdze. W Wiôldżi Brëtanii bëlë Kaszëbi i Pòmòrzónowie,
stôwiający sobie za cél włączenié całégò Pòmòrzô, razã z
Rugią, do Pòlsczi. Zebrelë sã w ùrobionym w 1944 r. przez Lecha
Bądkòwsczégò Zrzeszeniu Pòmòrzczim. Spòdzéwelë
sã, że Pòmòrzé w greńcach Repùbliczi òstónie krajã lëdzy
wiele kùlturów i jãzëków. Nie przedstôwielë sobie wnenczas masowëch
wënëkaniów, jaczé spòtkałë Pòlôchów i Miemców na wschòdze jich
państw, co w całoscë zmieniło etniczną bùdacjã Pòmòrzô
i jeleżnosc Kaszëbów.

W òstatnym czãdze wòjnë Kaszëbów téż òbjimnãłë
redotë i tragedie sparłãczoné z ùwòlnienim przez Armiã Radzecką,
w nym gwôłtë i wëwôżanié bënë Rësczi, nierzôdkò za Ùral, na Sybir,
skądka wiele ju nie wrócëło. Spòtikało to òsoblëwò młodëch lëdzy,
w tim téż bëtników rësznotë zatôrczënkù.

Równoczasno zaczãłë sã masowé migracje Kaszëbów na Zôchódné Pòmòrzé,
swójny pò stalatach ôrt copaniô sã kaszëbiznë, wrócenié do stôrégò matecznika, òsoblëwò na
nôblëższé terenë greńczącé z dôwnym wòjewództwã pòmòrzczim,
ale téż pò kùńce nowégò sztôłtu państwa, téż samò Szczecëno.
Wiele Kaszëbów i Pòmòrzónów sprzed wòjnë zamieszkało razã z
krajanama i migreńtama z pôłnia téż Gduńsk. Kawle Gduńska, Kaszëbów, Pòlôchów
i Miemców w tim miesce w hitlerowsczich latach pòkôzôł w lëteracczim òbrôzkù miemiecczi
pisôrz Günter Grass w pòwiescë „Blaszany bãbenk”. Kaszëbi przëchôdającë
do Gduńska czë téż miast i wsy Zôchódnégò Pòmòrzô mało czëlë
sã cëzo, nawlékelë łączbë z niewielnyma aùtochtónama czë téż Miemcama,
wënëkiwónëma pòstãpno za Òdrã.

Całota Kaszëbów, trzimónëch prawie jak aùtochtóni téż na Gduńsczim Pòmòrzu,
dosygło bezprawie, diskriminacja i jiné niesprawiedlëwòtë ze stronë nié le
szabrowni­ków, ale i nowy władzë. Kòmunizna bò wej nie nalazła westrzód
Kaszëbów wikszi lëczbë przëstójników.

8. Kaszëbsczé trwané i
rozwij. Kaszëbskô rësznota pò 1945 r.

W nowy jawernoce PRL Kaszëbi w pierszim pòwòjnowym
czãdze garnãlë sã do rozwiju òbëwatelsczich bùdacji
i bùdowiznë nowy – wiele zdôwało sã tej – demòkraticzny, lëdowy
jawernotë. W 1946 r. òdbéł sã w Wejrowie I Kaszëbsczi Kòngres,
zòrganizowóny òddólno przez òstałëch przë żëcym dzejôrzów, zebrónëch
m.jin. wkół cządnika „Zrzesz Kaszëbskô”, wëchôdajacégò terô w tim miesce,
wspiérónégò na òsoblëwy ôrt przez môlowé i wòjewódzczé władze. Ùpòmnielë
sã na nim ò doprzińdzenié Kaszëbów i aùtochtónów do stanowiszcz
w administracji, ò pòmòc dlô zgermanizowónëch pòtómków
lëterzczich Kaszëbów znad Łebsczégò Jezora, pòzywónëch Słowińcama, ò normalné
leżnoscë rozwiju kaszëbiznë. Trochã pózni w séwnikù 1946 r. w Szczecënie
z ùdbë władz béł zwòłóny Kòngres Kaszëbów-Pòlôchów-Aùtochtónów
z całégò Zôchódnégò Pòmòrza, żebë zamanifestowac, përznã ju
na nowy ôrt, jakbë òdwieczné bëcé i prawò Pòlsczi
do tëch zemiów.

Chùtkò równak jawernota Pòmòrzô i Pòlsczi òstała òpanowónô
przez pòlsczich kòmùnistów, a państwò przez Związk Radzecczi,
co òznôczało przesztrëchnienié snicô ò demòkracji
i wòlnoce òbëwatelsczégò dzejaniô, téż wòlnégò rozwiju
kaszëbiznë i regiónalny zrzesznicë. Na Pòmòrzu òbsedlony bëlë
m.jin. wënëkóni ze swòjich sedzb Ùkrajińcowie, upaństwòwioné òstałë
pòmiemiecczé majątczi i wikszé pòlsczé, zaczãlë przëmùszëwac
chłopów do kòlektiwizacji. Ta òstatnô akcja dzãka ùpartoscë
Kaszëbów skùńczëła sã w całoscë ùpôdkã.
Pòdobnie nie ùdało sã władzóm òsłabic równiszcza Kòscoła
w spòlëznie.

Równak rozwij pòùczënë i industrii sprawił, że nawet w jeleżnoscë
socjalëznë nie ùstała regiónalnô rësznota, ògreńczonô w pierszim czãdze
przédno do fòlkloru i lëdowëch tradicji. Wnenczas to m.jin. pòwstało
Kaszëbsczé Mùzeùm w Kartuzach, dzãka dzejaniu Towarzëstwa Przëjacół
ti institucji. Wiôldżim zawòłanim ceszëłë sã rozmajité fòlklorowé
wespòlëznë i pòczątkujący lëdowy kùńszt.

Równak bëcé tegò fòlklorowégò żochù ùłatwiło
w òbrëmienim pòlsczégò Rujana 1956 r. òdrodã kaszëbsczich òrganizacji.
Wtedë to … procëm tegò, co Kaszëbi przeżëlë i zrobilë w dzejach, a òsoblëwò w
czãdze òkùpacji. 2 gòdnika 1956 r. pòwstało Zrzeszenié
Kaszëbsczé, w chtërnym zebrałë sã wszëtczé rëszné òsobë
kaszëbsczi rësznotë, sparłãczoné z rozmajitima pòliticznyma żochama
w midzëwòjnowym 20-latim i pò wòjnie. Prowôdnikã założeniowégò kòmitétu
béł pisôrz Lech Bądkòwsczi, lider Zrzeszeniô Pòmòrzczégò w
Wiôldżi Brëtanii. Prezesã Zrzeszeniô òstôł Aleksander
Arendt, urzãdnik, òstatny przédny kòmeńdant TOW „Grif Pòmòrzczi”.
Za swój cél Zrzeszenié òbrało aktualné do dzys sprawë rozwiju
Kaszëbów i Pòmòrzô z pňzdrzatkù kùlturalnégò,
gòspòdarczégò i pòliticznégò. W wiôldżim stãpniu ùdbóm
Zrzeszenia zawdzãcziwają Kaszëbë wôżné inwesticje, òsoblëwò drogòwé
(Kaszëbskô Droga) i Fabrikã Stołowy Pòrcelanë w Łubianie. Ò ùwijnoce
kaszëbsczi zrzesznicë, nimò czãdu staliniznë, zeswiôdczô téż bôłdny
nôprzódka rozwij Zrzeszeniô, pòwstanié i dzejanié jegò partów na wsë
i w kaszëbsczich miastach, a nawetka w Szczecënie. Wëdarzenim, jaczé przeszło do
historii, bëła manifestacja Kaszëbów 18 i 19 VI 1957 r., towarzącô òdkrëcu òdbùdowónégò pòmnika
H. Derdowsczégò we Wielu. Wiôlgą rolą w pòstãpnëch latach òdegrôł
zrzeszeniowy cządnik „Kaszëbë”, redagòwóny przez karno pòd czerënkã Tadeùsza
Bòlduana, ùpòwszédniającégò wiédzã ò historii
i dzysdniowòscë Kaszëbów i regiònalëznã w nowòczasnym ôrce, òpiartą
na intelektualnym rozwiju spòlëznë i kaszëbiznë (1957-61). Chùtkò równak
Zrzeszenié, pòzwóné „bãksã Rujana”, òdczëło òdéńdzenié
władz PRL òd deje „òdnowë”. Niechtërny dzejôrze bëlë przesladowóny,
razã z aresztowanim i zajimniãcym rãkòpisnëch zbiérków.
Nimò to Zrzeszenié dzejało dali, a w jegò òkrãżim
wëapartniało sã karno młodëch, zebróné wkół pòwòłonégò z ùdbë
L. Bądkòwsczégò w 1962 r. Klubù „Pomorania”, swójny òbëwatelsczi
szkòłë kaszëbskò-pòmòrzczich dzejôrzów.

W 1964 r. Zrzeszenié Kaszëbsczé, przëjimającë w swòje rédżi karno dzejôrzi
zamiérającégò Zrzeszenia Kòcewsczégò, zmieniło miono na Zrzeszenié
Kaszëbskò-Pòmòrzczé, òbjimającë swòjim dzejanim,
nimò zôwad ze stronë państwòwy administracji, całé Pòmòrzé.
Nimò krizësów i nieùdôwków apartniło sã w dzejanim w òbrëmienim
kraju niezanôleżnotą òd partiowëch władz; zbiérało téż nôremnëch przënôleżników
PZPR i ZSL. Wôżné téż bëło òtemkniãcé szerok Zrzeszeniô na òkrãżô
inteligencji, lëteracczé i nôùkòwé, lëdzy zakòrzeniającëch sã w
kaszëbsczi tradicji Gduńska i Pòmòrzô, pòchôdającëch z rozmajitëch
strón i zemiów Pòlsczi, a òsoblëwò z Wi­leńszczëznë. Barżi niż
w przeszłoce, zgódno z tradicją i dejologią kaszëbsczi rësznotë, zaczãlë identifikòwac
kaszëbskòsc z całim Pòmòrzã. Òstała wnenczas wërobionô
nowô fòrmùła regiónalny rësznotë, pòdczorchiwającô wskôzë demòkracji
w państwie i dejcã samòrządnoscë-krajowòscë, chtërny przédnym ùsôdzcą
béł Bądkòwsczi. Pòwszédnotë ti dejologii w kaszëbskò-pòmòrzczim òkrãżim
pòmôgałë dokònania na niwie wëdowizn w òbrëmienim piãkny
i nôùkòwy lëteraturë (nad 350 titułów, 1 mln wëdôwkù), wespółdzejanié
z Gduńsczim Towarzëstwã Nôùkòwym, mnodżé ùdbë
i institucje w terenie, w tim pòwstanié Kaszëbsczégò Parkù Etnograficznégò we
Wdzydzach, Mùzeùm Pismieniznë i Mùzyczi Kaszëbskò-Pòmòrzczi
w Wejrowie, Mùzeùm Nôrodnégò Himnu w Bãdominie, jak téż
zwielający sã ùróbk zrzeszeniowégò cządnika, miesãcznika
„Pomerania”, redagòwónégò całé lata przez Wòjcecha Czedrowsczégò i
Stanisława Pestkã.

Zwënégą kaszëbsczi spòlëznë i kaszëbskò-pòmòrzczi
rësznotë, spòstrzegłim w òbrëmienim kraju i pòza Pòlską,
bëło wëdanié ze se gwôsnégò pisarzczégò i nôùkòwégò òkrãżégò, òbjimającégò nié
le Gduńsk i Nadwiselné Pòmòrzé, ale mającégò przedstôwców w
nôùkòwy òglowòpòlsczi elice, chtërnégò stanicową òsobą
je profesor Gerard Labùda, sprôwiający na przełómanim lat 80. i 90. ùrzãdë
wiceprezesa PAN i prezesa PAU. Wëzdrzatkã niezanôleżnotë Zrzeszeniô w czãdze
kòmùniznë bëło jegò wespółdzejanié z Kòscołã, òsoblëwò ze
stolëcama kaszëbskò-pòmòrzczich diecezji w Pelplinie i Òliwie,
chtërnégò przëmiarã są m.jin. jesénné Pelplińsczé Zéńdzenia, grupkùjącé òd
1980 r. mnodżé karno dzejôrzów regiónalny rësznotë, lëdzy nôùczi i Kòscoła, òd
lat téż samòrządów. Na nëch zéńdzeniach pòdjimónô je diskùsja
tikającô nôwôżniészich spraw przeszłotë i terôczasnotë, òsoblëwò mòralny
i òbëwatelsczi kòndicji Kaszëbów i Pòmòrzónów.

Òsoblëwym sprôwdzënkã sëłë zrzeszony spòlëznë,
przedstôwiający kaszëbskò-pòmòrzką regiónalną zrzesznicã,
béł „Zélnik 1980” i wòjnowy ùstôw. Zrzeszenié nôleżało do tëch legalnëch
subiektów, chtërné nôrëchli pòpiarłë robòtnikòwy protest i pòwstanié
„Solidarnoscë”, broniącë w pòstãpnëch latach ji deje, bãdącëch òd
pòkòleniów zapisónëch do dejologii kaszëbskò-pòmòrzczi
rësznotë.

L. Bądkòwsczi béł dorôdcą Strajkòwégò Kòmitétu
i pierszim prasowym rzecznikã „Solidarnoscë” i przédnym redaktorã cządnika
„Samòrządnosc”. Zrzeszenié w wòjnowym ùstawie, nimò ùrobianiô
przez władze òrganizacji rozbijający ZKP, ùchòwało swòjã subiektowòsc,
nie wchôdającë w bùdacje PRON-u, dôwającë schronã i wspòmóżk
przesladowónym, robiącë żëczné wiodro z czasã pòwstôwaniu nowëch legalnëch òkrãżów
i òrganizacji, wespółdzejającë z regiónalnyma òkrãżima i òpòzycją
w kraju. Wëzdrzatkã tegò bëło m.jin. ùrobienié w 1987 r. przë
ZKP Klubù Robòtnikòwégò Samòrządu. Zrzeszenié
mô téż znaczącé bëtnictwò w ùnormòwaniu ùprocëmnieniów
z Miemcama, w czim niemôłą rolą òdegrelë gduńsczi pisôrze, historicë i socjologòwie.
W przëpôdkù socjologów pòmnikòwy znaczënk mają pòdskôcóné
przez ZKP badérowania i zbiérnô prôca „Kaszëbi. Mònografiô socjologòwô”
(Rzeszów 1990), pòd redakcją Marka Latoszka.

Do nôwôżniészich wëdarzeniów w dzejach Kaszëbów XX w. nôleżała Pielgrzimka Jana
Pawła II do Pòlsczi w 1987 r. Wnenczas to òdbëłë sã zéńdzeniô Òjca
Sw. z Kaszëbama w Gdini i Òliwie. Jegò słowa sczerowóné do lëdzy mòrza
i Pòmòrza czë prosto do Kaszëbów: „Drodżi Bratowie i Sostrë
Kaszëbi! Strzeżëta tëch wôrtnotów i ti spôdkòwiznë, chtërné znaczą ò Waji
juwernoce” – ùmòcniłë kaszëbsczégò dëcha, téż westrzód dëchòwnëch. Ùłatwiłë òtemkniãcé
sã pòmòrzczich biskùpów na bëcé kaszëbskòscë w
Kòscele i dodała lubnotë Zrzeszeniu Kaszëbskò-Pòmòrzczémù jakno òrganizacji,
co na co dzéń przedstôwiała interesë Kaszëbów i całownotë mieszkeńców krôjnë. W tim
czãdze dzãka ZKP zrodzył sã kaszëbsczi tolmaczënk Nowégò Testameńtu, ùszëkòwóny
przez Eùgeniusza Gòłąbka, przëjãti przez Kònferencjã Plenarną
Episkòpatu Pòlsczi, wëdóny w Gduńskù-Pelplinie w 1993 r.

Dobëcé demòkraticzny òpòzycji w Pòlsce spòd
znakù „Solidarnoscë” na Gduńsczim Pòmòrzu je identifikòwóné
ze Zrzeszenim. Rozwij systemnëch przesztôłceniów na môlowym równiszczu, bùdowanié
gminnégò samòrządu miôł dzãka ZKP na Gduńsczim Pòmòrzu
rozwij spòsobniészi niż w całim kraju. W nowi systemny jawernoce pò 1989
i 1990 r. Kaszëbi, przënôleżnicë Zrzeszenia, bùdëjącë sëłã gminnëch
zrzesznic nié le na Kaszëbach, òstôwelë radnyma, bùrmistrzama, wójtama
i òbjimelë wôżné stanowiszcza w administracji. Zasedlë w parlameńce. Lëczba
przënôleżników w Zrzeszenim w latach 1981-1988 sã pòdwòjiła
i dochôdała do 6 tës., zebrónëch w 77 terenowëch partach na òbéńdze 8 wòjewództwów òd
Gduńska, Torunia, Szczecëna, Bùczka Wiôldżégò w Pilsczém, Lëbawã w Òlsztińsczém
i Warszawã. W welacjach 1991 r. kandëdôt Zrzeszenia, jegã prezes, òd
1990 r. gduńsczi wicewòjewòda, òstôł pierszim kaszëbsczim senatorã w
parlameńce RP. W welacjach 1997 r. lëczba kaszëbsczich parlameńtarzistów-przënôleżników
ZKP, kandëdatów AWS i UW ùrosła do sétmë lëdzy.

W 1992 r. òdbéł sã we Gduńskù i na całëch Kaszëbach II Kaszëbsczi
Kòngres, chtërnégò ùchwôlënk òsoblëwò mòcno
pòdczorchnął m.jin. pòtrzebã decentralizacji kraju, rozwij gòspòdarczi
krôjnë, kaszëbsczi kùlturë, nôùczi i pòùczënë, jak i
piasto­waniô jãzëka. W 1993 r. we Gduńskù òstała òtemkniãtô
i pòswiconô Kaszëbskô Chëcz, sedzba władz Zrzeszeniô, w chtërny je téż Bibliotéka,
redakcja „Pomeranii” i Klub Studencczi „Pomorania”, a òd 1996
r. téż Kaszëbsczi Institut.

Òd 1991 r. Zrzeszenié wespółdzejô z wiele pòdobnyma òrganizacjama
etnicznëch, regiónalnëch zrzesznic w Eùropie. Òstało téż òno
przënôleżnikã Federacjowi Ùnii Eùropejsczich Etnicznëch Karnów,
chtërny pierszi Kòngres na terenie Wschódny Eùropë òdbéł
sã w 1994 r. we Gduńskù.

Kaszëbizna w òstatnym czasu zajistniała téż w liturgii Kòscoła i
w wëższich szkòłach, dze je nié le òbiektã badérowaniów, ale
na Ùniwersytece Gduńsczim téż jãzékã ùczbë
(kaszëbsczi lektorat), a nierôz nawet pòùcznym. W 1995 r. ZKP bëło
pòdskôcôrzã i wespół­gòspòdôrzã Kòngresu
Kòcewsczégò, a wnetka téż Pòmòrzczégò, zaczãtégò 21
swiãto­jańsczégò 1997 r. we Gduńskù i skùńczonégò 7
swiãtojańsczégò 1998 r. w Szczecënie. Je téż załóżcą Lidżi Regiónów,
zbiérający pòdobné òrganizacje ze Sląska i Wiôlgòpòlsczi. Òd
1992 r. òdbiwają sã latné Sympòzja Pòmòrzczi Pòlonii,
dlô chtërny òsoblëwym môlã zéńdzeniô, pòdobnie jak dlô wiele òkrãżów
w kraju, je Kaszëbsczi Ùniwersytet Lëdowy w Wieżëcë-Starbieninie.

Dzãka òdbùdowie môlowëch samòrządów zwëskòwno
zmieniła sã jeleżnosc kaszëbskòscë w rëmii kùlturë i pòùczënë.
Zwikszëła sã lëczba szkólnëch i szkòłów zakòrzeniającëch dzecë
i młodzëznã w tradicji krôjnë, jak téż ùczącëch historii i kaszëbsczégò jãzëka.
Jãzëk ten je òbiektã pòùczënë w czilenôsce elemeńtarnëch
szkòłach, a téż w pòwòłónym do żëcô, dzãka pòdskôcënkòwi
Zrzeszenia, Kaszëbsczim Liceùm Òglowòsztôłcącym w Brusach. W
tim czasu przëbëło kaszëbsczich fòlklorowëch wëspòlëznów, pòjawiło
sã i rozwinãło do niespòtikóny wczasni wiôlgòscë kaszëbsczé
môlowé gazétnictwò. Jegò przedstôwcama są dzys w òbrëmienim
nadmôlowym dodôwczi „Norda” do „Dzénnika Bôłtowégò” we Gduńskù i „Głos
Kaszëb” do „Głosu Pòmòrzô” w Słëpskù. Òd lat stójné kaszëbsczé
programë przedstôwiô Radio Gduńsk i gduńskô telewizja, ta z nôbarżi pòwszédnym
magazynã TV „Rodnô Zemia”, chtërnégò wespółùsôdzcą bëła Izabela
Trojanowskô, wczasni znónô jakno wespółùtwórca „Kaszëbsczégò bedekera”.
Stanicowyma kaszëbsczima imprezama, objimającyma setczi kaszëbsczi młodzëznë, są
m.jin. òrganizowóné òd czwiercë stalat kònkùrsë
dlô ùtwórców kùńsztu „Lëdowé Taleńtë” i deklamatorzczé
„Rodnô Mòwa”. Słëpsk, Chòjnice i Brusë stałë sã môlama nôbarżi
pòwszédnëch fòklorowëch kaszëbsczich festiwalów, a Wiele turniejów
lëdowëch gôdëszów. W Wejrowie réżno odbiwô sã „Festiwal Piesni ò Mòrzu”. Ò mòcë
kaszëbsczi zrzesznicë i zrzeszony spòlëznë równak rozsądzywô codniowô, wpisónô
w pòmòrzką tradicjã i etos, òrganicznô prôca.

Òsobë wëapartniającé sã w rozmajitëch òbrëmiach
nôdgrôdzóné są òd lat wiele hònornyma òdznaczeniama, z chtërnëch
nôbarżi znóny to „Medal Stolema”, przëznôwóny òd 1967 r. przez Klub Studencczi
„Pomorania” za òsoblëwé zasłëdżi w rozwiju Kaszëb i Pòmòrza,
nôczãscy w òbrëmienim lëteraturë, kùlturë i nôùczi. Za òrganizacyjną
robòtã w ZKP móże bëc wëapartnionym „Piestrzéniã Swiãtopôłka
Wiôldżégò”. Réżno Medal Bernarda Chrzanowsczégò „Rësził Wiater òd
Mòrza” przeznaczony je dlô lëdzy, co sã przëłożëlë do rozsłôwieniô
Kaszëbów i Pòmòrzô pòza krôjną, w Pòlsce i swiece. Jegò laùreatama
są: sp. ùczałi i pòéta ks. Janusz Pasérb czë pisôrz Günter Grass, profesor
Gerard Labùda i lingwiscë Alfred Majewicz z Pòznaniô i Hanna Pòpòwskô-Tabòrskô
z Warszawë, jak téż ùsôdzca „Historii kaszëbsczi lëteraturë” Ferdinand Neùreiter
i dokùmentalista, miemiecczi pisôrz sparłãczony z Gduńskã, sp.
Hans Geòrg Siegler.

Codniowòsc żëcô Kaszëbów i Zrzeszeniô nie je wòlnô òd
zagrożbów, zbòjaniów, słabòt, ùpôdków, zwadów, nieszëkòwno
zwëskiwaniô wòlnotë usôdzaniô, zwielëwaniô pòspólnégò dobra,
wespółżëcô z jinyma. Nimò to w widze przeszłëch pòkòleniów i
wëzwaniów przińdnotë móże gadac ò òsoblëwym fenómenie
tërwaniô Kaszëbów, rozwiju kaszëbskò-pòmòrzczi rësznotë, ùrôbianiu
nowy kaszëbskò-pòmòrzczi zrzesznicë, zakòrzeniwaniô sã nowëch
pòkòleniów w stôri pòmòrzczi tradicji – pòmòrzczégò kraju
jakno môlu zéńdzeniô, tradicji spòlëznów wiele kùlturów, w jaczi ò bezùstôwnoce
i rozwiju rozsądzywô kaszëbsczi dërżéń. Gòdłã I Pòmòrzczégò Kòngresu,
przëtwierdzonym òbczas jegò tërwaniô, bëłë słowa A. Majkòwsczégò z
jegò pòwiescë „Pòmòrzónie”: „Żëje dëch Pòmòrzô”.
Oddôwają òne dôwną i terôczasną kaszëbskò-pòmòrzką jawernotã,
a w szerszim ùjimniãcym brzëmią: „Zdrzë i nabierzë dëcha.
Nie bój sã. Żëje dëch Pòmòrzô. Czë abò wiész, że greńce
dëcha są bezmiarné i jegò mòc nie mierzi sã zemską miarą? (…)
Wstani i dzejôj! Pòmòrzónie, dowiérzôj w twòjã sëłã”.

W dzejach Kaszëbów sprôwdzëło sã doznanié jich liderów, prowôdników kaszëbsczi
rësznotë, że elemeńtã rozsądzywającym ò jich terôczasnocë i przińdnoce,
pòdobnie jak kòżdi jiny spòlëznë czë pòjedińczégò człowieka,
są nade wszëtkò gwôsné sëłë, gwôsnô usôdzkòwô prôca, nôùka i òrganicznô
prôca òd spòdlégò. W tradicji samòrządnoscë, wòlnotë
i òdpòwiedzalnotë, codniowy robòtë, zgódno z mëslą cysterzczégò gòdła ora
et labora, sedzą dëchòwé sëłë Kaszëbów i Pòmòrzónów, rozsądzywô ò jich ùróbkù i
môlu w kraju i swiece, dokądka bë le zaszlë sami abò jich ùwôżanié
rodzącé dokôzë.