Edward Breza
Człuchów
Pierwotnie gród graniczny, należał do dóbr rycerskich, wykupiony przez Krzyżaków w r. 1312, którzy wznieśli tu jeden z najpotężniejszych zamków na Pomorzu. Prawa miejskie otrzymał w r. 1348. Duże znaczenie strategiczne i gospodarcze miasta wynikało z jego położenia na skrzyżowaniu dróg. Po wojnie 13-letniej siedziba starostwa niegrodowego i sądów ziemskich. Duży ośrodek rzemieślniczo-handlowy. Wojny szwedzkie i pożary spowodowały upadek miasta w drugiej połowie XVIII w. Po r. 1772 siedziba prsukich władz powiatowych. Połączenie kolejowe otrzymał w r. 1878. W r. 1945 znacznie zniszczony. Po wojnie rozwinął się tu przemysł terenowy. Liczba mieszkańców 1900 r. – 3,3 tys., 1939 r. – 6 tys., 1950 r. – 5,3 tys., 1975 r. – 9,2 tys., 1996 r. – 15,3 tys.Człuchów był miastem powiatowym w woj. koszalińskim. Od 1 stycznia 1999 r. siedzibą pow. w woj. pomorskim.
Z dzisiejszego brzmienia nazwy trudno by było wydobyć pierwotne jej znaczenie. Nazwa ta jednak wyglądała inaczej, o czym przekonują jej źródłowe zapisy. Podamy niektóre z nich, szeregując według wariantów nagłosu: najpierw z s, następnie z sz, wreszcie z cz: Slochow 1312 i tak do 1413 (wiele zapisów Pommersches Urkundenbuch, Stettin 1868-1936: PUB II-III, Urkundenbuch der Komturei Schlochau nebst einigen Urkunden. Bearb. P. Panske, Danzig 1911: Panske, „Fontes” Towarzystwa Naukowego w Toruniu: F XI-XV), Słuchów, do Słuchowa, ku Słuchowu, powiat słuchowski 1565 (Lustracja województwa pomorskiego 1565, Wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1961: LPmI 7-205), Słuchow 1624 (Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615 r. Wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1967: LPmII 164); Schlochaw 1570 (Źródła dziejowe. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, T. XXIII Prusy Królewskie. Wyd. T. Baranowski, Warszawa 1911, ŹDz 216), Schochau 1581, Schluchovian 1618 (F XXVIII 33, 42, 56, 66), Szluchovia 1652 (F XI-XV 25); Czlochow 1454 (W. Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niedgyś krzyżackich, Lwów 1882: Kęt 102), 1504 (F XXVIII 5), Człuchowo 1614, 1662 (ib. 61, 128), Człuchowo, Człuchów 1682 (F V 172, 175), Człuchowo 1880 (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1902: SG I 862). Forma zlatynizowana też Slochovia, niem. Schlochau. Po II wojnie światowej Komisja Ustalania Nazw Miejscowych (KUNM) ustaliła postać Człuchów (S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej według uchwał Komisji Ustalania Nazw Miejscowych pod przewodnictwem S. Srokowskiego, Wrocław-Warszawa 1951. Zawiera nazwy ogłoszone w „Monitorze Polskim”: R 48).
Z najwcześniejszych przekazów da się bez większego trudu odczytać nazwę Słuchów. Podstawą jej jest nazwa osobowa Słuch, od której za pomocą dzierżawczego formantu -ów utworzono nazwę miejscowości Słuchów. Wskazuje ona na pierwotnego właściciela lub założyciela miejscowości, którym był Słuch. Imię Słuch (Słownik staropolskich nazw osobowych. Red. W Taszycki, Wrocław 1965-1977: SSNO V 120) pochodzi od czas. słuchać o dawnym, staropolskim znaczeniu ‘należeć się, godzić się, przysługiwać komuś lub czemuś’. Od tego czasownika pochodny przym. słuszny znaczył ‘stosowny, odpowiedni; godny, należny’. Stąd mówiło się o słusznej zapłacie, a więc takiej, która się komuś sprawiedliwie należała. Analizowane więc imię Słuch znaczyło pierwotnie ‘syn, który się rodzicom należał czy to dlatego, że na niego czekali, czy też byli jego godni’. Z punktu widzenia słowotwórstwa zaszedł tu proces derywacji wstecznej, czyli urabiając to imię, odrzucono od czas. słuchać przyrostek -ać, por. analogiczne nazwiska: Potrac od potracić, Rospond od rozpędzić, Wypych od wypychać i dziesiątki wyrazów pospolitych: dźwig od dźwigać, odczyt od odczytać, odłam od odłamać, postęp od postępować, wyczyn od wyczyniać, wykop od wykopać, zalew od zalewać, zasiew od zasiewać itd.
Wypada się zastanowić, dlaczego nazwa miasta zapisywana jest najczęściej jako Slochow. Co do zastąpienia ł przez l, to rzecz prosta, że w dokumentach niemieckich i łacińskich z braku głoski ł w tych językach została ona oddana najbliższym l. Nawet w tekstach i dokumentach polskich redagowanych przez Polaków do końca XV w. oznaczanie głoski ł przez l była regułą. W odniesieniu do drugiej różnicy, tj. oddawania u przez o, możemy powiedzieć, że był to proces fonetyczny ogólnopolski, że samogłoski w sąsiedztwie spółgłosek: m, n, r, l, ł (półotwartych) przechodziły w samogłoski niższe lub wyższe pod względem artykulacyjnym, por. np. staropolski wyraz ślostram ‘belka’ z niem. Schlussrahmen, śloza ‘śluza’ z niem. Schleuse.
Formę Szłuchów (i podobne z początkowym sz) da się objaśnić podobieństwem artykulacyjnym głosek s i sz, dla których istotne jest otwarcie narządów mowy w postaci szczeliny, umiejscowienie zaś szczeliny między językiem a zębami, jak w s, bądź dziąsłami, jak w sz, to różnica dalsza, mniej istotna. Nadto postaci z sz najczęściej występują w źródłach niemieckich. Niemcy zaś często przejmowali pol. s jako sz, por. Sławno → Schlawen, Sławki → Schlawkau, Sławutowo → Schlatau, Smolno → Schmollin itd. (Odwrotnie: Polacy niem. sch, tj: wymawiane š, przyswajali sobie często w postaci s, np. Schulteis → sołtys, Schnitzer → snycerz.)
Natomiast przejście s w cz lub raczej sz w cz, a więc rozwój Słuchów → Szłuchów → Człuchów jest wynikiem tego, że w układzie dwóch głosek szczelinowych s-ch lub sz-ch nastąpiło rozpodobnienie jednej z nich na głoskę zwarto-szczelinową: w pierwszej sylabie zjawiła się głoska cz; stąd Człuchów. Wyraz człapać ‘iść wolno, ciężko stąpając’ też miał dawniej, a ma do dzisiaj w dialektach, głoskę sz: szlapać (F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego. T. I-V, Kraków 1952-1982: Sł I 122).
Od XVII w. stwierdzamy oboczny rodzaj nijaki nazwy: Człuchowo. Taka też postać używana była po powrocie Człuchowa do Polski, w 1945 i 1946 r. (M. Mazurkiewicz, Zmiany w nazewnictwie miejscowości Pomorza Zachodniego po 1945 roku, Szczecin 1972: Mazur 62). Słusznie przyjęła KUNM rodzaj męski Człuchów (R 48) jako czynnik wyróżniający nazwę miasta od nazw wsi, por. Bytów, Gniew, Tczew.
Kałdowo
Dawny folwark, dziś północno-zachodnia część miasta. Miejscowość notowana od XVI w.: do Kaldowa, folwarku Calddowo, Caldowo 1565 (LPmI 44, 45, 76 i n.), Kałdowo 1664 (F XXXII 171), Kałdowo niem. Kaldau 1883 (SG III 717). Pierwotna nazwa niem. *Kaldau będąca złożeniem z I członem przymiotnikowym średnio-dolno-niem. kald (= dziś niem. kalt) ‘zimny’ i II członem rzeczownikowym Aue ‘łąka, niwa’. Kałdowo to fonetyczno-morfologiczne przystosowanie nazwy obcej do języka polskiego. Człon I zaadaptowano fonetycznie, a człon II zastąpiono najczęściej używanym w toponimii pomorskiej formantem -owo (por. np. niem. Kaldenhof → pol. Kałdowo w Malborku, niem. Kaltenhof → pol. Kałdowo pod Prabutami).
Umieszczona w Słowniku Rosponda (R 133) jako urzędowa nazwa tego obiektu w postaci Kołdowo (zob. też ib. 546: Kaldau – Koldowo) jest jakimś nieporozumieniem. Nazwa Kałdowo, właśnie z -a-, używana była zaraz po II wojnie światowej, jeszcze przed urzędowym ustaleniem tutejszego nazewnictwa, i w tej postaci używana jest do dziś (Mazur 62).
Przedmieście Chojnickie
Północno-wschodnia część Człuchowa. Nazwa Przedmieście Chojnickie ma I człon rzeczownikowy i II człon przymiotnikowy topograficzny, kierunkowy, wskazujący, że ten teren położony jest w kierunku Chojnic. Taką samą nazwą jest np. urzędowa nazwa połaci Gdańska w kierunku Oruni: Oruńskie Przedmieście (S. Hrabec, Nazwy dzielnic i okolic Gdańska, Poznań 1949: Hr 21, R 224), tyle tylko, że inny jest tu szyk członów: przymiotnik + rzeczownik.