Edward Breza
Brusy
Dawniej wieś, od r. 1988 miasto w woj. bydgoskim, na szlaku kolejowym Chojnice-Kościerzyna z krzyżówką do Czerska. Pod względem gospodarczym słynie z przetwórstwa owoców leśnych i grzybów oraz tuczni drobiu. Neoromański kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych pochodzi z lat 1876-1879. Istnieje tu Kaszubskie Liceum Ogólnokształcące. Monografia historyczna wsi i regionu powstała w r. 1984 (Dzieje Brus i okolicy, praca zbior. pod red. J. Borzyszkowskiego, Chojnice-Gdańsk). Liczba mieszkańców: 1864 r. – 1,3 tys., 1931 r. – 2,5 tys., 1954 r. – 2,8 tys., 1970 r. – 3,3 tys., 1987 r. – 3,8 tys., 1996 r. – ok. 4,5 tys.
Od 1 stycznia 1999 r. w pow. chojnickim woj. pomorskiego.
Dokumentacja historyczna nazwy przedstawia się następująco: von Brusk 1330 (Preussisches Urkundenbuch, Königsberg-Marburg-Aalen 1882-1969, II 468), tak też w r. 1344 (Preussisches Urkundenbuch, Königsberg-Marburg-Aalen 1882-1969, III 568) i w r. 1359 (Preussisches Urkundenbuch, V 451). W czasach krzyżackich – z czasu książąt pomorskich brak zaświadczeń źródłowych – miejscowość zapisywana konsekwentnie Brusk, w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej spotykamy zapis: Brussi 1534 (Inwentarz dóbr i dochodów biskupstwa włocławskiego z r. 1534. Wyd. B. Ulanowski. „Archiwum Komisji Historycznej PAU“ t. X, 1916, X 120), Brussi, z Bruszami 1565 (Lustracja województwa pomorskiego 1565. Wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1961, I 13, 14); Bruss i Brusz 1570 (Źródła dziejowe. Polska XVI wieku pod względem geograficzo-statystycznym. T. XXIII Prusy królewskie. Wyd. I. T. Baranowski, Warszawa 1911, 213), Bruszy 1615 (Lustracja województw Prus Królewskich 1624 z fragmentami lustracji 1615 r. Wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1967, II 308), jako Brussy i Pruszy zapisywał J. Schwengel, przeor kartuski („Fontes“ Towarzystwa Naukowego w Toruniu, XVI-XIX 298), Bruss podał na mapie Schrötter pod koniec XVIII w. (L. von Schrötter, Karte von Ostpreussen nebst Preussisch Litauen und Westpreussen nebst dem Netzedistrict, Berlin 1803-1810), w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1902, mamy Brusy, po niemiecku Bruss i odtąd już jednolicie: pol. Brusy, niem. Bruss. Miejscowi Kaszubi mówią Brusë lub Bruse (do Brus, w Brusach), gdzie -ë odpowiada polskiej końcówce -y, a -e jest kaszubizmem fleksyjnym, jak formy kłose ‘kłosy’, nose ‘nosy’, truse ‘króliki’.
Z zapisów historycznych widać wyraźnie, że w czasach krzyżackich nazwa funkcjonowała w formie Brusk, w czasach polskich Brusy. Niemcy mówili Bruss. Niekiedy pojawiał się wariant Prus lub Prusy w wyniku odniesienia do nazwy etnicznej Prusy, a potem też choronimu (tj. nazwy krainy) Prusy; u pisarzy niemieckich mógł tu zadziałać proces fonetyczny zwany usilnieniem (z łacińska fortyfikacją), tj. zastąpienie głoski słabej, dźwięczniej B głoską mocną, bezdźwięczną P. Pojawiające się niekiedy warianty z sz typu Bruszy polegają na wymianie w tym rdzeniu wyrazowym: obrus, brusić, pobruszyć (A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927, 42, 372). Kaszubi na mieszkańca Brus mówią bruszan lub brusak, mieszkankę bruszanka lub brusaczka, na wszystkich mieszkańców bruszanie (często z wtórną nosowością brusząnie), przymiotnik od nazwy brzmi bruski.
Brusy były wsią królewską, należały do starostwa tucholskiego; w czasach krzyżackich do komturstwa w pobliskich Kosobudach. Od nazwy wsi pochodzi nazwisko Bruski, występujące u 1215 obywateli, z tego 506 w woj. bydgoskim, 16 elbląskim, 214 gdańskim, 133 słupskim (Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych. Red. K. Rymut. T. I-X, Kraków 1992-1994, I 1992). Dodać można, że od wsi królewskich często na Pomorzu powstawały nazwiska na -ski (i pochodne), np. Skwierawski od Skwierawy, Tuszkowski od Tuszkowy, Zblewski od Zblewo czy Recki od Reda i Błędzki, pisane też Błęcki od Błądzin, dziś Błądzim pod Świeciem.
Pierwotnie była to nazwa dzierżawcza równa nazwie osobowej Brusek, na północy Polski – po zaniku e ruchomego – Brusk. Od XVI w. przeszła ona w nazwę rodzinną typu rodowego Brusy, jak dawniej mawiano na całą rodzinę Brusów (dziś powiedziałoby się Brusowie). Nazwa osobowa Brus lub Brusz zanotowana została już w r. 1224, a w r. 1275 w zapisie Brus wystąpiła na Pomorzu, w latach 1460-1467 w Wielkoposlce, znana też była na Śląsku (Słownik staropolskich nazw osobowych. Red. W. Taszycki, Wrocław 1965-1977, I 258). Brusek jest formą pochodną, utworzoną za pomocą przyrostka -ek od n. os. Brus lub wprost od rzeczownika brusek ‘mały brus’, pochodnego od brus. Notowana jest także z Pomorza forma Bruszewic i skrócone Bruszwic z r. 1255, także Bruskow lub Bruszkow z r. 1355 oraz Bruszyc(s)ki z r. 1398 (Słownik staropolskich nazw osobowych, tamże). Nazwa osobowa Brus pochodzi od wyrazu pospolitego brus ‘kamień do ostrzenia, osełka’, notowanego już od r. 1385 (Słownik staropolski). Można wnosić, bo tak często bywa (por. np. gawęda to nie tylko ‘pogawędka’, lecz także ‘gawędziarz’), że brus to nie tylko ‘osełka; kamień do ostrzenia’, ale również ‘ten, co owym kamieniem ostrzył narzędzia, a więc szlifierz’. Dodać można, że notowana jest z kresów południowowschodnich nazwa osobowa Bruśnik (Słownik staropolskich nazw osobowych, I 259), powstała od rzeczownika bruśnik ‘szlifierz’.
Dla wzmocnienia przeprowadzonego rozumowania warto dodać, że są: 1. wsie Brus, dziś Nowy Brus i Stary Brus w woj. chełmskim; Brus w gm. Jedzrejów w woj. kieleckim; Brus, gm. Słomniki w woj. krakowskim – pochodne od n. os. Brus; 2. wsie Bruskowo, dziś Bruskowo Małe i Bruskowo Wielkie, gm. Słupsk – pochodna od n. os. Brus(e)k; 3. wieś Brusów, gm. Ryki w woj. lubelskim i inne, które wywodzi się głównie od rzeczownika brus (Nazwy miast Polski. Red. K. Rymut. T. I-II, Kraków 1996-1997, I 366-367). Trudno sobie jednak wyobrazić, aby nazwa wsi wzięła początek od takiego szczegółu jak osełka. Znana ona była powszechnie, nie stanowiła elementu wyróżniającego. Chodzi tu moim zdaniem o nazwę osobową (przezwisko), którą, jak widać, była częsta w różnych regionach ziem polskich. Dziś liczebność nazwiska trochę spadła, ale notowanych jest 550 nosicieli nazwiska Brus, z tego 3 w woj. bydgoskim, 15 gdańskim, 9 słupskim. Najwięcej (52) w woj. katowickim, potem 35 chełmskim, 34 poznańskim; nadto 15 Brusk poza Pomorzem (Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych)
W zaproponowanym objaśnieniu pochodzenia nazwy Brus(e)k wątpliwości może budzić dzierżawcza nazwa miejscowa równa nazwie osobowej już w pierwszej połowie XIV w., nazwy takie bowiem pojawiają się zasadniczo od XVI w., częste są w XVII-XIX w., zwłaszcza jako nazwy karczem, młynów, wybudowań, na Śląsku hut. Pojedyncze przykłady takich nazw na Pomorzu można wskazać, np. Budzisz w pow. sztumskim z r. 1336 (H. Górnowicz, Toponimia Powiśla Gdańskiego, Gdańsk 1980, 42, 291), Tęga, dziś Tągowie w pow. bytowskim z r. 1385 (G. Surma, Toponimia powiatu bytowskiego, Wrocław 1990, 61), karczma Bösenfleisch od takiegoż nazwiska karczmarza z r. 1480, przetłumaczona na Złe Mięso (zob.) pod Czarną Wodą nad Wisłą.
Ponieważ Brusy niedawno zostały miastem, dlatego w ustnej tradycji starszych mieszkańców żywe są jeszcze określenia części miejscowości, właściwie stosunkom wiejskim, a więc określenia topograficzne Błotko dla terenu wokół przystanku PKS od zasypanego stawu, po kaszubsku błotko ‘staw’ – i Jaglija od południowokaszubskiego jagła, jaglija ‘świerk’; świerki rosną tu jeszcze. Od właściciela Warsińskiego pochodzi nazwa Warszawa (pierwotne Warszewa) lub obocznie Megerstwo od nazwiska mieszkańca Meger (pisane też Megger i Meier, Meyer od niem. rzeczownika Meier ‘dzierżawca’). Tę ciekawą strukturę nazewniczą, tak charakterystyczną dla Kaszub i Kociewia, wyrażającą się w tworzeniu nazw pól, łąk, potem tzw. na Pomorzu wybudowań czy po kaszubsku pustk bądź pustkowiów od właścicieli za pomocą formantu -stwo, -ostwo // -estwo (opracowaną przez prof. H. Górnowicza w księdze jubileuszowej, dedykowanej prof. S. Rospondowi pt. Studia językoznawcze…, Wrocław 1966, s. 371-377), tworzą też wybudowania pod Brusami: Cichoctwo od nazwiska Cichocki i Bingerstwo od nazwiska Binger.