Hanna Makurat
Eugeniusz Gòłąbk, Kaszëbsczi słowôrz normatiwny. Recenzëjô
Kaszëbsczi słowôrz normatiwny1 Eugeniusza Gòłąbka wëdała w 2005 r. we Gduńsku Oficyna CZEC. Słowôrz nen òbjimô czilenôsce tësący hasłów zgromadzonëch na 683 starnach. Na kaszëbsczim rënkù je to pierszô słowôrzowô pòzycëjô ò normatiwny przirodze.
Problematicznosc słowôrza Gòłąbka parłãczi sã przede wszëtczim z kòńtrowersëjowim titlã. Titel Kaszëbsczi słowôrz normatiwny béł przékòwóny, tak w karnie ùczałëch, jak téż westrzód ùswiądnionëch brëkòwników kaszëbsczégò jãzëka: „Żlë jidze ò Gòłąbka, przë całim szacënkù dlô jegò robòtë, to równak jô nie wiém, czë miôł òn prosto prawò do ùznaniô swòjégò słowôrza za normatiwny”2. Òbiekcje dërżéniowò tikają sã problemë normatiwnoscë a normalizacëje.
Pòchwôt normatiwnoscë jãzëka parłãczi sã z nëm partã stosowóny mòwnoznajemnotë, jaczim je normatiwnô lingwistika (nazëwónô kùturą jãzëka), jakô zajimô sã problemama zgódnoscë z jãzëkòwą normą, difiniowóną nôslédno:
Norma językowa. Jest to zbiór tych elementów systemu językowego (…), które są w pewnym okresie uznane przez jakąś społeczność (najczęściej przez całe społeczeństwo, a przede wszystkim przez jego warstwy wykształcone) za wzorowe, poprawne albo co najmniej dopuszczalne3.
Sprawã, w jaczim stãpniu pùblikacëjô E. Gòłąbka wpisëje sã w nen dzél mòwnoznajemnotë, drãgò je równoznaczeniowò rozsãdzëc. Bugajski4 w ksążce Językoznawstwo normatywne pisze, że kòdifikatór jãzëkòwëch normów bë mùszôł kreòwac i ùwszedniac jãzëkòwé mòdele, chtërné są bróné za jãzëkòwi aùtoritet, nié zôs te, jaczé są òglowim zwëkã5. „Normalizacëjô” dokònónô przez E. Gòłąbka w robòce zatitlowóny Kaszëbsczi słowôrz nortiwny zdôwô sã bëc krócy subiektiwny regùlacëje, dokònóny przez aùtora, anigle normalizacëje wedle lingwistnégò pòzdrzatkù.
Westrzód lingwistów6 zastrzedżi wëwòłôł felënk w słowôrzu Gòłąbka gramaticznégò kòmeńtôrza. W dërżéniu normalizacëjô kaszëbiznë sprowôdzô sã w nim do òbjimnégò gromadzeniô słowiznë; w słowôrzu òminiãté są téż sprawë bezzmiłkòwoscë kaszëbsczégò jãzëka w òbrëmienim fòneticzi, mòrfòlogije czë syńtaksë, nie nalazłë sã tuwò zôs nieregùlarné semańticzno sparłãczenia leksemów, to je frazeòlogiznë.
Robòta Gòłąbka je téż problematicznô z pòzdrzatkù metodologije. Normatiwné kriteria, chtërnyma czerowôł sã aùtór słowôrza, nie òstałë sprecyzowóné. Kaszëbsczi słowôrz normatiwny nie òstôł òbwiãzóny wprowôdzającym tekstã. Niewëdrëkòwanié metodologòwégò kòmeńtôrza uniemòżebniô równoznaczeniowé sprecyzowanié systemë ùrôbianiô i òpisënkù normów a rozskrziwô zastrzedżi, jeżlë jidze ò przënôléżną sztańdarizacëjã kaszëbiznë w hewòtny pùblikacëje. Na titlowi kôrce stoji napisóné, że wëdôwiznowi pòzdrzatk mô zeszëkòwóné prof. J. Treder, nen pòzdrzatk nie nalôzł sã równak w ksążce.
Niesëga wëraznégò naznaczeniô a òpisënkù metodë wëzwëskóny w robòce nad słowôrzã parłãczi sã z ewideńtnyma warkòwima pòpùstnoscama. Gwësno zwënégą słowôrza je grëpienié wielnëch synonimów i krótkòznaczników. Czãsto zestawienié rédżi krótkòznacznëch słowów je metodą rozwidnieniô znaczeniô słowa, np. pòlaszczëwi – ‘cëchi, pòkórny, pòtulny, ùstãplëwi’; rozstrzëgniãcé – ‘rozsądzenié, òbsąd, wërok, kùńc, wënik, rezultat’, demoralizator – ‘ psëcél, gòrszëcél, dróżnik, znieprôwca’.
Równoczasowò prawidłã stôwô sã jawerné òdetnienié sã òd metodë dzejaniô Zrzeszińców, a wic òdchôdanié òd neòlogiznów i neòsemańtiznów, chòc nierôz pòkazowają sã w słowôrzu neòlogiznë pòchôdającé z ùrobiznë pòétów zrzeszonëch wkół cządnika „Zrzesz Kaszëbskô”: Trepczyka (TR) i Labudy (LA): bòlnica (LA, TR), bùsznota (TR), jawernota (LA), jednoôrtny (TR), jimra (LA, TR), rozapartnic (TR), swiąda (TR, LA), zdrewniec (LA).
Zacht dzél synonimicznëch ekwiwaleńtów to pòlsczé słowa, dopasowóné do grafije kaszëbsczégò jãzëka, np. arcydzeło, pòszczególny, prôcowiti, bùłka, kòleżanka, sniadanié, sticzéń. Informacëjô ò zapòżëczenim słowa z pòlsczégò jãzëka dôwô sã w nôwias (pòlasz.). Na nen sóm ôrt òznaczëwóné są germaniznë (niemcz.): bënë, blós, brót, dichtich, fach, hëft, hôwinga, pòsztridowac, réza, richtich, weg, zacht, zrëchtowóny, zycht. Dosc znaczny je téż ùdzél internacjonaliznów (intern.), np. dezerter, akceptacjô, koncentrowac sã, sympatiô.
Wôżną bëlnotą słowôrza je zebranié zacht pòkôzë słowów geneticzno kaszëbsczich, mającëch swe zdrzódło m.jin. w słowôrzu Sychty, Ramułta, Lorentza a w dokôzach jinëch kaszëbsczich ùtwórców (F. Ceynowy, A. Majkowskiego, A. Łajming) i pòdôwanié wiadła ò pòchôdanim nëch słowów7, m.in. beczkòwati (SY), bezmała (SY), biesadowac (RA), cackac sã (RA), fricle (ŁA), lëmic (SY), mòżnosc (SY), òbłok (CE, SY), òkòlëca (CE, SY), pòtomk (RA), pòtómk (LO), przemëslny (RA), przënãta (SY), pòszczówka (LZ, MA), szerzëc sã (SA), szłom (MA), tłuczk (SY), ùgór (SY), ùmrzenié (SY), zapalczëwi (RA), zdradlëwi (RA), żebrôk (SY, ŁA).
Narôzkù w pòblikacëje E. Gòłąbka bôczënk je dóny na aktualné zgrôwë w kaszëbiznie. Aùtór przedstôwiô terëczsné niezaradnotë i jãzëkòwé fele, tak te, jaczé są rezultatã pòlskò-kaszëbsczich interferencëjów, m.jin. na przełaj òdpasc, òkiennica, òpòrny, jak téż te, chtërné są skùtkã hiperbezzmiłkòwòscë, np. òdżéń w môl bezzmiłkòwi fòrmë òdżiń. Bëlnotą słowôrza je ujimanié òpacznëch fòrmów jakno apartnëch hasłów i dokładné nazwanié jich jakno zmiłkòwëch [tak nié] a òbwiązanié w òdsëlôcze do bezzmiłkòwëch pasownëch słowów.
Pòchwôtë bezzmiłkòwòscë i normalizacëje jãzëka jawerno parłãczą sã téż ze sprawą ùprocemnieniô do dialektowëch a gwarowëch fòrmów. Gra otmianów8, jakô sprowôdzô sã do wzôjnégò cëskù, mieszaniô sã i kònkùrowaniô midzë sobą jãzëkòwëch znanków przenôléżnëch apartnym òtmianóm jãzëka, je jednym z nôwôżniészich rëszników w sztaturzenim sã jãzëka. W słowôrzu Gòłąbka nimò jawernégò distansu do niejednëch dialektowëch fòrmów wespół jistnieje òglowòkaszëbsczi jãzëk, codniowi i lëteracczi a kaszëbsczé dialektë. Za fòrmë dialektowé nót je uznôwac m.jin. fòrmã z Bògem (przë lëteracczi fòrmie z Bògã), chùdzy (przë lëteracczi fòrmie chùtczi), czum (przë fòrmie kùm) loni (przë fòrmie łoni) czë téż jistniczi, jaczé ni mają ekwiwaleńtów w sztańdarizowónym jãzëkù: grëbczôk, jarchùlc, twéla.
Kaszëbsczi słowôrz nortiwny E. Gòłąbka przede wszëtczim mô równak brëkòwną wôrtnotã. Jegò célã je zbëlnianié spòlëznowi jãzëkòwi prakticzi. Materiał, jaczi sã nalôzł w òbrëmienim słowôrza, je òbjimny i aktualny. Òbjimô czilenôsce tësący hasłów. Pozycëjô na mòże bëc wëzwëskónô jakno ksążka pòmòcnô do ùczbë a zbëlnianiô znajemnotë kaszëbsczégò jãzëka.
Równoczasowò robòta Gòłąbka je gwësnym ôrtã czerowaniô jãzëkòwą systemą, próbą ùswiądnionégò cëskù na mòwã, òsoblëwò na semańticzną systemã kaszëbsczégò lëteracczégò jãzëka. Diskùsëje nad słowôrzã parłãczą sã w dërżéniu z diskùsëjama nad terëczasnym kaszëbsczim jãzëkã sztańdarizowónym. Lëterackô kaszëbizna dzysdnia „istnieje, ale in statu nascendi”9 – jak mô napisóné prof. E. Breza. Pùblikacëjô E. Gòłąbka nót je ùznôwac za dokôz sztaturzeniô sã kaszëbsczégò jãzëka. W jawerny spòsób wpisëje sã òna w proces rodzeniô, fòrmòwaniô i sztaturzëniô sã kùlturowégò kaszëbsczégò jãzëka. W kòńteksce jãzëka Kaszëbsczi Òdrodë a słowôrza Trepczyka Kaszëbsczi słowôrz normatiwny bëlno dopòmòże w ińtensywnym w slédnëch latach procesu samòregùlacëje kaszëbiznë, zgriwający do òptimalnégò efektu10.
Kaszëbsczi jãzëk przez dłudżi czas rozwijôł sã na spòdlim samòbëtny, niekòńtrolowóny ewòlucëje. Bùtnowô ingerencëjô, jakô mia jawerny cësk na przejinaczi dokònëjącé sã w kaszëbiznie, naczãła sã mést w 1975 r., czedë E. Breza i J. Treder ùsadzëlë Zasady pisowni kaszubskiej11, bëłë to pierszé normatiwné reglë kaszëbsczégò lëteracczégò jãzëka.
W sferze pòpùlarnoùczbòwëch òbrobieniów tikającëch lëteracczi kaszëbiznë Kaszëbsczi słowôrz normatiwny je gwësnym novum. Je to pierszi bezzmiłkòwoscowi słowôrz kaszëbiznë. Doswiôdczenié absolutny pierszoscë a felënk metodicznëch mòdłów na gónie kaszëbsczégò lëteracczégò jãzëka mògą bëc wëdolmaczenim gwësnëch metodicznëch niekònsekwencëjów czë subiektiwnégò ùprocemnieniô do jãzëkòwégò materiału.
Z ùczbòwégò pòzdrzatkù słowôrz Gòłąbka ni mòże bëc ùznôwóny za tipiczny normatiwny słowôrz. Robòtã nã nót je ùznôwać za gwësné teòretné bedowania dlô sztańdarizowónégò kaszëbsczégò jãzëka i w taczim sztôłce ksążka na mòże bëc leno spòdlim dlô ùstanawianiô przënôléżnëch normów lëteracczi kaszëbiznë. Je to blós gwësné bedowanié, chtërné w jawerny spòsób zbògacô kùlturowòjãzëkòwé dzejanié, ni mô òna równak preskriptiwny przirodë.
Narôzkù w pùblikacëje E. Gòłąbka bôczënk je dóny na aktualné zgrôwë w kaszëbiznie. Aùtór przedstôwiô terëczasné niezaradnotë i jãzëkòwé fele, tak te, jaczé są rezultatã pòlskò-kaszëbsczich interferencëjów, jak téż te, chtërné są skùtkã hiperbezzmiłkòwòscë. Bëlnotą słowôrza je ùjimanié òpacznëch fòrmów jakno apartnëch hasłów i dokładné nazwanié jich jakno zmiłkòwëch a òbwiązanié w òdsëlôcze do bezzmiłkòwëch pasownëch słowów.
Bibliografijô:
I. Bajerowa, Próba sformułowania kilku praw ewolucji języka (na materiałach z historii polskiego języka literackiego), BPTJ 23, 1965.
E. Breza, Kształtowanie się kaszubskiego języka literackiego, [w:] Obraz językowy słowiańskiego Pomorza i Łużyc. Pogranicza i kontakty językowe, pòd red. J. Zieniukowej, Warszawa 1997.
M. Bugajski, Językoznawstwo normatywne, Warszawa 1993.
H. Buttler, H. Kurkowska, H. Siatkiewicz, Kultura języka polskiego, t. 1 i 2, Warszawa 1986-1987.
W. Cienkowski, Język dla wszystkich, Warszawa 1978.
W. Doroszewski, O kulturę słowa, t. 1-3, Warszawa 1962-1979.
A. Дуличенко, Славянские литертурные микроязыки и проблема литертурной кашубщины, [w:] Obraz językowy słowiańskiego Pomorza i Łużyc. Pogranicza i kontakty językowe, pòd red. J. Zieniukowej, Warszawa 1997.
E. Gòłąbk, Kaszëbsczi słowôrz normatiwny, Gdańsk 2005.
Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, pòd red. A. Markowskiego, Warszawa 2003.
Zasady pisowni kaszubskiej, òbróbk E. Breza i J. Treder, Gdańsk 1984.
A. Zdaniukiewicz, Z zagadnień kultury języka. Teoria. Praktyka. Szkoła, Warszawa 1973.
[http://www.naszekaszuby.pl/modules/news/article.php?storyid=1013] 2005:11:16.
1 E. Gòłąbk, Kaszëbsczi słowôrz normatiwny, Gdańsk 2005.
2 [http://www.naszekaszuby.pl/modules/news/article.php?storyid=1013] 2005:11:16.
3 Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, pòd red. A. Markowskiego, Warszawa 2003, s. 1701.
4 Nimò pòwszechny w terëczasnëch kaszëbskòjãzëkòwëch tekstach teńdencëje do dopasowiwaniô cëzëch mionów i nôzwësków do kaszëbsczi grafije w hewòtny robòce zapisywô sã miona i nôzwëska zgódno z pisënkã pòkazowającym sã w dokùmence juwernotë. (Wëjimkã je nôzwëskò Gòłąbk zapisowóné wedle kaszëbsczégò pisënkù temù, że Gòłąbk jakno aùtór òpatrëje swòje robòtë nôzwëskã w kaszëbsczim pisënkù). Òdstãpienié w ny robòcë òd òglowégò zwëkù kaszëbizowaniô wszelejaczich mionów i nôzwësków je ùdokôzóné z pòzdrzatkù na nôslédné przëczënë:
a) zgrôwa do niegwôłceniô kùlturë ùczbòwégò jãzëka, jakô pòkazawô sã w zmiérzanim do równoznacznotë, precyzëje, akùratnoscë, kònsekwencëje, do prôwdzëwi i gwësny wiédzë;
b) pòzdrzatk prakticzny: zapisanié nôzwësków aùtorów gwësnëch robòtów w taczich fòrmach, w jaczich pòkazowają sã òne w nëch robòtach, ùmòżebni czëtińcowi prosté dóńdzenié do przëwòłónëch tekstów;
c) ùwôżanié dlô niekaszëbsczi juwernotë i sparłączony z nią niezgòdë wiele nié-Kaszëbów na kaszëbizowanié jich nôzwësków.
5 Pòr.: M. Bugajski, Językoznawstwo normatywne, Warszawa 1993, s. 172.
6 Sprawa Kaszëbsczégò słowôrza normatiwnégò bëła m.jin. diskùtowónô òbczas zòrganizowóny na UG debatë zatitlowóny Okrągły Stół „Kaszubi w XXI w.”, jakô òdbëła sã 10 lëstopadnika 2005 r. Lingwistów reprezeńtowelë na debace prof. E. Breza, prof. J. Treder, dr D.V. Paždjerski. i dr T. Wichierkiewicz.
7 Skrótë wskazëjącé pòchòdzenié gwësnëch słowów: CE – Florian Ceynowa, LZ – Friedrich Lorentz, ŁA – Anna Łajming, MA – Aleksander Majkowski, RA – Stefan Ramułt, SY – Bernard Sychta.
8 M. Bugajski, op. cit., s. 186.
9 E. Breza, Kształtowanie się kaszubskiego języka literackiego, [w:] Obraz językowy słowiańskiego Pomorza i Łużyc. Pogranicza i kontakty językowe, pòd red. J. Zieniukowej, Warszawa 1997, s. 253.
10 Pòr.: I. Bajerowa, Próba sformułowania kilku praw ewolucji języka (na materiałach z historii polskiego języka literackiego), BPTJ 23, 1965, s. 125-142.
11Zasady pisowni kaszubskiej, òprac. E. Breza i J. Treder, Gdańsk 1984. Równak wedle niechtërnëch lingwistów (np. A. Дуличенки) pierszô normalizacëjô kaszëbsczégò jãzëka nastała ju w 1879 r., czedë béł wëdóny Zarés do Grammatikj Kaŝébsko-słovjnskjé Mòvé Floriana Ceynowy; zd.: A. Дуличенко, Славянские литертурные микроязыки и проблема литертурной кашубщины, [w:] Obraz językowy słowiańskiego Pomorza i Łużyc. Pogranicza i kontakty językowe, pòd red. J. Zieniukowej, Warszawa 1997, s. 227-243. Równak colemało przëjimô sã, że dokôz Ceynowy je to zôczątk normalizacëje kaszëbsczégò jãzëka na spòdlim nordowëch gwarów.