Na podstawie książki Kaszubszczyzna – Kaszëbizna, pod redakcją Edwarda Brezy, z serii „Najnowsze dzieje języków słowiańskich“, Uniwersytet Opolski – Instytut Filologii Polskiej, Opole 2001, str. 184-201. Teksty kaszubskie w artykule zostały podane przez autorów w kaszubskiej pisowni sprzed 1996 r.
Marek Cybulski, Róża Wosiak-Śliwa
Składnia kaszubska*
Spis treści:
1. Zdanie pojedyncze, 1.1. Podmiot, 1.2. Orzeczenie (1.2.1. Orzeczenie imienne, 1.2.2. Orzeczenie analityczne), 1.3. Przydawka, 1.4. Dopełnienie, 1.5. Przyimek, 1.6. Wskaźniki zespolenia, 1.7. Szyk wyrazów (1.7.1. Podmiot, 1.7.2. Orzeczenie, 1.7.3. Przydawka, 1.7.4. Dopełnienie, 1.7.5. Okolicznik), 1.8. Wpływy niemieckie (1.8.1. Użycie niektórych przyimków), 1.9. Rekapitulacja (1.9.1. Kaszubskie osobliwości w zakresie części zdania, 1.9.2. Kaszubskie osobliwości w zakresie przyimka, 1.9.3. Typowo kaszubskie spójniki i wskaźniki, 1.9.4. Szyk wyrazów, 1.9.5. Wpływy języka niemieckiego), 2. Zdanie złożone, 2.1. Zdanie złożone współrzędnie, 2.2. Zdanie słożone podrzędnie, 2.3. Wskaźniki zespolenia
Kaszubszczyzna ma m. in. w plaszczyźnie składniowej wiele cech wspólnych z innymi językami zachodniosłowiańskimi, np. z językiem polskim. Wymienić tu należy typy związków składniowych (zgody, rządu, przynależności); zdań (oznajmiające, pytające, żądające); rodzaje podmiotów (gramatyczny, logiczny, domyślny, szeregowy itd.); orzeczeń: syntetyczne i analityczne (w tym – imienne); okoliczników (miejsca, czasu, warunku, przyzwolenia, stopnia, miary itp.); przydawek (przymiotna, przydawkowa, dopełniaczowa, rzeczowna); dopełnień; podobne są też typy zdań pojedynczych i złożonych (hipotaksa i parataksa).
Jednakże celem niniejszego opracowania jest przedstawienie cech, które wyróżniają kaszubskie zdanie pojedyncze i złożone wśród zdań zachodniosłowiańskich. Pod tym kątem podjęto tu próbę analizy kaszubskiego zdania pojedynczego i złożonego. Wiele uwagi poświęcono kaszubskim przyimkom i spójnikom, występującym w zdaniu pojedynczym. Przedstawiono też specyfikę szyku wyrazów, komponujących pojedyncze zdanie kaszubskie oraz nieobce kaszubszczyźnie elementy języka niemieckiego, mające wpływ na budowę i charakter zdania. Zanalizowano także typy kaszubskich zdań złożonych, jak również ukazano charakterystyczne dla języka kaszubskiego wskaźniki zespolenia.
Materiał dokumentyjący dany proces zaczerpnięto z tekstów, które oddają kaszubszczyznę mówioną: niekiedy także sięgnięto po teksty kaszubskiego języka literackiego, aby ukazać różnicę między kaszubszczyzną potoczną a literacką. Są to następujące pozycje: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej B. Sychty; Teksty połnocno-kaszubskie z Wierzchucina b. pow. pucki E. Brezy; Teksty gwarowe północnokaszubskie z komentarzem fonologicznym Z. Topolińskiej; Teksty gwarowe centralnokaszubskie z komentarzem fonologicznym Z. Topolińskiej; Teksty gwarowe południowokaszubskie z komentarzem fonologicznym Z. Topolińskiej; Dërchôj królewiónko, Antologia dzysdniowi prozë kaszëbsczi, Gdynia 1996; A. Majkowski, Żëcé i przigodë Remusa. Zvjercadło kaszubskji, pjerszi dzél, Gdańsk 1974.
W kaszubszczyźnie nie pomija się podmiotu wyrażonego zaimkiem, np.: No, one całą godzënã tancowałë od dwônôsté do pirszé północë. (Top Poł 124); Jô muszã so głowã umëc. (Top Poł 118); I on usnął. (Top Poł 124); No i terôz më bãdzemë muszelë go rwac. (Top Poł 129); Jô rada jem dobrégo grziba. (Top Poł 119); No, ja spróbujã. (Top Poł 124); Të to wiesz po sobie. (Top Pół 71); Të môsz wiedno szanowac twojã bliznã… (Top Pół 71); Jak ti sã czëjesz po zarãczënach swoich, co? (Top Cen 91); Taczich rzeczi wiãcy më nie bãdzem mielë. (Top Cen 89); Jô orzã z płëgã. (Top Cen 89); Jô lubiã te barżi jasné włosë. (Top Cen 71); Ale jak wë to zrobice? (Top Cen 107/108); Mogła ona miec tak osémdzesąt centimétrów. (Br Teksty 38); Ona jéż żôdni zniji ni mia widzóné. (Br Teksty 38).
Jeśli już rezygnuje się w kaszubszczyźnie z tego rodzaju podmiotu, to najczęściej używa się zaimka to, np.: Tera to ju pewno tak nie chce to zdrowiu służëc. (Top Cen 107); No, to i cebie téż czekô. (Top Cen 92); To je troszkã dalé. (Top Pół 78); Tak to czasã biwô. (Top Pół 78); Czasã to bëło inaczi. (Top Pół 78); Ale to kosztëje szesc rublów trzë wiertle litra… (Top Pół 74); To nie je dlô niego. (Top Poł 120).
Form zaimków ten, on używa się również w celu „przypomnienia” podmiotu, przez co osiąga się podmiot podwojony, np.: Tera to ju pewno tak nie chce to zdrowiu służëc. (Top Cen 107); A ten Miemc ten je do Niemiec wydaloni. (Top Cen 102); Te óne tam ti chłopi to wëcerlë wieczorami przë miesądzu. (Top Poł 130); Tedi ón béł budowani tén koscół… (Top Poł 117); A ta łąka ta bëła każdą noc potancowónô. (Top Poł 71); A mój Jaszek, tén nie béł taczi głupi. (Top Poł 124); Ti są ti nôgorszi… (Top Pół 71); Ten cesla ten mô dobri topór. (Top Pół 75).
Z podmiotu zaimkowego kaszubszczyzna rezygnuje jedynie w zdaniach rozkazujących i życzących, np.: Spiewé mi trochã! (Top Pół 79); Sedzë mi spokójno a sztël! (Top Pół 73); Spiewé mie co! (Top Cen 78); Trzim to! (Top Cen 88); Sedz mie cëcho! (Top Cen 88); Trzëmô jego fest. (Top Cen 96).
W zdaniach, dotyczących zjawisk atmosferycznych, stanów fizjologicznych i psychicznych w kaszubszczyźnie, pojawia się czesto zaimek to lub ono, np.: To dzys napadało za wszëtczé czasë. (Sych IV 7); Ono mu sa bëkcało do białczi. (Sych I 31).
W kaszubszczyźnie związek podmiotu logicznego wsytępującego w połączeniu z liczebnikiem powyżej 4 utworzony jest na zasadzie związku rządu, np.: Pincdwadzesce wajich dzecy bãdze mogło cepami klepac w jednim piecu. (Sych IV 273); Szesc chłopa (chłopów) niosło trëmã. (Sych V 253).
Orzecznik rzeczownikowy wyrażony jest w kaszubszczyźnie najczęściej w mianowniku, np.: Ale chłopie, ko to nie je prôwda od trzëdzesce lôt. (Top Pół 71); Te wostatni trzë dni przed postã to są zôpustë. (Top Pół 74/75); A tak z wëglądë to oni bëlë taczi porządni knôpi. (Top Cen 95); Jabłko to je dobri owoc. (Top Cen 98/99).
W niektórych wypadkach orzeczenie imienne może być wyrażone za pomocą przyimka za z rzeczownikiem w bierniku, np.: Nasz strij bëł dłudżé lata za gazetnika we Gduńsku. (Sych I 308).
W kategorii orzeczenia analitycznego m. in. doztrega się:
a. Orzeczenie analityczne składające się z osobowej formy czasownika dac (sã) w znaczeniu ‘prosić, polecić, pozwolić sobie’ oraz bezokolicznika, np.: Dôj mu sã wëgadac. (Sych I 153); Dał konia podkuc. (Sych I 153); Jô go chcôł dac uczëc za sądowégo abo za sądza. (Top Cen 97).
b. Orzeczenie analityczne składające się z osobowej formy czasownika miec w znaczeniu ‘musieć, móc’, np.: Të môsz wiedno szanowac twojã bliznã… (Top Pół 71); A te to już të môsz wiedzec. (Top Pół 71); Të môsz słëchac. (Top Poł 123).
Charakterystyczna cecha składni kaszubskiej wydaję się nadużywanie przydawki wyrażonej zaimkiem wskazującym, np.: Bo tén nie miôł taczégo zwroku jak tén orzéł, nié? (Top Poł 128); Żabë są w tim błoce. (Top Poł 119); Pierwé té krawcy lepi szili jak dzysaj. (Top Poł 118); Tata mój: – Co të môsz knôpie w tim solaku? (Top Poł 120); Na tim drzewie sedzy kruk. (Top Poł 119); Na té drodze jedze wóz. (Top Poł 119); A tak z wëglądë to oni bëlë taczi porządni knôpi. (Top Cen 95); Jô ten óws do wieczora zesekã. (Top Cen 88); Ten stari chłop je czësto głëchi, jak jô. (Top Cen 95); Bez to okno je widzec tã scanã. (Top Cen 95); Jô widzã ten szeroczi…, tã szeroką drogã. (Top Cen 106); Jô lubiã te barżi jasné włose. (Top Pół 71); To zboże lëcho urosło. (Top Pół 73); Ten krôwc nie umie dobrze szëc. (Top Pół 72); Ta białka ni mô żódnégo sana. (Top Pół 72); To më bëlë w tim lese na ti górze. (Top Pół 70/71); Ta krowa ma jedno celã. (Top Pół 73); Ta białka niosła môłą chaczkén. (Br Teksty 38); Ti lëdze w tim zómku bëlë barzo bogati. (Br Teksty 36).
Dość częstym zjawiskiem syntaktycznym, zachodzącym w zdaniu kaszubskim, jest występowanie przydawki wyrażonej liczebnikiem w formie nieodmiennej, np.: Pincdwadzesce wajich dzecy bãdze mogło cepami klepac w jednim piecu. (Sych IV 273); Szesc chłopów niosło trëmã. (Sych V 253); Ale chłopie, ko to nie je prôwda, od trzëdzesce lôt. (Top Pół 7 I); A to waju bëlo setmë chlopa na jedné…, setmë, osmë nas bëlo. (Top Pół 76).
W zakresie dopełnienia w niektórych zdaniach kaszubskich można zaobserwować jakby nieumotywowane formy w postaci wyrażeń przyimkowych (kostrukcje analityczne) zamiast typowych odpowiedników dopełnienia celownikowego, np.:
Spuscë ulëczką sana dlô krów. (Sych VI 19)
lub dopełnienia w narzędniku albo w dopełniaczu, np.:
Za woją smierdzy. (Sych VI 96); Szëkac za zrobioną robotą. (Sych IV 332). Są to kalki niemieckie.
Wśród kaszubskich przyimków odnotować należy:
bez – Występuje w kaszubszczyźnie w znaczeniu ‘przez drogę, przez pole’, np.: Bez to okno je widzec tã scanã. (Top Cen 95); Ja uż potym… bez tã rzékã przedã dërchem. (Top Poł 128); Jô bez okno widzã moją sënową. (Top Poł 123); On tam bez okno wzérô (Top Poł 125).
dlô – Może być w kaszubszczyźnie użyty w znaczeniu ‘z powodu’, np.: Dlô cepła cërpiec dim. (Sych I 217).
Dość powszechne w kaszubszczyźnie jest użycie przyimka dlô w tzw. konstrukcjach analitycznych (przyimkowych) w miejcu syntetycznych (bezprzyimkowych), np.: Spuscë uliczką sana dlô krów. (Sych VI 19).
do – Pojawia się najczęściej z liczebnikiem w mianowniku dla określenia liczby przybliżonej, np.: Jô lowiã rocznie terôz na moim kutru może do dwa sta ton rib. (Top Pół 76); Tam tak bëło do sto lëdzy. (Sych I 221).
Może również wystąpić w znaczeniu przyimka ‘dla’, np.: To jô robiã do ce. (Sych VII 49); Ale jes të dobri do mie. (Sych VII 49); Ostawi pôłnie do tatka. (Sych VII 49); To je do ce kawa. (Sych VII 49).
kol, kole – Typowym ich znaczeniem są ‘przy’ i ‘pod’ w odniesieniu do nazw miejscowości, np.: To bëło w tim, w bôce kole Krópnice. (Top Pół 71); Kole Pucka zare je Reda. (Top Cen 111).
Pojawiają się również w znaczeniu przyimka ‘u’, np.: Móm chori westrzédni pôlc kole rãczi. (Sych VI 83).
mimo, nimo – Są wariantami i wystepują w znaczeniu ‘obok’ w odniesieniu do przechodzenia obok czegoś lub kogoś, np.: Jic nimo. (Sych III 260); Przeszła wedle mie nimo. (Sych III 260).
na – Może wystąpić wymiennie zamiast wyrażeń bezprzyimkowych, np.: Nasz tatk wiedno na nas wadzy. (Sych VI 46).
Często bywa stosowany zamiast przyimka w, np.: Tam jô robił na cedżélni, dwa lata na cedżélni. (Top Cen 108); A na gospodarstwie robią? (Top Cen 107); Nasz Józef je na lesyńsczé szkole. (Sych II 334); Jô nalazła dzys mãdel urónków na szopie. (Sych VI 30).
Spotykany jest również w znaczeniu ‘w’ lub ‘do’ w odniesieniu do nazw części miejscowości lub dzielnic, np.: Më ju dłudżé lata mieszkómë na Krakowiznie. (Sych II 256); Jidã na Dąbrowã. (Sych III 177); Na tim miescu ta woda nie jes głãbokô. (Top Poł 132).
naprocëm, procëm(u), procmu, procëmku, naprocëmku, procënko, procënku, procóm – Są wariantami i występują w znaczeniach ‘naprzeciw(ko), przeciw(ko)’, np.: To on tobie naprocem rzekł. (Sych IV 170); Procemu nas on mieszkô. (Sych IV 170); Procem koscoła stoji karczma. (Sych IV 169); Naprocëm mie sedzała moja córka. (Sych III 89).
ob – W kaszubszczyźnie występuje zazwyczaj w znaczeniu ‘na’, ‘przez’, np.: Mélc ob zëmã spi. (Sych III 69); Jô dzys ob noc mëszë chwôtôł. (Sych III 176); Zmetlała ob drogã. (Sych III 180); Wãdrowczik ostôł u nas ob noc. (Sych III 266); To robił ob zymã na klaftach. (Top Cen 108).
od(e) – Występuje w określeniach sprawcy stanu w konstrukcjach zdaniowych z czasownikiem w stronie biernej, np.: Pierszô białka namienionô je od Boga, drëgô od lëdzy, a trzecô od diôbła. (Sych III 286).
Może również pojawić się w znaczeniu przyimka ‘z’, np.: Jô bë sã spôlił ode wstëdu. (Sych III 286); Dôj mie jednã czãsc od tégo. (Top Cen 90); To je jeden od tich bosników. (Sych I 40); On aż zblôdł od przelãkniãcô. (Sych I 61).
okom – Przyimek ten wsytępuje sporadycznie i oznacza ‘przy, obok, wedle’, np.: Nasza chëcz stoji okom koscola. (Sych III 14); Parobk szedł okom dzéwczëca. (Sych III 14).
przez – Jest przyimkiem używanym często w znaczeniu ‘z powodu’, np.: Przez swoją utwardnosc on niejedno głëpstwo zrobił. (Sych VI 40); Przez mojã chorobã më sã latos opóznilë z robotą. (Sych IV 193).
przéka, naprzéka, przéczi, naprzéczi – Mają znaczenie ‘w poprzek, wbrew’, np.: Przéka drodżi leżała wëwróconô chójka. (Sych IV 184); To mie szło préka nosa. (Sych IV 184); To z nami nie lecelo prosto, le na przék. (Top Pół 77).
przódë – Jako przyimek kaszubski oznacza ‘ongiś’, np.: Przódë lat nie bëło taczé wigodë jak dzys. (Sych IV 207); Przódë czasu lëdze baro chorzelë. (Sych IV 207); Przódë to bëło jednak rib wicy. (Top Pół 76).
przódczé, oprzódczé – Przyimki te oznaczają tyle co ‘z przodu, na przedzie’, czyli w pewnej odległości przed kimś lub przed czymś, np.: Przódczé mie szło wiele lëdzy. (Sych IV 207); Oprzódczé chłopa szło piãkné dzéwczã. (Sych IV 207); Oni mieszkają przódczé nas. (Sych IV 207).
stród, postrzód, westrzód – Są odpowiednikami ‘wśród, pośród’, np.: Strzód podworzégo stojała pómpa. (Sych V 187); Nasza Lénka bëła nôwiãkszô westrzód wszëtczich dzecy. (Sych VI 83).
u – Używany jest zamiast przyimka kol(e), przë, np.: U Błot béł stôri Hél. (Sych I 44).
w – Dość częstym zjawiskiem jest występowanie tego przyimka w znaczeniach ‘na’, ‘do’, np.: Chcą dac sëna w uczbã do kowala. (Sych VI 9); Chcemë le zarô w ten piérszi wagón sadnąc. (Sych VI 48); A już bim nigdë dzãcoła w izbã nie wprowadzëł. (Top Poł 120); Te më przëszlë dali w Rosëjã. (Top Pół 73).
wedle, wedlą – Przyimek ten może wsytąpić w znaczeniu ‘w pobliżu, obok, wzdłuż’, np.: Chtëż to szedł wedle nas? (Sych VI 67); Wedlą drodżi rosłë jabłónczi. (Sych VI 67); Jedze béla z fórą sana wedle młina po kolana. (Sych VI 67).
z(e) – Bywa stosowany wymiennie zamiast wyrażeń bezprzyimkowych, np.: Jô sã z bulwami zabezpiecził przed głodem. (Sych I 38); Më to zrobimë zaró ze zymku. (Sych VI 215); Tén gospodôrz orze z swoim pługã. (Top Poł 122); Jô orzã z płëgã. (Top Cen 89).
Istnieją również struktury z podwojonym przyimkiem zeza, np.: Ugrzôłka zeza pieca nosa nié wëtknie. (Sych VI 12).
za – Ma on w kaszubszczyźnie dość szeroki zakres znaczeniowy. Może zatem pojawić się:
– wymiennie zamiast wyrażeń bezprzyikowych, np.: Nasz strij béł dłudżé lata za gazetnika we Gduńsku. (Sych I 308); Za wojną smierdzy. (Sych VI 96); Nasz tatk béł dłudżé lata za szôłtësa. (Sych VI 36); Szukôłém za nią. (Top Poł 120);
– zamiast przyimka o, np.: Ustojałé żëto wołô za kosą. (Sych VI 36);
– zamiast przyimka na, np.: To mie wszëtko wëzdrzi za farmazyństwem (Sych I 279); Oni żdałë za nim. (Sych VI 21); Pół roku ja se uczëła za krôwckã tu w Bojônie. (Top Cen 106); Wa se uczëli za krôwckã we Chwaszczinie? (Top Cen 106/107).
Spójniki w zdaniu pojedynczym łączą najczęściej dwa składniki tego samego wypowiedzenia, przy czym jako wyrazy niesamodzielne należą po części i do jednego, jak i do drugiego składnika w utworzonym przez nie związku wyrazów. Mogą też pełnić w zdaniu pojedynczym funkcje partykuł.
a – Pierwotna funkcja tego spójnika jest łączna, np.: A te u nas przeważnie so żëto seje we wrzesniu, w pazdzerzniku, a téż w listopadze téż. (Top Pół 71); Jô jem fëszowôl na pomarinku a na kutrze…, na motorówce… (Top Pół 76).
Czasem jednak można spotkać takie zdania kaszubskie, w których spójnik a pojawia się w funkcji ale, zatem – przeciwstawnej, np.: On je môłi, a mocny (Sych I 3).
Bardzo często wsytępuje też jako partykuła na początku zdań, zwłaszcza pytających i rozkazujących, np.: A ta łąka bëła każdą noc potancowónô. (Top Poł 123); A ti sã bilë znôw o taką słómkã. (Top Poł 126); A te pannë sã ich bojałë. (Top Poł 128); A gdze ten chłop sã podzôł? (Top Cen 108); A długo wa z tim chłopa terôz żëjece w grëpie? (Top Cen 107); A on już żëje téż? (Top Pół 76); A te to już të môsz sedzec. (Top Pół 71); A mógł jô bë dostac w budlã? (Top Pół 74); A te u nas przeważnie so żëto seje we wrzesniu, w pazdzerzniku, z téż w listopadze téż. (Top Pół 71); A to waju bëlo setmë chłopa na jedné… setmë, osmë nas bëlo. (Top Pół 76); A te to już të môsz wiedzec. (Top Pół 71); A przed tim sztormã jesmë mielë żaczi postawioni… (Top Pół 81); A rëbë któż od waju brôl? (Top Pół 76); A jak jô sã zląkł! (Sych I 1); A, żebës ju szedł! (Sych I 1).
abo – Pojawia się w znaczeniu ‘albo’, występując bardzo często w funkcji partykuły na początku pojedynczych zdań pytających, np.: Abo jô wiém? (Sych I 1); Abo on tam pudze? (Sych I 1).
ale – W zdaniu pojedynczym występuje najczęściej jako partykuła wzmacniająca na początku wypowiedzenia, np.: Ale chłopie, ko to nie je prôwda, od trzëdzesce lôt. (Top Pół 71); Ale to kosztëje szesc rublów trzë wiertle litra… (Top Pół 74); Ale niech tata obezdrzi, to naprôwdã cos ładnégo. (Top Poł 120); Ale szejdł. (Top Poł 126); Ale ja wë to zrobice? (Top Cen 107-108); Ale to tak ju se nie chce na staré lata. (Top Cen 107); zob. też 1.8.
choc(bë), chocaż – Rola tych spójników ogranicza się w zdaniu pojedynczym do funkcji partykuły uwydatniającej lub ograniczającej, np.: Ufóm Bogu choc na progu. (Sych II 43); On sã choc gąsora boji. (Sych II 43); Choc na chwilã do mie zazdrzec. (Sych II 43).
i – W znaczeniu ‘nawet, także’ jako partykuła rozpoczyna często pojedyncze zdania kaszubskie, np.: I on usnął. (Top Poł 125); I ten ojc téż miôł łuka. (Top Poł 123); I na tim sã skóńcziło. (Top Poł 129); Ji cebie smierc naléze. (Sych II 103); Ji na psa przińdze mróz. (Sych II 103); Ji robôk sã broni przed smiercą. (Sych II 103).
le – Występuje jako partykuła wzmacniająca w funkcji ekspresywnej i indywidualizacyjnej, często wymiennie stosowany z jeno, leno, np.: Te o le znowu dwaji sã biją o taczi stôri butë. (Top Poł 126); Co cë le tu sprowadza w taczi daleczi swiôt? (Top Poł 125); Znôw le sa dwôji biją. (Top Poł 127); Jô nie jém jeno doma. (Top Pół 71).
ko – Oznacza tyle co ‘wszak, ponieważ, przecież’ i występuje w funkcji partykuły wzmacniającej często wymiennie z wyrazami doch, przece, toc, np.: Ale chłopie, ko to nie je prôwda od trzëdzesce lôt. (Top Pół 71); No ko to le powiédz. (Top Cen 110); Ko zróbże to rôz. (Sych II 181).
nigle – Występuje w znaczeniu i funkcji ‘niż’, np.: Mój kóń je młodszi nigle twój. (Sych III 258); Të wiész wszëtko lepié nigle jinszi. (Sych III 258); Wolã jego nigle jego białkã. (Sych III 258).
Szyk wyrazów w pojedynczym zdaniu kaszubskim jest niezwykle swobodny. Nie można jednak mówić o całkowitej i nieograniczonej dowolności w tym zakresie. Na pozycję umiejscowionych w zdaniu kaszubskim wyrazów mają wpływ następujące czynniki:
– akcent zdaniowy, który oznacza odpowiednie miejsce określonego wyrazu w wypowiedzeniu;
– kontekst zdania w stosunku do wypowiedzi poprzedniej;
– modyfikacja znaczenia zdania osiągalna poprzez zmianę szyku wyrazów.
Do tradycji językowej w dziedzinie szyku wyrazów należy taka tendencja, że najpierw występuje w zdaniu grupa podmiotu, a później grupa orzecznia. Jednak w wielu wypadkach składnia kaszubska stosuje ten układ wymiennie, np.: Od rôzu przëlecą trzë gołąbczé. (Top Poł 124); W tim roku je terô wielgô suszô. (Top Poł 100); Idze z pëska odżéń. (Top Poł 129); Tam jes woda srodze głãbokô. (Top Poł 118); Bëłë tëch kolonii dwa turnusë. (Top Cen 94); Czë tu nie ma w Lëznie wodë dosc? (Top Cen 110); Mie ugrizł cëzy pies. (Top Cen 89); A służił w Rãdzburgu regément osmëdzesąt piąti. (Top Cen 108/109); Na podwórku pase sã gãs. (Top Pół 82).
Wśród innych ciekawych pozycji znajdują się:
1.7.1. Podmiot – pojawia się właściwie w każdej pozycji w zdaniu kaszubskim. Warto jednak zwrócić uwagę, że składniki podmiotu towarzyszącego bywają nieraz rozdzielone, np.: Ten łażnik sóm całi môl z białką obrobi. (Sych IV 13).
1.7.2. Orzeczenie – może zajmować różne pozycje w zdaniu, przy czym często występuje na końcu wypowiedzenia, np.: Taczi rzeczi wiãcy më nie bãdzem mielë. (Top Cen 89); Dawni krawcy rãkóm szëlë. (Top Cen 103); Wiele sniegu spadło. (Top Poł 119); A te pannë sã ich bojałë. (Top Poł 129); Ona tu z nami wczerô sedza. (Top Pół 73); To zbożé latos lëcho urosło. (Top Pół 73); On do nas czãsto przëchôdza. (Top Pół 80); A u nas w Chlapowie, to më téż tam tëmi niewodami lowilë. (Top Pół 76); A u nas w Chlapowie tam Kurzil Wolf wãdzyl… (Top Pół 76).
W zdaniach z orzeczeniem imiennym obserwujemy zwykle łącznik oddalony od orzecznika: U nas doma są terô maceszëne rządë. (Sych III 33); Władk je od samégo urodzeniégo ułómni. (Sych VI 20); Ona je ju czësto pomôrlonô na gãbie jak starô bulwa. (Sych III 51); A ta łąka bëła każdą noc potancowónô. (Top Poł 123); W tim tu miejscu nie je woda głãbokô. (Top Cen 98).
Z podobną swobodą szyku wyrazów mamy do czynienia przy orzeczeniu analitycznym, w którym słowo posiłkowe jest ruchome i nie zawsze pojawia się w bezpośrednim sąsiedztwie czasownika, np.: Tera to ju pewno tak nie chce to zdrowiu służëc. (Top Cen 107); Mógł të jã te poznac w tén czas. (Top Pół 71); Chcemë le zarô w ten piérszi wagon sadnąc (Sych VI 48); To wieselé miało sã ju wczera odbëc. (Sych III 153); Mogła ona miec tak osémdzesąt centimétrów. (Br Teksty 38).
Dość powszechnym zjawiskiem w kaszubszczyźnie jest również rozdzielanie zaimków zwrotnych od predykatywów, np.: Znôw le sã dwaji biją. (Top Poł 127); A te pannë sã ich bojałë. (Top Poł 129); A te u nôs przeważnie sã żëto seje we wrzesniu, w pazdzerzniku a téż w listopadze téż. (Top Pół 72); Sôrnë sã uż oprowadzają z chłopôkami. (Sych V 18); Më sã tak bëlno dzys ugôdalë. (Sych I 296); Jô sã uż wiãcé nie dóm oszukac od tego knadżi. (Sych II 176); I tak so téż stało. (Br Teksty 36).
1.7.3. Przydawka – w niektórych zdaniach kaszubskich spotykamy układ: przydawka wyrażona przymiotnikiem, zaimkiem lub liczebnikiem po określanym przez nią rzeczowniku, np.: Jak ti sã czëjesz po zarãczënach swoich, co? (Top Cen 91); W naszi wsë stoji na westrzód wsë figura swiãtô, a obok nié gospoda przeklãtô. (Top Cen 110); A służił w Rãdzburgu regément osmëdzesąt piąti. (Top Cen 108/109); Ropa z tego szła wielgô. (Top Poł 131); Człowiek zacãti nie daje sã przekonac. (Sych VI 168).
Z uwagi na tendencję do pojawiania się orzeczenia na końcu zdania dopełnienie w pojedynczym zdaniu kaszubskim lokalizuje się często przed czasownikiem, np.: A u nas tam w Chłapowie, to më téż tam tëmi niewodami lowilë. (Top Pół 76); On to tunié kupil. (Top Pół 75); Jô ten óws do wieczora zesekã. (Top Cen 88); Të tego szkólnégo dobrze słëchôj! (Top Cen 99); Możesz të mie jedén guz prziszic? (Top Poł 118); Jak mnie dzamcół wirichtowôł. (Top Poł 119); Sztérë lata oni go budowali. (Top Poł 117); Cëż nama pomogło to dobëcé? (Sych I 221).
Bywają nawet takie wypadki, w których dopełnienie zajmuje miejsce na początku zdania, np.: Tobie ju Abram zazérô do oczu. (Sych VII 1); Białczi, konia i brzëtwie sã nie pożiczô. (Sych I 100); Tich oni tam trzimele tak wiãcy w discyplinie. (Top Cen 94); Chorému wëlała sã żôłc. (Top Cen 102); O tim bëlo wiele gôdóné. (Br Teksty 36).
Warto również dodać, że, jak widać w przytoczonych przykładach, dopełnienie kaszubskie może być oddzielone od wyrazu określanego.
Jeżeli w zdaniu kaszubskim okolicznik wyrażony jest przysłówkiem lub wyrażeniem przyimkowym, to najczęściej pojawia się on przed wyrazem określanym, np.: To długo nie bawiło. (Top Poł 118); W boru rosnie jedin buk. (Top Poł 119); Na tim drzewie sedzy kruk. (Top Poł 119); Na té drodze jedze wóz. (Top Poł 119); Czas tere nadchodzy do seniô wnet i wëbierôni. (Top Cen 100); Tu dawnié było dużo gospodarzów. (Top Cen 108); Po kaszëbsku më gôdalë doma, nié? (Top Cen 108); On to tunié kupil. (Top Pół 75); W tim flachu ta woda nie je głãbokô. (Top Pół 74); Na podwórku pase sã gãs. (Top Pół 82); U nas w Chlapowie tam Kurzil Wolf wãdzyl… (Top Pół 76).
Okolicznik w kaszubszczyźnie bywa czasem oddalony od określanego wyrazu; może również być umiejscowiony na początku zdania, np.: Czasém przijdze kominowi, a czasém pocztowi… (Top Pół 71); Przódë to bëlo rib wicy. (Top Pół 76); Dawni krawcy rãką szëlë. (Top Cen 103); Zarô z nim na wies, to nie je dlô niego. (Top Poł 120); Znôw le sã dwaji biją. (Top Poł 126).
W składni kaszubskiej obserwuje się nierzadko wpływy języka niemieckiego. Przejawiają się one zazwyczaj następująco:
1.8.1. Użycie niektórych przyimków
do – Przyimek ten pojawia się z dopełniaczem rzeczownika odsłownego zamiast niemieckiego zu z czasownikiem w bezokoliczniku, np.: Czas tere nadchodzy do seniô wnet i wëbieróni. (Top Cen 100).
kol(e) – W znaczeniu ‘pod’ przyimek ten pojawia się pod wpływem niemieckiego bei, np.: To bëło w tim, w bôce kole Krópnice. (Top Pół 71); Kole Pucka zare je Reda. (Top Cen 111); Kole tego płotu rosce zelësko. (Top Cen 105).
z – Łączy się z wyrazami w narzędniku zamiast niemieckich wyrażeń z mit, np.: Jô sã z bulwami zabezpiecził przed głodem. (Sych I 38).
za (z niem. nach) – Za wojną smierdzy. (Sych VI 96); Szëkac za wczorajszim dniem. (Sych V 306); Tu smierdzy za mëszima gownama. (Sych III 77); Za samą mëszëzną tu je czëc. (Sych III 78); Szukôłem za nią. (Top Poł 120).
1.8.2. Użycie strony biernej w miejsce czasu przeszłego czasownika, np.: Móm odbëti koscół. (Sych I 28); On to mô tóniô kupióné. (Top Cen 90); A przed tim sztormã jesme mielë żaczi postawióné. (Top Pół 81); Ona jéż żódni zniji ni ma widzóné. (Br Teksty 38).
1.8.3. Budowa niektórych zdań bezpodmiotowych, które mają swoje odpowiedniki w niemieckich strukturach składniowych z wyrażeniami kann man, es geht, np.: Tu ni może nic uszpôrowac z tégo. (Top Cen 108); To nie je tak letko tële dzecy chowac. (Sych II 51).
1.8.4. Użycie ale w funkcji partykuły wzmacniającej, co jest kalką z niemieckiego aber, np.: Ale, të jesz nie umrzesz. (Sych I 4); Ale, co tam bëło za jedzenié. (Sych I 4); Ale to zramcowało. (Sych I 4); Ale, jô mu dôł. (Sych I 4); Ale niech tata obezdrzi, to naprôwdã cos ładnégo. (Top Poł 120); Ale chłopie, ko to nie je prôwda od trzëdzesce lôt. (Top Pół 71); Ale kosztëje szesc rublów trzë wiertle litra… (Top Pół 74); zob. też 1.6.
1.9.1. Kaszubskie osobliwości w zakresie części zdania:
– występowanie tzw. „podmiotu podwojonego”, np.: To óne ti chłopi to wëcerlë wieczorami przë miesądzu. (Top Poł 130);
– mianownikowa forma orzecznika wyrażonego rzeczownikiem w kaszubskim orzeczeniu imiennym, np.: On je dobri gospodôrz. (Top Cen 106);
– nadużycie przydawek wyrażonych zaimkami wskazującymi, np.: Bo tén nie miôł taczégo zwroku jak ten orzéł, nié? (Top Poł 128);
– zastępowanie przydawki dopełniaczowej przydawką przyimkową, np.: Gniazdo od łupka wezdrzi jak kosziczk. (Sych II 176).
– występowanie dopełnienia przyimkowego, np.: Jô orzã z płëgã. (Top Cen 89).
1.9.2. Kaszubskie osobliwości w zakresie przyimka:
– bez ‘przez’, np.: Bez to okno je widzec tã scanã. (Top Cen 96);
– kol, kole ‘przy, pod’, zwłaszcza w odniesieniu do nazw miejscowości, Kole Pucka zare je Reda. (Top Cen 111);
– na ‘w’, np.: Tam jô robił na cedżelni dwa lata, na cedżelni. (Top Cen 108);
– w ‘do’, np.: I to jô przëszedł w szpital do Kenisberku. (Top Cen 109).
1.9.3. Typowo kaszubskie spójniki i wskaźniki
Na szczególną uwagę zasługują tu przede wszystkim spójniki ko, le, doch, pełniące funkcje partykuł i występujące w znaczeniu ‘wszak, przecież’, np.: Ale chłopie, ko to nie je prôwda od trzëdzesce lôt. (Top Pół 71); Znôw le sa dwôji biją. (Top Poł 127); Z tim naszim dzéwczëcym to doch nie je richtich, białko. (Top Pół 69).
– Osobliwością kaszubszczyzny jest właściwie nieograniczona swoboda szyku wyrazów w zdaniu pojedynczym, np.: Bëłë tëch kolonii dwa turnusë. (Top Cen 94); Wiele sniegu spadło. (Top Poł 119); Znôw le sã dwôji biją. (Top Poł 127).
– Tendencje do lokalizacji orzeczenia na końcu zdania, np.: A u nas tam w Chlapowie, to më téż tam témi niewodami lowilë. (Top Pół 76).
– Tendencje do umiejscowiania przydawki przymiotnikowej, liczebnikowej lub zaimkowej po wyrazie określanym, np. Jak ti sã czëjesz po zaraczënach swoich, co? (Top Cen 91); A służił w Rãdzburgu regément osmëdzesąt piąti. (Top Cen 108/109).
– Dość powszechna lokalizacja dopełnienia przed wyrazem określanym (nawet na początku zdania), np.: Taczich rzeczi wiãcy më nie bãdzem mielë. (Top Cen 89).
1.9.5. Wpływy języka niemieckiego
– Użycie niektórych przyimków pochodzących z ich niemieckich odpowiedników, np.: Jô sã z bulwami zabezpiecził przed głodem. (Sych I 38); Tu smierdzy za mëszima gownoma. (Sych III 77).
– Użycie strony biernej zamiast czasu przeszłego czasownika, np.: On to mô tónio kupiony. (Top Cen 90);
– Budowa niektórych zdań bezpodmiotowych, np.: To nié może nic uszpôrowac z tégo? (Top Cen 108);
– Użycie spójnika ale w funkcji partykuły wzmacniającej jako odpowiednika niemieckiego aber, np.: Ale niech tata obezdrzi, to naprôwdã cos ładnégo. (Top Poł 120).
2.1. Zdanie złożone współrzędnie:
– łączne, np. Dzéwczã wzãło wãzeł w rãkã i szło na służbã. (Sych VI 64);
– wynikowe, np. Ko jô ju niejednemu doradzëła bëlno, to ji może tobie doradzã. (Sych II 93);
– przeciwstawne, np. Nie spôł, le przegulptôł całą noc. (Sych I 384);
– rozłączne, np. Czë to môłniô tak chlaszcze, czë to miesąc spôdł z nieba jasny! (Sych I 163);
– włączne, np. Przëjachôł żôłnérz na koniu, a to béł Jank. (Sych VI 271).
2.2. Zdanie słożone podrzędnie:
– podmiotowe, np. To sã wnet okôzało, co to béł za ksądz. (Sych II 94);
– orzecznikowe, np. … nie béłbë tim, czim on je. (Sych V 224);
– przydawkowe, np.: Żôłnérze, co kole końsczich służëlë, nosëlë dłudżé szable. (Sych V 207);
– dopełnieniowe, np. … prosëło szandarã, żebë mu sã o rińtã postarac. (Sych V 217);
– okolicznikowe: miejsca, np. On mógł jachac abo jic, dze on chcôł. (Sych III 319); czasu, np. Czej Wejer budowôł miasto i kalwarią na górach, tej mu zabrakło pieniãdzy. (Sych VI 69); sposobu, np. Zrobita to tak, żebë to dzecko to widzało. (Sych II 237); stopnia i miary, np. Tak je złô, żebë mu oczë wëdrapała. (Sych III 309); celu, np. Usmircë ten odżin na noc, żebë czasã ńe bëło wieldżégo widu w nocë. (Sych III 299); przyczyny, np. Krôwc béł kąsk zdzëwiony, że gbur daje sobie szëc taką sëkniã. (Sych III 94); warunku, np. Kaszëbi bëlëbë mądrzészi, czé bë oni nie zażiwalë tobaczi.(Sych II 114); przyzwolenia, np. Ksądz, choc nie wzérô, wszëtko widzy. (Sych II 282); skutku, np. Cos lecało do briczi, jaż po drodze drzewa wëriwało z korzenioma. (Sych II 283).
Zdania skladniowe w kaszubskim wypowiedzeniu złożonym połączone są wskaźnikami zespolenia. Mogą być nimi:
– spójniki, np. a, ale, bo, i (ë), że;
– zaimki względne, np. co, chtëren, gdze (dze);
– intonacja, gdy brak formalnego wskaźnika zespolenia, np. Wiész të, jô ce cos powiém. (Top Pół 69).
– Ze względu na sposób zespolenia zdań składowych wyodrębniamy w kaszubszczyźnie odpowiednio następujące typy wypowiedzeń słożonych:
– spójnikowe, np. Koza to je pół dióbła, bo jã diôbeł stworził. (Sych II 222);
– względne, np. On mô wszëtko, co kurë niosą. (Sych II 300);
– bezspójnikowe, np. Chcemë le odczekac do witra, może choremu bãdze lepi. (Sych VII 88).
Często w skład zdania nadrzędnego wchodzą tzw. zapowiedniki zespolenia, czyli zaimki – odpowiedniki zaimków względnych, będących wskaźnikami zespolenia. Mamy wtedy do czynienia z parami: ten – chto, tam – gdze, taczi – jaczi itp., np. Jak ona tak woła, tak sã z ni sta kukówka. (Sych II 290). Czego ob lato nie zrobisz, tego ob zëmã nie nadrobisz. (Sych VI 212).
Bywa, że wskaźniki zespolenia są wielofunkcyjne, łączą różne typy zdań składowych, np. jak – wypowiedzenia dopełnieniowe, okolicznikowe czasu, sposobu, warunku i in., co – wypowiedzenia podmiotowe, dopełnieniowe, przydawkowe. Niektóre wskaźniki zespolenia częstsze są w kaszubszczyźnie mównionej, np. jak, co, inne zaś, np. chtëren, czedë, występują przede wszystkim w kaszubskim języku literackim.
a – w funkcji łącznej, np. Jô szła sobie rôz szosą na smãtôrz a spotka jednã białkã z dzéwczëcã. (Br Teksty 38),
– w funkcji przeciwstawnej, np. … on so podłożił sztrachulc pod to jedno oko, a drëdżé to on tak trzimôł. (Top Poł 124);
abo – w funkcji rozłącznej, np. Czej ubodżi kurã jé, to abo on je chori, abo kura bëła na zdechnieniu. (Sych VI 5);
ale – w funkcji przeciwstawnej, np. Ten mój knôp co wëzdrzi na pozdrzatk taczi miełi, ale do robotë jak drewno on je zgniełi. (Top Cen 97);
ani – w funkcji przeciwstawnej, np. On ńi mógł ani pisac, ani czëtac. (Sych I 6);
blós – w funkcji przeciwstawnej, np. Jo, to je richtich, blós të nie jes richtich. (Top Pół 69);
bo – łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe przyczyny, np. On ti żabë nie pocałowaôł, bo to bëła ta pani z tego zómku. (Br Teksty 36-37);
choc(bë) – łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe przyzwolenia, np. … choc … miôł butë szëroczé na sédme mil, ale to rzéka bëła szerszô jeszcze. (Top Poł 128);
chtëren, chtërny – rzadki, w mowie potocznej raczej niespotykany, częstszy w kaszubskim języku literackim:
– łączy wypowiedzenia podrzędne podmiotowe, np. Chtërna panna ni mô wińca, nie pudze do tuńca. (Sych II 57),
– łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. Wiész, chtërna tobie so lepi widza. (Top Pół 71),
– łączy wypowiedzenia podrzędne przydawkowe, np. Zanies tã rëbã starëszce, chtërna mieszkô sprzëti jezora. (Dërch 144);
co(bë) – częsty zwłaszcza w języku mówionym:
– łączy wypowiedzenia podrzędne podmiotowe, np. … ten, co przë sterze bil, kôzôł jachac. (Top Pół 107),
– łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. … chłop dostôł białkã i wszësko, co ona brëkuje. (Top Pół 107),
– łączy wypowiedzenia podrzędne przydawkowe, np. … odniosła na kuńc, co tã pod szterã ni miôł wodë. (Top Pól 77),
– łączy wypowiedzenia podrzędnie okolicznikowe czasu, np. … to bëło tak na zymku, co chcelë prawie kartofle sadzyc. (Top Poł 131)
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe celu, np. … stôwialë, co to troszkã wischło. (Top Cen 68);
cze(j)(bë) – łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. … jô doch pamiãtóm, cze të béł piãcnôsce lat. (Top Pół 71),
– łaczy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. … cze on sã obudzył, tej ta łąka bëła znowu potańcowónô. (Top Poł 124),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe warunku, np. … cze bë jô miała jinnégo wzãté jak të, to jô bë bëła jinszô białka. (Top Cen 69);
czë – w wypowiedzeniach współrzędnych łącznych, np. Czë to môłniô tak chlaszcze, czë to miesąc spôdł z nieba jasny. (Sych I 163),
– w wypowiedzeniach współrzędnych łącznych, np. Czë doma, czë na polu, wszãdze të mie w oczach stojisz. (Sych I 163),
– łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. … pitô sã, czë pón Wardin je doma. (Sych I 163),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe celu, np. Obezdrzôł sã w tił, czë go chto nie widzy. (Sych I 163),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe warunku, np. Człowiek bë uschł, czë bë sã dôł jerkã wëdëgowac. (Sych II 112);
czedë – łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. Czedë mdze pogoda, bãdzemë wozëlë. (Sych II 317),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe warunku, np. Cëż mie po piãknym dzéwczëcu, czedë ono mie nie chce. (Sych II 317);
dlôczego (dlôcze, dlôcz) – łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. Terô jô wiém, dlôcz të to zrobił. (Sych I 217);
dlôtego (dlôte) – w wypowiedzeniach współrzędnych wynikowych, np. Jagłë ju dzys nicht nie seje, dlôtego jaglanëch krëpów ju wicy ni ma. (Sych II 69);
gdze (dze) – łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. Terô jô wiém, dze wë jidzece. (Sych IV 252),
– łączy wypowiedzenia podrzędne przydawkowe, np. W miastach są taczé krómë, gdze łoniznã sprzedôwają. (Sych IV 25),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe miejsca, np. Szedł, dze go nodżi niosłë. (Sych I 258);
i (ë) – w funkcji łącznej, np. … on te butë sobie wcągnął i té on szedł tam bez te górë, bez te morza. (Top Poł 126);
jaczi – wskaźnik zespolenia częstszy w kaszubskim języku literackim:
– łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. … jô sã pitôm, jakô je pógóda. (Dërch 160),
– łączy wypowiedzenia podrzędne przydawkowe, np. Nogama objimoł nisczé kórëtkó, w jaczim bëło rozczënioné do chleba casto. (Dërch 72);
jak(bë) – częstszy w kaszubszczyźnie mówionej:
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. … jak më bëłë na morzë prze jadrach, te nalazła sã wikszô fala. (Top Pół 76),
– łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. … a jeden z kraju go widzôł, jak to morze go przewrócëło w ti wodze. (Top Pół 77),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe warunku, np. … jak lëcho zastawi séce, té on nic ni mô. (Top Pół 78),
– łączy wypowiedzenia podrzędne stopnia i miary, np. Jak sã pitôsz, tak ce odpowiôdają. (Sych II 76),
– łączy wypowiedzenia podrzędne warunku, np. Jak wisec, to za obie nodżi. (Sych II 76);
jaż – łączy wypowidzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. Nie pudã prãdzy, jaż wa mie swojã córkã dôce. (Sych II 89),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe skutku i miary, np. Tak sã smielë, jaż sã za brzëchë trzimalë. (Sych II 89),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe sposobu, np. Tak ucékôł, jaż sã za nim kurzëło. (Sych II 89);
jednak – w funkcji przeciwstawnej, np. Jem biédny, jednak prosëc bëm nie szedł. (Sych II 92);
jeżlë – łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. Czi të wiész téż, jeżle te dcecy czasem za nią wëpadną czë za nim. (Top Pół 71),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe warunku, np.Jeżle jô bãdã mógł, to jô przińdzã. (Sych II 103);
ko – w funkcji przeciwstawnej, np. Co miã tak łudzysz, ko mie tak a tak nie wezniesz. (Sych IV 16),
– łączy wypowiedzenia podrżedne okolicznikowe przyczyny, np. Ju le go wez do se, ko to je wiedno twój brat. (Sych II 181);
kule(ż), kuli(ż) – łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. Tego nicht nie wie, kuli jô sã najiszczã. (Sych II 296),
– łączy wypowiedzenia podrzędne przydawkowe, np. Dôł mu drzewa, kule konie mogłë ucygnąc. (Sych II 296);
le – w funkcji przeciwstawnej, np. … to z nami nie lecelo prosto, le na przék. (Top Pół 77);
nigle – łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. Nigle sã obezdrzisz, dzéń sã ju kuńczi. (Sych III 258);
nim – łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. Nim słińce zańdze, bãdzemë ju doma. (Sych III 260);
niż(le) – łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. Niżle ten to zrobi, bądze ju wieczór. (Sych III 264);
odkąd(ka) – łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. Odkąd jem przestôł palëc, czëjã sã zdrowszi. (Sych VII 203);
pokąd – łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe czasu, np. Skoro sã obudzysz, obudzë mie téż. (Sych V 57),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe warunku, np. Skorno nie chcesz, ni mogã ce zmuszac. (Sych V 57);
skąd(ka) – w funkcji wynikowej, np. Jem chori na żołądk, stąd jô upiekłégo miãsa ni mogã jesc. (Sych V 170);
tak – w funkcji wynikowej, np. Wãbórk cekł, tak jô go wërzucył. (Sych I 117);
tec, toc – w funkcji przeciwstawnej, np. Rôd bëm z tobą szedł, ale toc dobrze wiész… (Sych V 338);
tedë, tej – w funkcji wynikowej, np. Jô móm baranka, tej mie zëmno nie je. (Sych I 18);
temu – w funkcji wynikowej, np. … të … sznaps pił, temu të nic nie wiész. (Top Pół 69);
to – w funkcji wynikowej, np. Tobie sã nie cchce jic, to ostóni doma. (Sych V 358);
że(bë) – łączy wypowiedzenia podrzędne podmiotowe, np. Je to możno, żebë to jaż tëlë pieniãdzy kosztowało. (Sych VI 281),
– łączy wypowiedzenia podrzędne orzecznikowe, np. To je takô papka, że możesz w ni skorznie ostawic i boso wëlëzc. (Sych VI 281),
– łączy wypowiedzenia podrzędne przydawkowe, np. Ugotowała taką papkã, żebë móg po ni chodzëc. (Sych IV 25),
– łączy wypowiedzenia podrzędne dopełnieniowe, np. … më widzelë, że ta fala sã ju przewrôcala na rewie. (Top Pół 76),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe sposobu, np. Tak spi, że o możim swiece nie wié. (Sych V 195),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowecelu, np. Chtos wołô, żebësmë sã zatrzimalë (Sych VI 281),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe przyczyny, np. Jes të chori, że nic nie jész? (Sych VI 281),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe warunku, np. Żebëm to béł wiedzôł, nie béłbëm sã nigdë zgodzył. (Sych VI 281),
– łączy wypowiedzenia podrzędne okolicznikowe stopnia i miary, np. On béł tak wialdźi, że go bëlno do brzegu docygnãlë. (Sych VI 62).
W języku kaszubskim spotykamy również wypowiedzenia złożone, bez wskaźników zespolenia. Niektóre z nich są złożone współrzędne, np. Te królëczi nic nie roscą, one sã nie nadôwają do chowë. (Sych II 258 – wynikowe), inne podrzędnie, np. On kwinô, on ju do grobu zazérô. (Sych III 316 – okolicznikowe przyczyny).
Oprócz wypowiedzeń dwukrotnie złożonych spotykamy w języku kaszubskim wypowiedzenia wielokrotnie złożone. W języku mówionym wypowiedzenia składowe są tu połączone niejednokrotnie tymi samymi wskaźnikami zespolenia o różnej roli składniowej, np. Më wëjechałë jednéwo dnia na morze, a to bëla pogoda; a jak më bëlë na morzë przë jadrach, te nalazła sã wikszô fala, ale wiatrë nie bëlo (Top Pół 76), w języku literackim zaś wskaźniki zespolenia są zróżnicowane, np. Odeszłasma tim sposobem kawałk od brzegu, chdze przez olszczi i wierzbinë taczi szum jachôl górą, że włosniégô słowa sã nie czuło. (Remus I 80).
*Cybulski M., 1989, Genetivus partitivus w kaszubskich tekstach literackich, Zesz. Nauk. WH UG, Prace Językoznawcze 15, Gdańsk, s. 23-28.
*Cybulski M., 1992, Rząd czasowników w prozie Alojzego Budzisza, Język – Teoria – Dydaktyka. Materiały X Konferencji Młodych Jezykoznawców, Kielce, s. 157-167.
*Cybulski M., 1994, Narzędnik przyczasownikowy w kaszubszczyźnie, Zesz. Nauk. WH UG, Prace Językoznawcze 19-20, Gdańsk, s. 139-141.
*Cybulski M., 1998, Fazowé czasniczi w kaszëbiznie, (w:) Jazyki malyje i bolszije… In memoriam acad. Nikita I. Tolstoi. Slavica Tartuensia IV, Tartu, s. 89-95.
*Gogolewski S., 1963, Wpływy niemieckie na kaszubski system czasów przeszłych, RKJ ŁTN IX, s. 69-75.
*Milewska M., 1994, O kaszubskim przyimku temporalnym o/ob na tle innych języków zachodniosłowiańskich, Zesz. Nauk. WH UG, Prace Językoznawcze 19-20, Gdańsk, s. 79-83.
*Piotrowski J., 1981, Składnia słowińska wobec wpływów języka niemieckiego, Wrocław.
*Postek H., 1987, Konstrukcje syntetyczne i analityczne w powieści Aleksandra Majkowskiego „Żëcé i przigodë Remusa”, Zesz. Nauk. WH UG, Prace Językoznawcze 13, Gdańsk, s. 75-78.
*Wosiak-Śliwa R., 1996a, Uwagi o składni północnokaszubskich pisarzy Jana Bilota i Alojzego Budzisza, RG, t. LVI, Gdańsk, z. 1, s. 135-160.
*Wosiak-Śliwa R., 1996b, Germanizmy składniowe w prozie północnokaszubskich pisarzy Jana Bilota i Alojzego Budzisza, RG, t. LVI, Gdańsk, z.2, s. 104-108.
* Opracowanie składni zdania pojedynczego pochodzi od R. Wosiak-Śliwy; zdania złożonego od M. Cybulskiego.