Jerzy Treder

Zasady transponowania kaszubskiego tekstu pisanego na mówiony

Pragnącemu czytać (deklamować) kaszubski tekst
literacki grozi przede wszystkim wymowa tzw. literowa, a więc zgodna z zapisem,
ortografią, która mniej lub bardziej nawiązuje do pisowni polskiej. Nie byłoby
takich obaw, gdyby pisownia oddawała dokładnie wymowę. Każda jednak ortografia
jest mniej czy więcej umownym sposobem oddawania określonych właściwości
fonetycznych (akustycznych). Dotyczy to m.in. pisowni ogólnopolskiej (np. piszemy
i wymawiamy r+z w marznąć, gdy to samo
połączenie w wyrazie tarzać wymawiany jako ż: tażać
itp.), bardziej wszakże kaszubskiej, m.in. ze względu na liczbę znaków
potrzebnych do zapisania większego zasobu głosek, zwłaszcza zaś z powodu
znacznego zróżnicowania obszaru Kaszub w zakresie wymowy (Na Kaszëbach
kòżdô parafiô mô jinszą gôdkã – Sychta). Nawiązująca ogólnie do
ortografii polskiej pisownia kaszubska może być – przy niedbałej wymowie –
przyczyną tzw. polonizowania, czego należy zdecydowanie unikać!

Zaleca się czytelnikowi (recytatorowi)
mówiącemu choćby trochę po kaszubsku reprodukowanie tekstu pisanego zgodnie z
wymową danej wsi i okolicy, z której pochodzi. Tę prostą radę można spełnić
nawet wtedy, gdy się nie zna reguł transponowania postaci graficznej na mówioną
(akustyczną). Z kolei jednak nie-Kaszuba musi nieco poznać kaszubszczyznę, ale
przede wszystkim powinien dobrze – praktycznie – poznać i stosować owe reguły
podkładania pod umowne znaki graficzne odpowiednich dźwięków (głosek).

Samogłoski
oddawane literami i e a ó odpowiadają na ogół tak samo
zapisywanym samogłoskom języka polskiego.

Uwagi:

a) kaszubszczyzna nie zna samogłoski y;
znak ten w pisowni kaszubskiej sygnalizuje jedynie twardość poprzedzających
spółgłosek, zwykle s z c dz n;

b) w porównaniu z polskimi niekiedy kaszubskie
i a e na początku wyrazu poprzedza j lub h,
np. jic, jigła, Jadam, Jewa, (h)alac;
głoska j – i ten znak – pojawia się też w środku wyrazu między
dwoma samogłoskami, np. stoji, stojisz, stojimë, stojita;

c) znak ó symbolizuje nieco
inaczej niż w polszczyźnie wymawianą głoskę, mianowicie pośrednio między o
i u, często jednak bliższą u, zwłaszcza na
południu Kaszub, gdzie jednak i tak odróżnia się ją od właściwego u
brakiem tzw. dyftongizacji (zob. p. 2.), np. bóg jako buk, nie: b^łuk
(tak wymawiany wyraz znaczy: ‘drzewo buk’).

2. Samogłoski oddawane literami o
u mają niemal tę samą wartość brzmieniową jak odpowiednie polskie, lecz
różnią się od nich tym, że:

a) na początku wyrazu;

b) po spółgłoskach wargowych p b f w m;

c) po spółgłoskach tylnojęzykowych k,
g, ch – ulegają tzw. dyftongizacji z ewentualnym
jednoczesnym przesunięciem artykulacji ku przodowi jamy ustnej, a więc np.: ^łowca/
^łewca, p^łole/ p^łele, b^łok/
b^łek, k^łoza/ k^łeza, ch^łori/
ch^łeri, ^łuczba/ ^łyczba, b^łuk/
b^łyk, k^łupc/ k^łypc itd.

Uwaga: W innej – i nowszej – pisowni wymowę
taką sygnalizuje kreskowanie ò, ù.

3. Osobliwe kaszubskie samogłoski
zapisywane literami ô, é, ë mają dość zróżnicowaną
(geograficznie) wymowę:

ô: a)
jako o: polc, mo (Wejherowskie, Zabory, Jastarnia);
od o różni się brakiem dyftongizacji (zob. p. 2.),

b) jako ô: pôlc, mô
(Puckie, wsch. Kartuskiego),

c) jako e: pelc, me
(centrum, część pn.-zach. i pd.-zach.);

é: a) jako é, tj.
pośrednie między e i y: chléb, téż,

b) jako y, i (na
pd. od Pucka po Kartuzy): chlyb, tyż;

ë: a)
jako e: les, ledu, bełe (Wejherowskie,
pd.-zach.),

b) jako e^a, a^e,
tj. pośrednie między e i a: le^as,
le^adu, be^ałe^a ‘były’
(pn. i śr. Kartuskiego),

c) jako y lub u: lys/
lus, ryby/ rubu (pd.-wsch.); na tym obszarze wymawia się u (nie: ë), np. Kaszuba, czuc.

4. Samogłoski nosowe są w
kaszubszczyźnie wymawiane inaczej niż w polszczyźnie ogólnej i geograficznie
dość różnorodnie, a jedna z n ich zapisywana jest oryginalnym znakiem, a
symbolizują je mianowicie litery:

ã (pol. ę) – to nosowe a, a zatem zapisy typu gãs, jãza,
wiãcy, widzã tã kãpã, wymawiane: ga⁽ⁿ⁾s,
ja⁽ⁿ⁾za, wia⁽ⁿ⁾cy,
widza⁽ⁿ⁾ ta⁽ⁿ⁾ ka^(m)pa⁽ⁿ⁾;
jedynie w Puckiem często obocznie słyszy się: ge⁽ⁿ⁾s,
widze⁽ⁿ⁾ te⁽ⁿ⁾ ke^(m)pe⁽ⁿ⁾.

ą (pol. ą)
– to nosowe o, raczej kaszubskiego ó (por.
p. 1.), a zatem zapisy typu gąsor, wąs, piąti,
jidą z tą krową trzeba wymawiać mniej więcej jak: gó⁽ⁿ⁾sor,
wó⁽ⁿ⁾s, pió⁽ⁿ⁾ti,
jidó⁽ⁿ⁾ z tó⁽ⁿ⁾ krowó⁽ⁿ⁾;

5. Spółgłoski nie przedstawiają aż tak
skomplikowanego obrazu, mniej ich bowiem, a poza tym większość osobliwości
wymawianiowych w tym zakresie uzewnętrznia się wprost w zapisie, czyli mniej tu
rozbieżności między wymową a pisownią, jednak kilka kwestii należy tu
podkreślić:

a) twardość, np. s, z,
c, dz, n zaznaczana jest znakiem y,
np. syn, zymk, cygnąc, dzys, bëlny;

b) miękkie wargowe zapisywane są i
wymawiane przeważnie jak w polszczyźnie, np. białka, pies,
wiara, ofiara, miara. Uwaga: w innej pisowni miękkość oddaje
się literą j;

c) pod znakiem ł kryje się
głoska wymawiana podobnie jak w polszczyźnie potocznej, czyli tzw. u
niesylabiczne, np. ałto, połka (pisane: auto, pôłka).

Niekiedy taką samą głoskę sygnalizuje litera w,
np. czerwony, dwór, swój, wóz, wôłtôrz (wymawiaj:
czer^łeny, d^łór, s^łój, ^łóz,
^łôłtôrz);

d) na północy Kaszub i w pasie zachodnim
utrzymała się stara wymowa głoski oznaczanej dwuznakiem rz, a
zatem zapisy typu trzë
krzëwé krze, orzechowé drzewo należy
wymawiać: t^rsze k^rszewé k^rsze, o^rżechłewé
d^rżewłe itp.

W aneksie 2. do „Zasad pisowni kaszubskiej”
(oprac. E. Breza, J. Treder, Gdańsk, 1975) reguły te omówiono szerzej,
pokazując na przykładach rymowanych utworów Derdowskiego, Trepczyka i
Rompskiego, co istotne choćby dla akcentu. Omówiono tam również takie sytuacje,
w których recytator-Kaszuba powinien się dostosować do zapisu pisarza, mimo iż
z domu recytujący nie wyniósł danej właściwości wymawianiowej, np. akcent na
ostatnią czy na pierwszą sylabę, bylaczenie, wymowa typu mniasto itp.; w
przeciwnym razie należy dobierać teksty do możliwości recytatora.
Nauczycielowi-opiekunowi i wytrawniejszemu recytatorowi często wystarczy
wnikliwsze „przyjrzenie” się tekstowi, zwłaszcza rymowanemu; rymy szczególnie
dużo „mówią” o konkretnej wymowie głosek.