Edward Breza

Biały Bór

Najstarsza wzmianka z 1382 r., w następnym roku powstaje tutaj zameczek krzyżacki. Prawo miejskie chełmińskie przed r. 1395. Ośrodek tkacki. Po r. 1466 mała tenuta. Pożar 1645 r. zniszczył miasto. Po I rozbiorze Polski znalazło się w obrębie państwa pruskiego. Ożywienie gospodarcze nastąpiło po budowie linii kolejowej w 1878 r. W r. 1945 zniszczone w 80%. Po wojnie rozwija się jako ośrodek usługowy rolniczego zaplecza; znajduje się tu znana stadnina ogierów. Liczba mieszkańców: 1900 r. – 2,4 tys., 1939 r. – 2,3 tys., 1950 r. – 0,8 tys., 1961 r. – 1,5 tys., 1975 r. – 5,7 tys., 1992 r. – 2,3 tys. Do czerwca 1975 r. miasto należało do pow. miasteckiego. Od 1 stycznia 1999 r. w pow. Szczecinek w woj. zachodnipomorskim.

Miasto leży nad rzeką Białą, lewym dopływem Czernicy (która wpada do Gwdy), i nad jeziorem zwanym Bielsko. Zapisy rzeki wyglądają tak: trans trans aquam dictam Bealde 1342 (Preussisches Urkundenbuch [PU], Königsberg-Marburg-Aalen 1882-1969, III 377), prope fluvium dictum Bealde 1350 (PU IV 558), in dem Baldenfliesse 1590 („Fontes“ Towarzystwa Naukowego w Toruniu, XXVIII 37 [FTN]), nad rzeką nazwaną Bałrzeki 1710 (ib. 174). Najstarsze zapisy jeziora: ab alia parte stagni Belitsicke 1342 (PU III 377), die See Belitzk 1395 (Handfesten der Komturei Schlochau nebst einigen Urkunden, Bearb P. Panske, Danzig 1921 [HKS], 157). Z zapisów tych odczytujemy nazwę rzeki Biała (z domyślnym: woda) i nazwę pochodnego od niej jeziora Bielsk(o) : Biała plus formant -sko, por. Drawa : Drawsko, Rega : Resko, wszędzie regularny formant -sko.

Przejdźmy do przekazów źródłowych nazwy miasta. W dokumencie lokacyjnym wystawionym przez Konrada von Jungingen w Czarnem w r. 1395 miejscowość nazwana jest Baldenburg (E. Weise, Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preusen im 15. Jahrhundert. Bd. II, Marburg 1955, 268). Następnie: Białobork, przy Białoborku, u Białoborka, z Białoborkiem 1655 (Lustracja województwa pomorskiego 1565. Wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1961, 30-217), Białembork, Białobork, Białybór (?) 1880 (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1902 [SG], I 86), niem. Baldenburg.

Ponieważ przekazów źródłowych jest niewiele, musimy snuć pewne hipotezy i powołać się na nazwy analogiczne. Można by przyjąć, że miejscowość zwała się od początku Białe jako przeciwstawienie Czarnemu nad rzeką Czarną. Dobrze znający tradycję rodzinnych okolic Paul Panske zaznacza, że na początku XX w. okoliczni Niemcy zwali miasto potocznie Bal, tj. Białe. Bliżsi prawdy jednak będziemy, gdy powiemy, że nazwa miasta brzmiała Bielno i utworzona została od nazwy rzeki Biała z formantem -no. Podobnie miasto położone na Łebą nazwano Łebno. Historycy przypuszczają, że tak Biały Bór, jak i Czarne (E. Rozenkranz, Początki i ustrój miast Pomorza Gdańskiego do schyłku XIV stulecia, Gdańsk, 175) powstały na surowym korzeniu, bez uprzednio rozwiniętej pod względem urbanistycznym i gospodarczym osady. Krzyżacy, nadając miejscowości prawa miejskie, postąpili podobnie jak w wypadku Łebna (współczesnego Lęborka), tzn. rdzeń nazwy Bial- lub Biel- oddali swoim fonetycznym wariantem Balden, a formant -no zastąpili strukturalnym członem -burg ‘gród’. Polacy z kolei regularnie przejmowali człon -burg jako -bork lub po spółgłosce bezdźwięcznej -pork. Por. tu oprócz Lęborka z Lauenburg także Malbork z Marienburg, Frombork z Frauenburg, dawną nazwę Dzierzgonia Kiszpork z Christburg. Tłumaczy to nam późniejsze zapisy typu Białobork. W zapisach tych niemiecki człon -bork z etymologicznego -burg pojęto jako północnopolską realizację wyrazu borek ‘mały bór’, tj. z zanikiem e ruchomego, jak np. kaszubskie wyrazy kupc, domk (z ogólnopol. kupiec, domek) i tak doszło do współczesnej formy Biały Bór. W nazwie miasta bowiem przyjęto wyraz podstawowy bór, a nie jego zdrobnienie borek. Przejście członu -burg poprzez stadium -bork do (Biały) Bór ułatwić mogły nazwy lasu (może brzozowego, a więc białego) pod naszą miejscowością lub w jej pobliżu. W r. 1413 notowany jest las Babusch (HKS 172), w r. 1710 – pod Bałbuszem, pod Bałpuszczą, w Bałpuszczy (FTN XXVIII 174) z XVIII-wiecznych map katastralnych znamy Ball Busch (E. Rzetelska-Feleszko, Dawne słowiańskie dialekty województwa koszalińskiego, Wrocław 1973, s. 61); człon -busch z niem. der Busch ‘zagajnik’.

Dodać trzeba, że Krzyżacy systemowo nazwy miejscowości położonych nad rzekami przystosowywali do języka niemieckiego w ten sposób, że nazwę rzeki przekształcali fonetycznie, a II człon stanowił wyraz -burg. Stwierdzamy ten zabieg np. w nazwie Drawsko, pierwotnie prawdopodobnie też Drawno : Drawa + -no. Nazwa miasta zapisana jest Drawenborch 1297 (Pommersches Urkundenbuch, Stettin 1868-1936 [PUr], III 301), Drawenborch 1306 (PUr IV 222), Drawenburgh 1329 (PU II 433), potem w czasach pruskich forma uproszczona Dramburg. Widzimy to też w nazwie Sępólno, miasta położonego nad rzeką Sępólną : Sampulburg 1388, Sempelborg 1393, Samppilborg 1409, Sampolburg 1422 (wszystkie zapisy za SG X 470), Sempolbork 1652 (FTN XI-XV 251). Dodać można jeszcze niemiecką nazwę Bydgoszczy – Bromberg z wcześniejszego Brahenborg ‘gród nad Brdą’, nazwę wsi Oleszno, położonej nad rzeką Oleszną w Drawskiem; wieś ta zapisana jest: Welsenborch terram 1234 (PUr II 535), castrum Olsembork 1433 (H. Borek, Zachodniosłowiańskie nazwy toponimiczne z formantem –ъn, Wrocław 1968, 157).

Przejęcie przez Niemców wyrazu biały jako Bald- w nazwie miasta i rzeki jest dość powszechnym zjawiskiem. Na Pomorzu Szczecińskim zapisana jest w r. 1321 miejscowość Bealdenbuzh, Baldenbuzh, którą odczytuje Fryderyk Lorentz jako Białobucze, Stanisław Kozierowski jako Białobórz (F. Lorentz, Slawische Namen Hinterpommerns (Pomorze Zachodnie), Bearb. F. Hinze, Berlin 1964, 2). W tymże źródle notowane są Bealdeblot, tj. Białe Błoto (ib. 6), Bealde, tj. rzeka Biała (ib.), różna od omawianej wyżej. Innym sposobem przejmowania przez Niemców wyrazu biały była postać Bel, por. nazwę interpretowanego wyżej jeziora Bielsko i Belgard na Białogard, później też pomijano tylko miękkość, a więc realizowano ten wyraz jako Bal- lub Bał- (por. wyżej).

Rozwój nazwy Biały Bór można zatem przedstawić skrótowo w formie rekapitulacji tak: Bielno › niem. Baldenburg › substytucja fonetyczna pol. Białobork lub Białybork › ostatecznie Biały Bór.