Jerzy Treder
FRAZEOLOGIA W KASZUBSKICH TRANSLACJACH EWANGELII
Przekłady z innych języków na kaszubski zaczęły się w połowie XIX w. (F. Ceynowa1 ), ale nigdy nie było ich zbyt wiele, szczególnie zaś z języka polskiego, co wynikało zapewne z faktu, że Kaszubi polski doskonale znają, jest to bowiem ich język oficjalny. Przełomowe znaczenie mogą na tym polu mieć tłumaczenia E. Gołąbka Nowego Testamentu (Gołąbek) 2 i S. Jankego Sonetów krymskich (Treder 1999).
Translacje Ewangelii na kaszubski spotkały się z dość żywą reakcją. Ich analizie sporo prac poświęcili językoznawcy. Artykuł F. Klugego informuje ogólnie o historycznym i geograficznym podłożu tłumaczeń w związku z rozwojem piśmiennictwa kaszubskiego, a ponadto prezentuje tłumaczy: ks. F. Gruczę i E. Gołąbka3 (Kluge 1994). O translacji z łaciny F. Gruczy z 1992 r. (Grucza) kilka rozpraw napisał E. Breza, ujmując poza zagadnieniami ogólnymi sporo kwestii szczegółowych, m.in. dotyczących leksyki, odwołując się przy tym do łaciny i greki (Breza1994, 1995). J. Treder pisał o obu przekładach łącznie, rozpatrując je jako realizacje wcześniej znanych dwu odrębnych opcji rozwoju kaszubszczyzny literackiej (Treder 1996). W podobnym kierunku szły też badania K. Sroki, interesującego się szczególnie stopniem tzw. idiosynkratyzmu (tj. odrębności) obu translacji, zarówno w obrębie samej kaszubszczyzny jak i w zestawieniu z polszczyzną; posłużył się metodą eksperymentu, wyzyskując kompetencje językowe kilku respondentów-Kaszubów (Sroka 1995, 1996, 1999).
Tutaj zamierzono przyjrzeć się bliżej podobnym problemom ogólnym wyłącznie na materiale frazeologicznym, wybierając do analizy obrazowe frazeologizmy tzw. biblijne z Ewangelii św. Marka 4, w trzecim już tłumaczeniu na kaszubski, mianowicie z greki o. dra A. Sikory (Sikora) 5. Równocześnie jednak porównuje się je z postaciami obecnymi w przekładach Gruczy i Gołąbka, a w dalszym tle widzi się także pol-skie 6. Aby jednak uzyskać pełniejszy obraz związków między wszystkimi tłumaczeniami, postanowiono uwzględnić także niektóre frazeologizmy niebiblijne. Frazeologizm ujmuje się szeroko, obejmując poza wyrażeniami, zwrotami i frazami też przysłowia i sentencje. Przez biblijne rozumie się tu frazeologizmy motywowane genetycznie treściami i kontekstami biblijnymi.
Porównywanie tekstów biblijnych szczególnie w zakresie frazeologii jest zajęciem wdzięcznym, gdyż frazeologizmy biblijne w znacznej mierze należą do internacjonalizmów. Nie dziw zatem, że i w translacjach na kaszubski uderzająca jest w tym zakresie znaczna jednolitość. Zaznaczyć trzeba, że nie przeczą temu systemowe różnice7 między językami (zwłaszcza spokrewnionymi) w zakresie fonetyki, widoczne nieraz w ortografii, np. pòstawic : postawić, ùszë : uszy, rozdzarł : rozdarł, chto : kto; morfologii, np. korcã : korcem, môta : macie, nogów : nóg, wôrtny : wart; składni, np. weńc w Bòżé królestwo : wejść do królestwa Bożego (też szyk wyrazów) czy liczne w zakresie leksyki, np. lëpë : wargi, ruchna : szaty, lëchtôrz : świecznik, tatczëzna : ojczyzna. Istotne z kolei być mogą różnice tej natury między przekładami w tym samym języku, tutaj szczególnie kaszubskim literackim jako in statu nascendi, a zatem w małym stopniu znormalizowanym, mianowicie fonetyczne, np. czelich : czelëch, roz(d)rzeszec; morfologiczne, np. pasterza : pasturza, cało : celszcze, nama : nóm; składniowe, np. tak warôjta, jiże… : bôczta, bò… – i zwłaszcza liczne słownikowe, np. arastni : òbrodzajny, kaméla : wielbłąd, rolô : zemia, trzasnąc : uderzëc itd. Przeważnie są one przejawem w pełni świadomej preferencji przez translatora (piszącego) określonych właściwości lokalnych (zwykle zarazem w opozycji do przekładów polskich) w kreowaniu odmiany literackiej języka; kwestia ta nas tutaj zajmuje.
Z interesującego nas punktu widzenia wyekscerpowane z Ewangelii św. Łukasza frazeologizmy układają się w cztery grupy:
I. frazeologizmy biblijne tak samo oddane przez 3 tłumaczy; jednocześnie są one identyczne lub bliskie polskim (5):
pòstawic pòd kòrcã 4,21/ postawić pod korcem BT, por. chować, trzymać pod korcem Godyń 87 i kryć światło… wg Mt 5,15; od 1696 NKP II 146;
Môta òczë a nie widzyta; môta ùszë a nie czëjeta 8,18/ Macie oczy, a nie widzicie, macie uszy, a nie słyszycie BT, por. Godyń 112 przysłowie, też Jr 5,21, a cz. 1. z zapisami od 1620 NKP II 715;
chto nie je procëm nama, je z nama 9,40 (Sikora, Grucza8 ) = chto nie je procëm nóm, nen je z nama (Gołąbek)/ Kto bowiem nie jest przeciwko nam, ten jest z nami BT (por. też Mt 12,30; od 1886 NKP I 224);
rozdzarł swòje ruchna 14,63/ rozdarł swoje szaty BT (por. Est 4,1, Rdz 37,34); por. to w znaczeniu: ‘oburzać się na co (często obłudnie)’ Skor II 46;
jak òwce, co ni mają pasturza 6,34 (Sikora, Gołąbek) = … pasterza (Grucza)/ jak owce nie mające pasterza BT; por. Ugodź w… 1861 NKP II 827;
Dodajmy tutaj zwrot niebiblijny: wëstawic na próbã 8,11 (Sikora, Gołąbek, Grucza)/ wystawić go na próbę BT, por. Skor II 695.
II. frazeologizmy biblijne tożsame lub bliskie u Sikory i Gołąbka, wyka-zujące większe różnice u Gruczy i zwykle wobec polskich (13):
ùczałëch w Pismionach 2,6 (Sikora, Gołąbek)/ uczonych w Piśmie BT, Godyń 160 : ùczałëch w Pjismje (Grucza);
strzãsëta pich z wajich nogów 6,11 (Sikora)/ strząśnijcie proch z nóg waszych = … nóg (Gołąbek) : strãpcëta pjich z wajich nogów (Grucza); strząsnąć, rzad. książk. strzepnąć proch/ pył z sandałów ‘zerwać z czymś’ Mt 10,14; Mk 6,11, Łk 9,5 Godyń 128;
Głos wòłającégò na pùstini 1,3 (Sikora, Gołąbek)/ Głos wołającego na pustyni BT, por. Godyń 69, też Mt 3,3; Łk 3,4; Jan 1,23; NKP I 635: na puszczy : Głos ne, co wòłô na pùsce (Grucza);
nie jem Mù wôrtny sã zegnąc i rozrzeszëc rzemiszk ù Jegò zandalów 1,7 (Sikora)/ nie jestem godzien, aby się schylić i rozwiązać rzemyk u Jego sandałów BT, por. Godyń 135 i od 1557 NKP III 619 : jô nie jem wôrt, żebë sã zegnąc i rozdrzeszëc rzemiszk kol Jego zandalów (Gołąbek) : nje jem Mù wôrtni sã zdżic i rozrzeszëc rzemjiszczi ù Jegò wjãzadłów (Grucza);
Chto mô ùszë do słëchaniô, niech słëchô! 4,9 (Sikora, Gołąbek)/ Kto ma uszy do słuchania, niechaj słucha! BT, por. Godyń 159 przysłowie, też Mt 11,15 i od 1621 NKP III 568 : Chto mô ùszë do słëchanjô, niechżec czëje (Grucza);
Czë spi, czë warô, we dnie i nocë, zôrno wëpùszczô kła i rosce, a nen razã nie wié jak 4,27 (Sikora)/ Czy śpi, czy czuwa, we dnie i w nocy, nasienie kiełkuje i rośnie, on sam nie wie jak BT, por. od 1954 NKP III 71 : I czë [on] spi, czë pilëje, w dzéń i w nocë, zôrno wëpùszczô kła i rosce, on sóm nie wié jak. (Gołąbek) : I czë spi, czë warô, we dnje i nocë, semjã zawjãzëje i rosce, a nen razã nje wjé czej (Gru-cza);
Nen lud Mie tczi leno lëpama 7,6 (Sikora) : … tczi lëpama (Gołąbek) / Ten lud czci Mnie wargami BT : Nen lud dôwô Mje tczã leno lëpama (Grucza); por. kasz. le lëpama rëszac ‘modlić się tylko wargami’; u Gołąbka brak członu leno ‘tylko’, a więc jak w polskim;
Tej co Bóg złącził, niech człowiek nie rozdzélô. 10,9 (Sikora)/ Co więc Bóg złączył, tego człowiek niech nie rozdziela! BT ( por. też Mt 19,6; od 1568 r. NKP I 155) = … nego niech człowiek nie dzeli. (Gołąbek) : Tak co Bóg zespòlëł, njech człowjek nje rozpôrcô. (Grucza);
Le wiele pierszich mdze slédnyma, a slédnëch pierszima. 10,31 (Sikora)/ Lecz wielu pierwszych będzie ostatnimi, a ostatnich pierwszymi. BT, por. też Mt 19,30 i od 1595 NKP II 883 = Ale … (Gołąbek) : Le wjele przédnëch mdze slédnima, a slédnëch przédnima. (Grucza);
Bôczta, ùważôjta, bò nie wiéta, czej nen czas przińdze. 13,33 (Sikora)/ Uważajcie, czuwajcie, bo nie wiecie, kiedy czas ten nadejdzie. BT : Uważôjta, bôczta, bo nie wiéta, czej … (Gołąbek) : Tak warôjta, jiże nje je wjedzec, czej … (Grucza);
wez òd Mie nen czelich! 14,36 (Sikora, Gołąbek)/ zabierz ten kielich ode Mnie! BT, por. Godyń 72, też Łk 22,42 i kielich goryczy 1820 NKP II 57 : òdjimnjë òd Mje nen czelëch (Grucza); kasz. òdjimnjë = pol. odejmij, oddal, zabierz itp.
dëch je òchòtny, le cało słabé. 14,38 (Sikora) = duch … (Gołąbek)/ duch wprawdzie ochoczy, ale ciało słabe. BT, por. poł. XVII w. Godyń 63, też Mt 26,41, NKP I 498 : … mdłe : dëch je rëszni, le celszcze mgłé. (Grucza);
òddôł dëcha 15,37 (Sikora, Gołąbek)/ oddał ducha BT, por. Godyń 63 obok oddać/ wyzionąć… J 19,30; Mt 27,50, Łk 23,46 : Jezës skùńczëł (Grucza).
Prawidłowości takie widoczne są także w frazeologizmach niebiblijnych (5):
ùpadło na òbrodzajną zemiã 4,8 (Sikora)/ padły na ziemię żyzną BT = padłë … (Gołą-bek) : ùpadło na arastną rolã (Grucza); por. trafić na dobrą glebę Skor I 238;
przë zdrów rozëmie 5,15 (Sikora, Gołąbek)/ przy zdrowych zmysłach BT, por. Skor I 859 : przë rozëmje (Grucza); por. kasz. bëc przë (zdrów) rozë-mie;
miôł strach 6,20 (Sikora, Gołąbek)/ czuł lęk BT (por. pot. mieć stracha Skor II 222) : bòjôł sã (Grucza);
do òka 12,40 (Sikora, Gołąbek)/ dla pozoru BT : dlô òka (Grucza); por. pol. dla oka ‘dla pozoru’ Skor I 588;
A biada [białkóm] co są niesame 13,17 (Sikora, Gołąbek)/ Biada zaś brzemiennym BT : … w jinszim stanje (Grucza); por. być w odmiennym stanie, gw. w takim stanie Skor II 204 i kasz. nie bëc sama ‘o ciąży’ Sy V 12;
dôł jima znak 14,44 (Sikora)/ dał im taki znak BT, Skor II 868 = … taczi znak (Gołą-bek): dôł jim merk (Grucza); por. pol. i kasz. dac komus znak Sy VI 244; co innego znaczy kasz. merk ‘znak własnościowy na sprzęcie rybackim…’ Sy III 73.
III. frazeologizmy biblijne bliższe u Sikory i Gruczy, różniące się u Gołąbka, który ma postaci bliższe polskim (7):
Jaką miarą wa mierzita, taką mdze wama wëmierzoné i jesz dodadzą. 4,24 (Sikora) = Jaką mjôrką wa mjerzita, taką … (Grucza) : Taką samą miarą, jaką wa mierzita, odmierzą wama ë jesz dołożą. (Gołąbek)/ … jaką wy mierzycie, odmierzą wam i jeszcze wam dołożą. BT, por. też Łk 6,38 Godyń 99 przysłowie, od 1527 NKP II 462;
pòstawic na swiécznikù 4,21 (Sikora) : stojôł na swjécznjikù (Grucza) : pò-stawic na lëchtôrzu (Gołąbek)/ … świeczniku BT, por. też Łk 8,16 Godyń 155 oraz być, stać na świeczniku od 1650 NKP III 483;
Lżi je kamélë przéńc przez jidżelné ùchò, nigle mòżnémù wéńc do królestwa Bòżégò. 10,25 (Sikora, Grucza) : Lżi je wielbłądowi przeńc przez jigłowé ucho, jak bogatému weńc w Bożé królestwo. (Gołąbek)/ Łatwiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne, niż bogatemu wejść do królestwa Bożego. BT, por. Łatwiej przejść przez ucho igielne Godyń 159 sentencja (parafraza wsch. przysłowia), też Mt 19,24 i od 1551 NKP I 124;
wãgłowim kamã 12,10 (Sikora, Grucza) : nórtowim kamę (Gołąbek)/ głowicą węgła BT, por. też kamień węgielny Iz 28,16 itd. Godyń 83, od 1557 NKP II 16;
Kam na kamie tu nie òstónie 13,2 (Sikora) = A kam na kamjenju tuwò nje òstanje (Grucza) : Tu nie ostónie kam na kamie (Gołąbek)/ Nie zostanie tu kamień na kamieniu. BT, por. też Łk 21,5, 19,44 Godyń 83, też Mt 24,2 i od 1557 NKP II 15; u Gołąbka inny szyk członów;
trzasnã pasterza a rozbiegną sã òwce 14,27 (Sikora, Grucza) : Uderzę pastu-rza, a rozpłoszą sę owce (Gołąbek)/ Uderzę pasterza, a rozproszą się owce BT, por. Zach 13,7 i NKP II 826;
Czuwôjta i sã mòdlëta, żebë wa nie weszła w pòkùszenié… 14,38 (Sikora) = Warôjta i sã mòdlëta, żebë jesta nie wpadła w pòkùszenjé… (Grucza) : Bôczta i modlëta sę, cobë jesta nie uległa pokusé… (Gołąbek)/ Czuwajcie i módlcie się, abyście nie ulegli pokusie… BT, por. wodzić na pokuszenie Mt 6,13 i od 1834 NKP II 997.
Podobne prawidłowości wykazują nadto frazeologizmy niebiblijne (5):
Òn je òd se 3,21 (Sikora, Grucza) : Stracył rozëm (Gołąbek)/ Odszedł od zmysłów BT; por. kasz. bëc od se ‘być nieprzytomnym’ Sy V 24 oraz pol. pot. i kasz. stracëc rozëm ‘zwariować’ Sy IV 346, Skor II 224 i pol. odchodzić od zmysłów ‘tracić przytomność’ Skor II 860;
òd mòjich knôpiczich lat 10,20 (Sikora, Grucza) : od swoji małoscë (Gołąbek)/ od mo-jej młodości BT; kasz. knôpiczé lata ‘lata chłopięce’ Sy II 178;
ò spiéwie kùra 13,35 (Sikora, Grucza) : o pianim kurónów (Gołąbek)/ o pianiu kogutów [tj. o świcie?] BT; u tłumaczy kaszubskich raczej polonizmy;
jesta ji krziw 14,6 (Sikora, Grucza) : wa ji robita przikrosc (Gołąbek)/ spra-wiacie jej przykrość BT; kasz. bëc komus krziw ‘źle kogoś traktować’;
przez cëskanié kawlów 15,24 (Sikora, Grucza) : cëskelë o nie [ruchna] kawle (Gołą-bek)/ rzucając o nie losy BT; z kontaminacji kasz. cygnąc kawle ‘losować’ Sy II 151 i pol. ciągnąć/ rzucać losy Skor I 394.
IV. frazeologizmy biblijne w translacji Sikory osobliwsze na tle pozosta-łych translacji (5):
Zdrów nie brëkùją lékôrza, le ti, co sã lëchò czëją. 2,17 (Sikora) : Zdrów nje je pò-trzéb doktór, le tim, co sã zle czëją (Grucza) : Nie brëkùją doktora ny, co są zdrów, le ny, co sę lëchò miéwają. (Gołąbek)/ Nie potrzebują lekarza zdrowi, lecz ci, którzy się źle mają. BT, por. od 1557 NKP III 854;
Prorok je ùwôżóny, ale nié w swòji tatczëznie, westrzód swòjich krewnëch, w swòjim doma. 6,4 (Sikora) : Le w swòji tatczëznje, westrzód swòjigò krewjéństwa, w swòjim dodóm mòże prorok bëc tak bez ùwôżanjigò. (Grucza) : … strzód swojëch krewnëch i u se doma pro-rok może miec tak mało uwôżaniégo. (Gołąbek)/ Tylko w swojej ojczyźnie, wśród swoich krewnych i w swoim domu może być prorok tak lekceważony. BT, por. też Mt 13,57 i od 1577 NKP II 1085, a także Nikt nie jest prorokiem we własnym kraju Godyń 128;
wząc swój krziż i jidz za Mną 8,34 (Sikora): njech pòdjimje swój krziż i chôdô za mną (Grucza) : niech weznie swój krziż ë niech jidze Mojim szlachę (Gołąbek)/ niech weźmie krzyż swój i niech Mnie naśladuje! BT, por. nosić/ dźwigać swój krzyż Godyń 90;
jic w Gehennã, w òdżin nieùgasłi 9,44 (Sikora) : bëc szmërgnjãtim do pjekła (Grucza): jic do piekła (Gołąbek)/ pójść do piekła BT; tylko w tłumaczeniu Sikory pojawia się leksem Gehenna ‘nazwa przeklętej doliny pod Jerozolimą’;
Co nôleżi cesarzowi, òddôjta cesarzowi, a co nôleżi Bògù, dôjta Bògù. 12,17 (Sikora) : Co je cesarszczigò, tej dôjta Cezarowji, a co Bòżigò, dôjta Bògù. (Grucza) : Oddôjta tej césarzowi to, co nôleżi césarzowi, a Bogu to, co nôleżi Bògù. (Gołąbek)/ Oddajcie więc Cezarowi to, co należy do Cezara, a Bogu to, co należy do Boga. BT, Godyń 48 przysł. (por. też Mt 22, 21; od 1568 NKP I 156).
Interesujące są też tego rodzaju relacje między frazeologizmami niebiblijnymi (3):
szedł precz z niegò 1,26 (Sikora) : ùszed z nje (Grucza) : wëszedł z niego (Gołąbek)/ (duch nieczysty) wyszedł z niego BT; por. też szedł precz od niegò 1,42 (Sikora) : ùstąpjëł (Grucza): z niego opôdł (Gołąbek)/ (trąd) go opuścił BT; tylko u Sikory kasz. jic precz;
jidą za zwëkã starszëch 7,5 (Sikora) : trzimią sã zwëkù starszëch (Grucza) : postępują wedle ustawu starszëznë (ale por.: sę trzimią ustawu starszëznë 7,3 Gołąbek)/ postępują według tradycji starszych BT, wobec: sã trzimôta lëdzczégò zwëkù 7,8 (Sikora, Grucza) : trzimôta sę lëdzcziégo ustawu (Gołąbek)/ trzymacie się ludzkiej tradycji BT; por. kasz. jic za stôrim zwëkã Sy VI 253, trzëmac sã òbëczaju Derdowski;
Gò pòchwëcëc na słowie 12,13 (Sikora) : Gò w mòwje pòdchwëcëc (Grucza) : Go podchwacëc w mowie (Gołąbek)/ podchwycić Go w mowie BT; wedle pol. podchwycić czyje słowo/ kogoś za słowo Skor I 699;
bëłë wëszłé ze sebie 16,8 (Sikora) : je wzął strach (Grucza): objimnęło je zadzëwowanié i lęk (Gołąbek)/ ogarnęło je bowiem zdumienie i przestrach BT; por. kasz. wińc z(e) se(bie) i pol. strach kogo bierze Skor II 223.
Wybrano z translacji o. A. Sikory i poddano tu obserwacji łącznie 45 frazeologizmów: 30 tzw. biblijnych i 15 niebiblijnych. Ujęto je w grupy zależnie od ich relacji względem translacji Gruczy i Gołąbka, mianowicie: I. wyrażone tak samo u wszystkich tłumaczy (5+1); II. bliższe u Sikory i Gołąbka niż u Gruczy (13+5); III. bliższe u Sikory i Gruczy niż u Gołąbka (7+5); IV. osobliwsze u Sikory (5+4). Ukazano nadto ich stosunek wobec odpowiedników polskich w BT. Otwarty pozostaje problem wpływu na ich kształt greki. Okazało się, iż nieco liczniejsze, a zatem i większe są zbieżności między translacją Sikory i Gołąbka (18+8), a tym samym mniejsze między Sikorą i Gruczą (12+6). W zakresie frazeologii tłumaczenie Sikory zbliża się zatem do polszczyzny, oddalając się równocześnie od tłumaczenia Gruczy. W takim razie uznać można, że translacja o. Sikory wpisuje się w dotychczasowe próby for-mowania literackiej kaszubszczyzny jako pośrednio idiosynkratyczna.
Na tym dość skąpym, ale reprezentatywnym materiale ujawniają się analogie przekładu Sikory do Gruczy bądź do Gołąbka, w drugim przypadku często zarazem do ekwiwalentów polskich, gdy z kolei zbieżności Sikory z Gruczą oznaczają jednocześnie większe różnice wobec odpowiedników polskich. Spodziewać się należało więcej przykładów w grupie IV osobliwszych lub jeszcze więcej zbieżności z Gołąbkiem, a zatem dalszego zbliżenia do polszczyzny. Kaszubszczyzna literacka daleka jest bowiem jeszcze od ustabilizowana, a zatem daleko w niej też do ustabilizowania frazeologii, zwłaszcza biblijnej, z którą Kaszuba obcował dotąd raczej tylko w wersji językowej polskiej.
Analiza materiału frazeologicznego ogólnie potwierdza m.in. wnioski K. Sroki co do stopnia tzw. idiosynkratyzmu translacji Gruczy i Gołąbka, dowodząc wszakże zarazem, że translacja o. A. Sikory w tym zakresie znajduje się niejako w połowie drogi między nimi, nieco bliższa jest jednak Gołąbkowi, nawet jeśli pominąć z Gruczy sztuczne zdrów nje je pòtrzéb doktor…; głos ne, co wòłô na pùsce czy analityczne dawac komus tczã ‘czcić’ zamiast tczëc oraz strãpcëta pjich z wajich nogów z czasownikiem strãptac ‘przytupnąć’ (m.in. dla oczyszczenia butów, np. z pyłu), a zatem ze zbędnym – przy tym czasowniku – członem wajich nogów.
Dodać warto, iż powyższą konkluzję potwierdza również analiza warstwy fonetycznej, morfologicznej i składniowej, szczególnie leksykalnej, chociaż idiosynkratyzm translacji o. A. Sikory w zakresie frazeologii, zwłaszcza tej biblijnej jest mniejszy – w porównaniu z Gruczą i polszczyzną – niż w pozostałych podsystemach językowych, na co wskażmy tutaj z zakresu leksyki zanalizowanych tutaj przykładów frazeologizmów częstsze różnice między Gruczą i Gołąbkiem (Sikorą), np. kaméla : wielbłąd, merk : znak, mòżni : bògati, przédni : pierszi, pùsta : pùstinia, rëszni : òchòtny, rozpôrcô : dzeli/ rozdzélô, warac – pilowac/ ùważac/ baczëc, wjãzadła : zandale, zespòlëł : złącził, rzadsze natomiast między Gołąbkiem i Sikorą (Gruczą), np. jigłowé : jidżelné ùchò, kurón : kùr, lëchtôrz : swiécznik, nórtow : wãgłowi kam, ustôw : zwëk czy jic kogos szlachę jako opisową kalkę pol. naśladować z na śladach (iść). I z tego widać, że Sikora zbliża się do Gołąbka i zarazem do tekstu polskiego. Wyjątkowo i raczej nieświadomie Gru-cza zbliżył się do polskiej wersji językowej, np. dlô òka ‘dla pozoru’ czy je wzął strach (por. strach kogo bierze Skor II 223); notabene, u wszystkich translatorów występuje spolonizowane cëskac kawle, mianowicie za kaszubskie cygnąc kawle ‘losować’ Sy II 151 w wyniku kontaminacji z polskim ciągnąć, rzucać losy Skor I 394. Uzależnienia tego przekładu od wcześniejszych, a także od tekstu pol-skiego, zwłaszcza u Gołąbka, są wyraźne; widać je również w wyodrębnionej tu grupie IV.
Zauważmy na koniec, iż niekiedy w tekście polskim brak frazeologizmu, np. wśród tzw. niebiblijnych czuł lęk (kasz. miôł strach) czy brzemienna (kasz. nie je sama). Analogicznie nieraz w tłumaczeniu kaszubskim go nie ma, np. wśród tzw. biblijnych u Gruczy jest czasownik bòjôł sã zamiast zwrotu miôł strach (Sikora, Gołąbek) czy potoczne luźne połączenie Jezës skùńczëł (por. kasz. kùńczëc ‘konać’ Sy II 200) zamiast (Jezës) òddôł dëcha (Sikora, Gołąbek); nawiasem mówiąc, potoczne jest Gołąbka stracëc rozëm ‘zwariować’ wobec bardziej neutralnego kasz. bëc od se ‘być nieprzytomnym’ (Grucza, Sikora) i pol. odejść od zmysłów.
Odwoływanie się tutaj do frazeologii polskiej, zarejestrowanej m.in. w Słowniku Skorupki i NKP, było w zasadzie nieuniknione: po pierwsze ze względu na wielorakie uzależnienia kaszubszczyzny od polszczyzny, po drugie zaś z powodu nierejestrowania w kaszubskich słownikach (np. Sychty) frazeologii biblijnej dla przeświadczenia, iż nie jest ona właściwa mowie ludowej, co tylko częściowo prawdą, którą zweryfikowałoby w jakimś stopniu dopiero rozpisanie pod tym katem kaszubskiego piśmiennictwa 9
Literatura:
Breza, E. (1995): Język przekładu Ewangelii na kaszubski ks. Franciszka Gruczy, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, t. 32, s. 301-324.
–– (1994): Przekład Ewangelii na kaszubskie ks. Franciszka Gruczy a tradycja polskich przekładów Pisma Św., [w:] Jan Jakub Wujek, tłumacz Biblii na język polski…, Łódź, s. 171-186.
Godyń, J. (1995): Od Adama i Ewy zaczynać. Mały słownik biblizmów języka polskiego, Kraków-Warszawa.
Gołąbek, E. (1993): Swięté Pismiona Nowégo Testameńtu. Na podstawie Biblii Tysiąclecia (wyd. III popr. 1982) skaszëbił E. Gołąbk, Gduńsk–Pelplin.
Grucza, F. (1992): Kaszëbskô Biblëjô. Nowi Testament. IV Ewanjelje. Z łacëznë przełożëł na kaszëbsczi jãzëk ks. Franciszek Grucza, Hlondianum, Poznań.
Kluge, F. (1994): Eine Bibel für die Kaschuben. Zur Vorgeschichte der ersten kaschubischen Bibelübersetzung , [w:] Kirche im Osten, Bd. 37, hrsg. G. Schulz, Göttingen, s. 35-61.
Sikora, A. (2001): Ewangelëjô swiãtégò Marka, Gdańsk–Nałęczów–Poznań.
Sroka, K.A. (1995): Śladami kaszubskich tłumaczeń Biblii, [w:] Nazwy i dialekty Pomorza dawniej i dziś, red. J. Treder, Gdańsk, s. 101-127.
–– (1999): Problems in Bible translation, [w:] Przekładając nieprzekładalne. Materiały z I Międzynarodowej Konferencji Translatorycznej, Gdańsk–Elbląg 1999, red. W. Kubiński i T.Z. Wolański, Gdańsk, s. 249-282.
–– (1996): The renaissance of Kashubian and Bible translation, [w:] Kognitive Aspekte der Sprache, hrsg. K.A. Sroka, Tübingen, s. 233-242.
Treder, J. (1996): Tłumaczenia Biblii na język kaszubski, [w:] Biblia w kulturze, red. S. Rzepczyński, Słupsk, s. 273-292.
–– (1999): Kaszubska translacja „Sonetów krymskich” Mickiewicza, [w:] Mickiewicz interdyscyplinarny. Materiały konferencji zorganizowanej przez IFP WSP w Słupsku, pod red. K. Cysewskiego, Słupsk, s. 79-90.
Rozwiązanie skrótów:
NKP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, red. J. Krzyżanowski, t. I-IV, Warszawa 1969-1978.
Skor – S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I-II, Warszawa 1967-1968.
Sy – B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII, Wrocław 1967-1976.
BT – Biblia Tysiąclecia (por. przypis 6.)
Est – Księga Estery
J – Ewangelia św. Jana
Jr – Ksiega Jeremiasza
kasz. – kaszubskie
Łk – Ewangelia św. Łukasza
Mk – Ewangelia św. Marka
Mt – Ewangelia św. Mateusza
pol. – polskie
Rdz – Księga Rodzaju
Zach – Księga Zachariasza
= tożsame jednostki
: wariantowe kaszubskie
/ polskie obocznie, wariantowo
1 Tłumaczył z niemieckiego Pjnc głovnech wóddzałov Ewangjelickjeho Katechizmu z Njemjeckjeho na Kaśebsko-Słovjenskj jęzek… (1861), a z rosyjskiego m.in. bajkę A. Puszkina i wiersz F. Tiutczewa, jak też z rękopisu pracę językoznawczą I. Sriezniewskiego, o której zob. F. Ceynowa, Móje spóstrzeżenjo prze przezeranju wuvog Ismaela Sreznjevskjeho nad móva kaszebską, [w:] Słownik kaszubski Floriana Ceynowy, Wejherowo 2001, s. 61-104; nadto z łaciny, np. własną pracę medyczną.
2 Tłumaczyć zaczął jednak wcześniej, a wyimki drukował już w 1982 r.
3 Charakterystykę tę należałoby uzupełnić o istotne tutaj informacje. Ks. prałat F. Grucza (1911-1993) wyniósł z domu kaszubszczyznę o wyrazistych lokalnych cechach, stale jej używał, nierzadko w pracy duszpasterskiej, a także jako pisarz, rozwijając jej określoną odmianę literacką wedle założeń tzw. zrzeszeńców, radykalnej grupy twórczej. E. Gołąbek (ur. 1949), technik-elektryk i muzyk samouk, w dzieciństwie osłuchał się z kaszubszczyzną mówioną w mniej wyrazistej odmianie lokalnej, ale kaszubskiego nauczył się w wieku dojrza-łym przez czytanie kaszubskiej literatury (m.in. zrzeszeńców) czy Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego S. Ramułta (1893). Studiował prace kaszubologiczne i potem sam takowe pisał, zwłaszcza z zakresu pisowni i słownictwa. O. dr A. Sikora (ur. 1955) jest biblistą, od 1997 r. prowincjałem Prowincji Św. Franciszka z Asyżu w Poznaniu, urodzonym w Wejherowie, gdzie kończył ogólniak, potem studiował filozofię i teologię w Katowicach Panewnikach i w Rzymie; doktoryzował się z teologii biblijnej na KUL-u (zob. s.j., Z greckiego na kaszubski, „Pomerania” 9, 2001, s. 40). Kaszubszczyznę pamięta z domu.
4 Sporo frazeologizmów tej najstarszej Ewangelii powtarza się w innych miejscach Biblii.
5 Por. przypis 3.
6 Wg tzw. Biblii Tysiąclecia (BT): Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, wyd. 3, Poznań – Warszawa 1982.
7 Przykłady przytacza się tu w postaci tekstowej, tj. występującej w konkretnym przekładzie, co pozwala nieraz zasygnalizować i inne różnice; podawane ekwiwalenty polskie służyć mają poza tym objaśnianiu kaszubskich.
8 Taki sposób dokumentacji – i samego zapisu – wskazuje na identyczność frazeologizmu, oczywiście poza sferą ortografii, która w każdym przekładzie kaszubskim jest wyraźnie inna, ale tutaj to całkowicie nieistotne.
9 Pisarze kaszubscy często nawiązywali do Biblii, zwłaszcza H. Derdowski i A. Majkowski, ale rozpoczął to już w połowie XIX w. F. Ceynowa w Rozmóvie Pólocha s Kaszebą (1850). Można u nich znaleźć m.in. wizję Kaszub jako biblijnej Palestyny; notabene, pod Mirachowem jest osada o nazwie Palestyna, a na Kaszubach dość liczne są nazwy typu Betlejem, Emaus, Jeruzalem, o czym zob. J. Treder, Nazw importowane w toponimii Kaszub, „Onomastica” XXVI, 1981, s. 61-81.