Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wpisany do wykazu podręczników szkolnych i książek pomocniczych do kształcenia ogólnego i do nauczania języka kaszubskiego na poziomie klas V-VI szkoły podstawowej oraz gimnazjum na podstawie recenzji rzeczoznawców: prof. dra hab. Edwarda Brezy, mgr Wandy Kiedrowskiej oraz prof. dra hab. Jerzego Tredera.

Marek Cybulski,
Róża Wosiak-Śliwa

Uczimë sa po kaszëbsku

książka pomocnicza dla klas starszych

Gdańsk 2001

Wydawnictwo finansowane przez MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Redakcja
Wojciech Kiedrowski

ISBN 83-87408-41-7
ISBN 83-87258-75-X

Wydawca
OFICYNA CZEC
oraz
ZARZĄD GŁÓWNY ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO
Gdańsk

Wstęp

Drogi Czytelniku! Oddajemy dziś w Twoje ręce książkę do nauki kaszubskiego. Jej tytuł brzmi: Uczimë sa po kaszëbsku. Podręcznik niniejszy jest owocem naszych przemyśleń, w jaki sposób nauczyć kaszubskiego tych, którzy go w ogóle nie znają i tych którzy, znając kaszubszczyźnie biernie, np. z mowy ojców i dziadków, nie mają odwagi się nią posługiwać na co dzień. W książce tej wykorzystaliśmy lekcje pomieszczone w naszym pierwszym podręczniku pt. Kaszubski język literacki. Podręcznik dla lektoratów (Gdańsk 1993). W stosunku jednak do tej pionierskiej pracy zwiększyła się liczba jednostek lekcyjnych z 15 do 20, zaś wszystkie uczbë są znacznie rozbudowane – poszerzone o ćwiczenia w mówieniu i piasniu (cwiczënczi w gôdce i w pisanim).

Każada lekcja w podręczniku składa się z kilku stałych elementów. Poprzedza ją tekst, który jest punktem wyjścia do ćwiczeń gramatycznych. Zazwyczaj jest to wierz lub fragment prozy znanego pisarza kaszubskiego. Często też prezentujemy teksty zaczerpnięte ze „Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” B. Sychty. Po każdym tekście proponujemy wytłumaczenie trudniejszych słów (słowôrz), pytania sprawdzające zrozumienie tekstu oraz wyłożony po polsku komentarz gramatyczny (gramatika), slużący wyjaśnieniu prawideł i zjawisk gramatycznych oraz przygotowujący Czytelnika do samodzielnego budowania wypowiedzeń w oparciu o porzedstawione struktury i paradygmaty. W dalszej części lekcji pojawią się różnorodne ćwiczenia gramatyczne (cwiczënczi) na podstawie wcześniejszego tekstu i nie tylko (jeśli chodzi o słownictwo, to często nawiązujemy do uczbów wcześniejszych oraz do leksyki potocznej). Ponieważ uważamy, że niezwykle ważne dla wszechstronnego opanowania języka są ćwiczenia w mówieniu i pisaniu (cwiczënczi w gôdce i w pisanim), uznaliśmy, że w każdej lekcji powinny się one pojawić. Tym samym rozszerza się ona o kolejny tekst (wiersz, proza) – bazę dla tychże ćwiczen. Ich charakter jest nieco inny. Oprócz funkcji utrwalającej materiał gramatyczny, mają za zadanie, często porzez zabawę z tekstem, wzbogacić leksykę (synonimika, wyrazy wieloznaczne, stałe związki frazeologiczne). Wykorzystujemy w nich również niekiedy podstawową wiedzę z zakresu poetyki, „zmuszając” np. do rozpoznawania w wierszach przenośni. Nadto utwory w tej części lekcji służą niejednokrotnie rozważaniom na temat rodzinnego domu, najbliższego otoczenia (ogrodu, wsi, kaszubskiego krajobrazu), mowy dziadków i rodziców itp. Poza tym zawsze zwracamy uwagę na poprawną artykulację samogłosek i spółgłosek (fonetykę).

Pisząc ten podręcznik, pragnęlismy sporstać oczekiwaniom nauczycieli i uczniów, których prezentowanie tu zagadnienia interesują. Sądzimy, że może on być wykorzystany jako książka pomocnicza do nauki kaszubskiego w starszych klasach szkoły podstawowej i w gimnazjum.

Żądnych głębszej wiedzy językoznawczej odsyłamy do następujących prac:

E. Breza, J. Treder, „Gramatyka kaszubska. Zarys popularny”, Gdańsk 1981;

H. Popowska-Taborska, „Kaszubszczyzna. Zarys dziejów”, Warszawa 1980;

F. Lorentz, „Gramatyka pomorska”, t. 1-3, Wrocław 1958-1962;

„Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich”, oprac. przez zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN, I-VI pod kier. Z. Stiebera, VI-XV pod kier. H. Popowskiej-Taborskiej, Wrocław 1964-1978.

Na koncu książki umieszczamy polsko-kaszubski indeks terminów gramatycznych i słownik wyrazów kaszubskich, które się w niej pojawiły.

Ze względów na fonetykę, jakże trudną i sprawiającą zazwyczaj najwięcej kłopotów, pragnęlibyśmy, aby nad całością tego żmudnego i wymagającego wytężonej pracy i serca procesu uczenia się czuwał doświadczony lektor. Osoba znająca wymowę kaszubską może z podręcznika korzystać sama.

Pisząc podręcznik, oparliśmy się na opracowanych przez E. Brezę i J. Tredera „Zasadach pisowni kaszubskiej” (Gdańsk 1975), zmodyfikowanych i zatwierdzonych 13 maja 1996 r. pzrez Zespół Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego ds. Oświaty w poszerzonym składzie. Zasady te obowiązują w kaszubszczyźnie standardyzowanej, nie obowiązują natomiast w reedycjach i tekstach stylizowanych w danej gwarze języka kaszubskiego.

Sporo problemów sprawia ciągle ogromne zróżnicowane gwarowe kaszubszczyzny. Pisarze, choć u wielu widac dążenia do pewnej unifikacji kaszubszczyzny, używali języka swej wsi, rodzimej gwary. Dzieje się tak również współcześnie, mimo że widać już w niektórych tekstach powstawanie standardów, uznawanie pewnych cech za lepsze i eliminowanie innych. Zdajemy sobie sprawę ze zróżnicowania kaszubszczyzny, prezentowania poszczególnych tekstów, porównujemy je jednak z dominującymi w powstjącym kaszubskim języku literackim cechami środkowokaszubskimi.

Oddając naszą książkę w ręce użytkowników, sądzimy, że spełni ona swój podstawowy cel: ułatwi pracę uczącym się tego języka.

Róża Wosiak-Śliwa
Marek Cybulski

WYKAZ SKRÓTÓW
pogardl. – podargdliwie
przen. – przenośnie
r. – rodzaj
SGK – „Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” Bernarda Sychty
zdr. – zdrobnienie
zgr. – forma zgrubiała
zob. – zobacz

Uczba pierszô

To je krótczé, to je dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To są basë, to są skrzëpczi, to oznôczô Kaszëba.
Krótczé, dłudżé, stolëca,
basë, skrzëpczi, Kaszëba.
To je ridel, to je tëcz, to są trójné widłë gnojné.
To je prosté, to je krzëwé, a to slédné koło wozné.
Ridel, tëcz, widłë gnojné,
prosté, krzëwé, koło wozné.
To są hôczi, to są ptôczi, to są prusczé półtorôczi.
Hôczi, ptôczi, półtorôczi,
klëka, wół, całé, pół.

Słówôrz

hôczi – motyki do kopania ziemniaków
klëka – jarzmo na wołu
półtorôczi – pieniądze o wartości półtorej marki
ridel – szpadel, rydel
slédné koło wozné – tylne koło wozu
tëcz – tyczka
trójné – potrójne; tu: z trzema drutami

Gramatika

1. W kaszubszczyźnie akcent może padać na różne sylaby w wyrazie, np. stolëca – na pierwszą.

2. Kaszubszczyzna posiada więcej samogłosek ustnych (gabnëch samozwaków) niż polszczyzna. Wymowa a, o, e nie różni się od artykulacji odpowiedników polskich. O jest głoską pośrednią między u i o. Ô jest dźwiękiem zbliżonym do e lub o, np. kaszëbskô. É, pośrednie między e i y, brzmi niekiedy, również w środku wyrazu, jak yj, a na końcu jak y, np. môłégo, krzëwé, krótczé. I (y) brzmi podobnei jak polskie i w takich wyrazach jak: pisac, miska, bik itp., przy czym litera y nie oznacza odrębnego dźwięku, lecz tylko służy do podkreślenia twardości poprzedzającej spółgłoski, np. sedzy. Typowo kaszubską samogłoską jest ë (tzw. szwa). Brzmi ona jak dźwięk pośredni między e i a (stolëca, kaszëbskô). Wymowa u często przesunięta jest w stronę i, np. dłudżi [dłidżi], tu [ti].

Kaszubskim samogłoskom o, u, ó często towarzyszy dodatkowe ł (tzw. labializacja). Dzieje się tak zawsze na początku wyrazu, np. oznôczô wym. łeznôczô, ucho wym. łuchłe, ows wym. łóws, a w środku wyrazu po k, g, ch, m, p, b, f, w, np. koło wym. kłeło, gosc wym. głesc, chori wym. chłeri, mowa wym. młewa, podac wym. płedac, bolec wym. błełec, guła wym. głuła, chusta wym. chłusta, futer wym. fłuter. W piśmie można to oznaczyć znakiem znakiem nad literą, np. mowa, koło, ucho, okno.

Dyftongiczne labializacyjne ł pojawia się również w miejsce w, np. woda wym. łeda, wolny wym. łelny, wozné wym. łezné, woł wym. łół, wuja wym. łuja. Gdy jednak zjawisko to dotyczy ó, nie zaznacza się go, trzeba by bowiem wówczas napisać woł. W niniejszym podręczniku labializację sygnalizuje się we wszystkich lekcjach.

Często także i, e, a jako pierwsze samogłoski wyrazu poprzedzone są j, co oznacza się w piśmie, np. jidze, jaż.

3. Spółgłoski (spółzwaczi) dziąsłowe cz, dż, sz, ż są zawsze miękkie (miękkości tej jednak w piśmie nie zaznaczamy), rz niekiedy tę miękkość traci, np. tëcz, Kaszëba, dłudżé, żaba, rzéka.

4. Spółgłoski k, g przed i oraz e ulegają zmiękczeniu do cz, dż, np. długo : dłudżé, ptôk : ptôczi, skrzëpkowac : skrzëpczi, noga : nodżi, czedë , nadżé (dzecko).

5. Czasownik być (czasnik bëc) odmienia się w czasie teraźniejszym według następującego wzoru:

pojedinczô lëczba ‘liczba pojedyncza’

1. (jô) jem
2. (të) jes
3. (on, ona, ono) je

wielnô lëczba ‘liczba mnoga’

1. (më) jesmë lub (ma) jesma
2. (wa) jesta
3. (oni, one) są

Cwiczënczi

1. Przëczëtôj uwôżno spiewka „Nótë”. Dôj bôczenié na wëmowa samozwanków: a, o, e, é, ë, i, ô, ó, u, y.

2. Przeczëtôj uwôżno:

a) przëszedł, krëpë, cëż, më, mómë;
b) Él, téj, piérwi, jednégo, téż, dzéwcza;
c) ogón, móm, sztót, lëdzóm;
d) ôrt, sôdł, Ôbram, rôz, grôd, chcôł, hôk, obzérôł.

3. Przeczëtôj:

a) Dżibczé skrzëpczi to i dżibczé nodżi.
b) Ten mô taczé dżibszé nodżi.

4. Przeczëtôj uwôżno i dôj bôczenié na jotacëją i labializacëją:

a) jimac sa, jiscëc sa, jizba, jizdebka, jic, jigła, jinszi, jiwer, jiwerny;
b) obrôzk, obszëc, ojc, ostatk, ob noc, obzerac, obona.

5. Wpiszë prôwdzëwé postacëje wëpomożnégo słowa b ë c w ternym czasu:

To………………kaszëbskô stolëca.
To………………basë.
Jô……………….długô.
Të………………prosti.
Më………………dobri.
Oni……………..miłi.

6. Wëbierzi z ramczi pasowné jistniczi

półtoroczi, tëcz, koło, ptôczi i wół, skrzëpczi, widłë

To je………………… .
…………………….są.
To są………………… .
To je………………… wózné.
To są………………… gnojné.
To są prusczé……….. .

7. Przełożë na kaszëbsczi:

To jest tylne koło wozu. Ona jest dobra. Oni są mili. To jest kaszubska stolica. Tuczka jest długa. Koło jest krzywe. Ty jesteś jak tyczka.

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

***
Je czas wzéraniô w szpédżel
Je czas zbiéraniô muszel
Je czas zdejmowaniô gwiôzd
Je czas żniwieniô mësli
Je czas jachaniô w dôka
Je czas rzucaniô kamieni
Je czas malowaniô na piôsku
Je czas na przebiéranié w wąsach
Je czas..

(Krystyna Muza)

Słowôrz

dôka – mgła
gwiôzda – gwiazda
jachanié – jazda
mësłô – myśl
piôsk – piasek
spédżel – lustro
wiérzta – wiersz
wziéranié – patrzenie
żniwienié – żniwa, tu: zbieranie

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj uwôżno wierzta *** K. Muzë. Dôj bôczenié na wëmowa samozwaków: a, ô, e, é, ë, i, o, u.

2. Jaczi je czas? Wëbierzë pasowné znankowniczi.

dobri, chłopsczi, zelony, lëchi, dłudżi, piakny, szkołowi, dzecny, grëbi, białczi

3. Podczorchniaté w wiérzce jistniczi zastapi równoznaczëna w znankownikowi zjinaczënie.

Przikłôd: czas żniwnieniô – czas żniwieniégo

4. Przerobi słowa wiérztë tak, żebë podóny czasnik i jistnik ‘czas’ bëłë w wielny lëczbie.

Uczba drëgo

Żużónka

Sedzy kokoszka na piécku,
miese jôjka naszému dzecku,
a kurôszk na kominku,
spiéwô tobie, nasz synku:
Kukuriku!
Żużkôj, le żużkôj, żużu, żużu!

(SGK)

Słowôrz

kokoszka – kura
na piécku – na piecu
kurôszk – kogucik
żużkôj – śpij, lulaj
le – tylko
żużónka – kołysanka

Cwiczënk

1. Odpowiedzë na zapitania:

a) Chto sedzy na piécku?
b) Komu kokoszka niese jôjka?
c) Co robi kurôszk?
d) Komu spiéwô kurôszk?
e) Co spiéwô kurôszk?
f) Dze sedzy kurôszk?

Gramatika

1. W kaszubszczyźnie nie występują spółgłoski miękkie ć, ś, ź, dź. W ich miejsce pojawiają się c, s, z, dz, np. pol. ciemno, śpiewa, ziemia, siedzi – kasz. cemno, spiéwô, zemia, sedzy lub rzadziej cz, cz, ż, dż, np. pol. dziad – kasz. dżôd, pol. ciężko – kasz. czażko. W kaszubszczyźnie północnej brak ń, np. kón, Gdunsk.

2. W kaszubszczyźnie brak tzw. e ruchomego, zanikającego w polszczyźnie w przypadkach zależnych, np. dómk – domek, wiónk – wianek, wiónuszk – wianuszek, budink – budynek, ostatk – ostatek. W takich wyrazach akcent w mianowniku pada na sylabę ostatnią.

3. Czasniczi – koniugacëjô -a, -isz (-ysz)

pojedinczô lëczba
1. (jô) sedza
2. (të) sedzysz
3. (on, ona, ono) sedzy

wielnô lëczba

1. (më) sedzymë lub (ma) sedzyma
2. (wa) sedzyta
3. (oni, one) sedzą

Według tego wzoru odmieniają się takie czasowniki, jak np. robia, robisz; zwónia, zwónisz.

Czasniczi – koniugacëjô -óm, -ôsz

pojedinczô lëczba
1. (jô) spiéwóm
2. (të) spiéwôsz
3. (on, ona, ono) spiéwô

wielnô lëczba
1. (më spiéwómë lub (ma) spiéwówa
2. (wa) spiéwôta
3. (oni, one) spiéwają

Według tego wzoru odmieniają się takie czasowniki, jak np. szukóm, szukôsz; pitóm, pitôsz; móm, môsz.

4. Zwróć uwagę na charakterystyczny dla kaszubszczyzny literackiej, przypadający we wszystkich formach na tę samą sylabę tzw. a k c e n t (przëzwak) k o l u m n o w y (sedza, spiéwóm). Jest on typowy również dla innych części mowy (por. wyżej kurôszk, kurôszka, kurôszkowi itd.)
Na Kaszubach północnych, gdzie mamy akcent swobodny, przypadający często na różne zgłoski w formach fleksyjnych, np. czarownica, czarownica, zachował się także akcent na ostatniej sylabie w następujących formach:

a) w niektórych dwuzgłoskowych przymiotnikach (dobri, modny, mitczi) i przysłówkach (piechti, wczorô) oraz w przysłówkach w stopniu wyższym (lepi, drożi);
b) w bezokolicznikach typu oblec, zeblec;
c) w czasie teraźniejszym czasoników typu drëżi, grzëmi i w przeszłym typu czëta (=czëtała), krzikna (=krziknąła);
d) w rzeczownikach typu céniô, rolô, Karwiô;
e) w rzeczownikach południowych, zwłaszcza na Gochach, mamy akcent regularnie przypadający na początkową sylabę wyrazu, np. jaskułka, kapelusz.

5. Czasnik – rozkôzownik

p o
c w i a r d ë c h:
2. l. poj. prosë, pros ‘proś’

1. l. w. prosëmë
2. l. w. prosëtai
3. l. w. niech prosą // proszą ‘niech Państwo proszą’

p o
m i t c z i c h:
2. l. poj. rwi ‘rwij’

1. l. w. rwimë ‘rwijmy’
2. l. w. rwita ‘rwijcie’
3. l. w. niech rwią ‘niech Państwo rwą’

Niekiedy też w drugiej osobie l. poj. do tematu czasownika dodajemy spółgłoskę j, która łączy w pozostałych formach ów temat z końcówkami osobowymi, np. żużk(ô)-j, żużk(ô)-j-ta.

Formy trybu rozkazującego często różnią się od analogicznych form czasu teraźniejszego tylko miejscem akcentu, np. robimë, robita w czasie teraźniejszym womec robimë, robita w trybie rozkazującym. Trzecią osobę liczby pojedynczej i mnogiej tworzymy jak w polszczyźnie partykuły n i e c h, np. niech robi.

6. Postać d o m a ‘w domu’ jest skostniałą formą nie istniejącego już dziś przypadka rzeczownika dom i funkcjonuje jao okolicznik.

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj:
chodzył, spiewac, jidze, powiedzec, dzesac, trzecy, dzys, brac, znac.

2. Przeczëtôj uwôżno słowa i dôj bôczenié na jich przëzwak:
a) spiéwô, synku, pëszno, szkłama;
b) dobri, miodny, mitczi, piechti, wczorô, lepi, drożi;
c) koszik, koszika, koszikowi; czarownica, czarownic, czarownicama;
d) kapelusz, kapelusze; jaskułka, jaskułkama; Kartuzë, Kartuzama.

3. Wpiszë pasowné postacëje czasnika s e d z e c w ternym czasu:
Kurôszk………..na kominku. Jô………….doma. Wa…………w karczmie. Jô………….na stółku. Më……………..kol starka. One…………….na łące. Të……………..w chléwie.

4. Wpiszë pasowné postacëje czasnika s p i e w a c w ternym czasu:
Jô……………… . Të……………….. . On…………….. . Më……………. . Wa……………. . Oni……………… .

5. Zamieni podczorchniaté nieoznaczniczi na pasowné postacëje rozkôzownika:
Të dac mi skrzëpczi. Wa sedzec cëcho! Wa spiewac terô! Të sedzec doma! Të spiewac tam! Wa dac starkowi jôjka!

6. Przełożë na kaszëbsczi:
Kura siedzi na kominku. Ona śpiewa kołysankę. Kogucik jest na kominku. Synek śpi w domu. Oni śpiewają cicho. Kszubska kołysanka jest długa. Gdzie siedzi kogut?

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

Żużónka

Pój sa, żużku, mój Jezusku,
położa ca spac.
Tu w tim kumku, tu na sanie,
tu przë Mrózku, tu przë scanie…
Nie płacz le, nie płacz!

Téj le, Mrózku, tu w tim nórtku
przë mim synku stój.
Udżibôj sa nad kumeczczem,
na Jezuska chuchôj letko,
bë kwiôtk nie zmiôrzł mój!

Cëcho leżkôj, mój osełku!
Ters nié czas na trzôsk…
Cëszko niech téż mdze owieczka,
bo ju Grzenia sëpie w oczka
mému dzecku piôsk…

(SGK)

Słowôrz

cëszko – cicho (zdr.)
kumk, kumeczk – żłóbek
leżkac – leżeć (zdr.)
mdze – będzie
nen – ten
nórtk – kącik
pój sa – chodź, przyjdź
ters – teraz
trzôsk – trzask, hałas
udżibac sa – zginać się
żużkac – spać (zdr.)

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj uwôżno „Żużónka” i dôj bôczenié na wëmowa samozwaków: a, ô, e, é, ë, i, o, ó, u.

2. Przeczëtôj uwôżno „Żużónka” i dôj bôczenié na wëmowa zwazków oznaczonëch lëtrama o, u.

3. Wëpiszë z „Żużónczi” wszëtczé rozkôzowniczi i zamieni je na nieoznaczniczi.

4. Wëpiszë z „Żużónczi” wszëtczé czasniczi w ternym czasu i zamieni je na rozkôzowniczi.

5. Podczorchniaté w wiérzce czasniczi odmieni.

Uczba trzecô

Skoczk

Téj–séj chtos grô na łące
abo gdzes dalek w lese
nad błotczem spiéwającë
głosë krëjamczé niese
acha, to të naj skoczku
tak pëszno muzykujesz
ju ce mómë na oczku
të wcyg skôczesz i grajesz

(Stanisław Janke)

Słowôrz

krëjamczé – tajne
naj – nasz
pëszno – wspaniale
skoczk – świerszcz
téj-séj – niekiedy, od czasu do czasu
wcyg – wciąż, ciągłe

Cwiczënk

Odpowiedë na zapitania:

a) Chto grô na łące?
b) Chto spiéwô dzes dalek w lese?
c) Co robi skoczk?
d) Jak muzykuje skoczk?
e) Chto widzy skoczka?

Gramatika

1. Często polskie k na początku wyrazu i przed spółgłoską ma odpowiednik w kaszubskim – ch, np. chto ‘kto’, chtëren ‘który’.

2. Czasnik – koniugacëjô -a, -esz:

pojedinczô lëczba
1. (jô) niosa
2. (të) niesesz
3. (on, ona, ono) niese

wielnô lëczba
1. (më) niesemë lub (ma) niesema
2. (wa) nieseta
3. (oni, one) niosą

Według tego wzoru odmieniają się takie czasowniki, jak np. drza, drzesz; skôcza, skôczesz.

3. Istnieje w kaszubszczyźnie grupa czasowników, które obok form długich (graja, szukaja, wołaja), odmieniających się według wzoru niosa, niesesz (por. wyżej), przybierają postaci krótkie (gróm, szukóm, wołóm), odmieniające się według wzoru spiéwóm, spiéwôsz (por. uczba 2). Często jeden czasownik w tym samym tekście może mieć formy długie i krótkie (por. grô obok grajesz), regularnie długie formy występują w 1. osobie liczby pojedynczej i w 3. osobie liczby mnogiej.

4. Imiesłów przysłówkowy współczesny charakterystyczny jest przede wszystkim dla kaszubszczyzny literackiej i utworzony jest przez dodanie do tematu czasownika cząstki -ąc lub częściej -ącë.

5. Kaszubszczyzna dość często posługuje się stroną bierną, w związku z tym liczny jest zestaw imiesłowów przymiotnikowych biernych, zachowujących się w odmianie jak przymiotniki, np. gôdóny, goniony, gotowóny.

6. Kaszubszczyzna posiada różne postacie zaimków dzierżawczych (dosebné zamiona), np. mój, moja, moje, twój itd.; nasz itd.; naji, najô, naje, waji itd.

pojedinczô lëczba

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzecny ôrt
Nominatiw, Nazéwôcz (Nz.)	naj lub naj-i	naj-ô	naj-e
Genetiw, Rodzôcz (R.)	naj-égo	naj-i	naj-égo
Datiw, Dôwôcz (Dw.)	naj-ému	naj-i	naj-ému
Akuzatiw, Winowôcz (Wn.)	=Nz. lub R.	naj-a	=Nz.
Instrumental, Narzadzô (Nrz.)	naj-im	naj-ą	naj-im
Lokatiw, Môlnik (Ml.)	naj-im	naj-i	naj-im
Wokatiw, Wołiwôcz (Wł.)	=Nz.	=Nz.	=Nz.

wielnô lëczba

	chłopskopersónowi ôrt	niechłopskopersónowi ôrt
Nz.	naj-i	naj-e
R.	naj-ich	naj-ich
Dw.	naj-im	naj-im
Wn.	=Nz. lub R.	=Nz.
Nrz.	naj-imi lub naj-ima	naj-imi lub naj-ima
Ml.	naj-ich	naj-ich
Wł.	=Nz.	=Nz.

7. Przysłówki (przëczasniczi) w kaszubszczyźnie tworzymy najczęsciej przez dodanie do tematu przymiotnika przyrostka -o, np. daleko, snôżo lub przez odcięcie tego przyrostka -o: dalek, wësok, glabok, szërok.

Cwiczënczi

1. Wpiszë pasowné postacëje czasnika s k a k a c w ternym czasu:
Naj skoczk pëszno i dalek…………….. . Dzéwczata redosno………….. . Wë wcyg……… . Të…………. doma. Më le…………… i …………….. .

2. Wpiszë pasowné postacëje czasnika n i e s c w ternym czasu:
Kokoszka…………….jôjka. Ôbram ë mëmka…………….hôczi. Jô………….tëcz. Të…………półtorôczi. Më……………widłë. Wë…………….slédné koło wózné.

3. Zamieni podczorchniaté nieoznaczniczi na pasowné postacëje ternégo czasu:
Synk redosno grac na skrzëpkach. On wcyg muzykowac doma. Tatk i mëmka mieć szczescé. Jô miec szëfla. Szëderbuksë bëc w karczmie. Më spiewac cëcho.

4. Zamieni podczorchniaté nieoznaczniczi na pasowné miono-czasniczi:
Chłop, sedzec, spi. Stark je umrzéc. Knôp, zdrzéc, usmiéwô sa. Jô, niesc tasczi, uwôżóm.

5. Wpiszë pasowné postacëje dosebnégo zamiona:
Nasz stark je dobri. Je twój tatk doma? Dôjta knôpóm swój chléb! Przëniesë nasz mëmce kwiôtczi! Nasz Agata nie je doma.

6. Przełożë na kaszëbsczi:
Zanieś motykę twojemu ojcu! Mamy piękne kwiaty. Świerszcz ciągle skacze i gra. On radośnie muzykuje. Ptak, niespokojnie patrząc, śpiewa. Czasem ktoś tłumaczy na język kaszubski.

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

***

Nigle ostatnô niedzela
wëpôli so na smużku tidzenia
wëpogôdzô we mie wiérzta
zabiérô ode mnie nôlepszé słowo
i dopëtëje o słuńce jak o nowi lëst
w tim placu
czëtóm karta lasów dërch od początku
przed nocą barnia mie
wialdżé tarcze daków

(Jerzy Stachurski)

Słowôrz
barnic – bronić
dak – dach
dërch – zawsze, zwykle
plac – miejsce
smużk – łączka wśród pól

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj uwôżno wiérzta *** J. Stachursczégo. Dôj bôczenié na wëmowa samozwaków: ô, é, ë, ó, a.

2. Przeczëtôj uwôżno wiérzta *** J. Stachursczégo. Dôj bôczenié na wëmowa zwazków oznaczonëch lëtrama o, u.

3. Wëpiszë z wiérztë wszëtczé czasniczi i odmieni je w ternym czasu.

4. Do wëpisónëch z wiérztë czasników dobierzë z ramczi pasowny jistnik.

dzéń, pieniadze, o cotka, drzewo, gazéta, dzecko

5. Podczorchniaté w wiérzce czasniczi – obrazné rzeczenia zastapi równoznaczëną.
Przikłôd: niedzela wëpôli so – niedzela skuńczi

Uczba czwiôrtô

DŻÔD

Jô jem dżôd i jô to wiém
Jida so do chôtë
Co mie dadzą, to jô zjém
Wleka swoje gnôtë

Dobré czasë jô so móm
Ni ma żódny prôcë
Z daleka mie witô króm
Wino zastrzébrzoce

Tak mie jidze, jô jem dżôd
Letczé wioda żëcé
Wiém jô, kożdi bë sa rôd
Mieniôł na to bëcé.

(Leon Heyke)

Słowôrz

bëcé – byt, sposób życia
dżôd – dziad, tu też: żebrak
gnôtë – gnaty, kości

mieniôł – zamieniał

zastrzébrzoce – zasrzebrzy się, zamigoce srebryście

Cwiczënk

Odpowiedzë na zapitania:

Dze jidze dżôd? Jaczé żëcé on prowadzy? Co on jé? Dze on robi? Chto bë sa rôd mieniôł na jego bëcé?

Gramatika

1. Czasnik – koniugacëjô -ém, -ész

pojedinczô lëczba	wielnô lëczba
1. (jô) wiém	1. (më) wiémë lub (ma) wiéma
2. (të) wiész	2. (wa) wiéta
3. (on, ona, ono) wié	3. (oni, one) wiedzą

Według tego wzoru odmniają się tylko dwa czasowniki, oprócz przedstawionego również: jém, jész.

We wszystkich formach, poza 3. osobą liczby mnogiej (wiedzą, jedzą), mamy é. Tym też różni się postać 1. osoby liczby pojedynczej czasownika jesc (jô jém) od swego odpowiednika dla czasownika bëc (jô jem) (por. wyżej).

2. Forma ni ma jest przeczeniem czasownika bëc. Różni się ona od formy 3. osoby czasownika mieć samogłoską tematu (ni ma – od bëc, ni mô – od mieć) (por. wyżej).

3. Odmiana zaimków osobowych (persónowé zamiona):

pojedinczô lëczba

Nz.	jô	të
R.	mnie, mie	cebie, ce
Dw.	mnie, mie	tobie, ce, cë
Wn.	mnie, mie, mia	ciebie, ce, ca
Nrz.	mną	tobą
Ml.	mnie, mie	cebie, tobie
Wł.	=Nz.	=Nz.

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzecny ôrt
Nz.	on	ona, na	ono, no
R.	jego, niego, go	ji, jé, ni	jego, niego, go
Dw.	jemu, mu	ji	jemu, mu
Wn.	jego, jen, go	ja, nia	je, nie
Nrz.	nim	nią	nim
Ml.	nim	ni	nim
Wł.	=Nz.	=Nz.	=Nz.

wielnô lëczba

Nz.	më, ma	Wë, wa
R.	nas, nôs, naju, naji	was, wôs, waju, waji
Dw.	nóm, nama, nami	wóm, wama, wami
Wn.	nas, nôs	was, wôs
Nrz.	nami, nama	wami, wama
Ml.	nas, nôs	was, wôs
Wł.	=Nz.	=Nz.

	chłopskopersónowi ôrt	niechłopskopersonówi ôrt
Nz.	oni, ni	one, ne
R.	jich, jejich, nich	jich, jejich, nich
Dw.	jim, jima	jim, jima
Wn.	jich	je
Nrz.	nimi, nima, jima	nimi, nima, jima
Ml.	nich	nich
Wł.	=Nz.	=Nz.

W kaszubszczyźnie, jak w polszczyźnie, uzywa się krótkich form zaimków osobowych wtedy, gdy nie są akcentowane. Można więc opowiedzieć ni ma go doma, ale np. ni ma jego, a ona je.

Forma Wë pełni funkcję grzecznościową (pluralis maiestaticus) i odnoszona bywa do starszej, szanowanej osoby, do której nie wypada zwrócić się przez ty. Mamy zatem opozycję: wa bëła – ‘byliście’ wobec Wë bëłë – ‘Pan/Pani/Państwo był/była/byli’.

4. W kaszubszczyźnie po czasowniku zaprzeczonym zmienia się przypadek dopełnienia: w biernikowe po czasowniku: w biernikowe po czasowniku twierdzącym, po zaprzeczonym w dopełniaczowe, np. widza białka : wobec nie widza białczi. Podobna zmiana zachodzi również w wypadku podmiotu (nazéwôcz : rodzôcz), gdy orzeczeniem jest czasownik bëc, np. je prôca wobec ni ma prôcë. Nie jest to regułą, ponieważ spotyka się także konstrukcje typu: on nie je doma, jô nie widza białka.

5. W kaszubskim zdaniu orzecznik stoi najczęściej w mianowniku, np. jô jem dżôd.

Cwiczënczi

1. Wpiszë pasowné postacëje czasnika j e s c w ternym czasu:
Jô………………jôjko i prostowi chléb. Gbur…………….bulwë ë sledze. Të…………. chutko gas i pszény chléb. Wa…………….grzëbë i rżany chléb. Më………..krëpë. Flészer i białka…………………kurôszka i bulwë.

2. Odpowiedzë na zapitania:
Co të jész na pôłnie? Co mëmka jé na podpôłnik? Co rąbca jé na podkrzésnik? Co wa jéta na wieczerza? Co dzys jé flészer?

3. Wpiszë pasowné postacëje persóbowégo zamiona:
On mô on czij. Gburzë jidą do ona chëczë. Më niesemë oni hôczi. Wa zamiôtôta one jizba. Gburka nie znaje ona tatka. Oni mëmka je doma.

4. Przełożë na kaszëbsczi:
Drwal nie zna jej synka. Oni jedzą na kolację pszenny chleb i grzyby. W nocy ojciec skocznie gra na skrzypkach. Żebrak wiedzie lekkie życie. Nie mamy pracy. Jedo ojciec i matka są wspanali.

5. Przełożë na polsczi:
Jô wiém, że ona znaje tatka. Të jes stôri dżôd, co wiedze czażczé żëcé. Téj séj chtos pëszno muzykuje doma. Të, naj tatku, wcyg grajesz ë spiéwôsz. On niese naszému synkowi rżany chléb. Kurôszk spiéwô tobie: – Żużkôj, le żużkôj!

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

Płiną szeptë

Płiną szeptë, płiną peisnie
Nad tą starą naszą zemią,
Nad tim borem, gdze to drzëmią,
Dabë, buczi, chóstë lesné.

Czëjesz të skardżi, żôle?
Słuchają sa jak czej pôcérz…
Równé z zemią poznôsz bóle,
Eżi na ji nota bôczisz.

One płaczą nad lëdzami,
Co ju dôwno grobë kriją…
Jejich żôle płiną łzami,
Co jak rosa zemia miją.

(Jan Karnowski)

Słowôrz
baczëc – uważać, baczyć
mëc – myć

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj uwôżno wiérzta „Pliną szeptë” J. Karnowsczégo. Dôj bôczenié na wëmowa samozwaków: a, ą, é, ó, ô.

2. W podczorchniatëch przëmiónkowëch wëpowiedzeniach zastapi jistniczi pasownyma zamionama.
Przikłôd: nad zemia – nad nią

3. Wëpiszë z wiérztë jistniczi taczé, że w jinëch formach k zamieniô sa z cz, a g – z dż.
Przikładë: noga – nodżi, raka – raczi
Podôj jesz jiné taczé przikładë.

4. Jaczé są…? Dobierzë z ramczi pasowné znankowniczi.
Szeptë są… .
Piesnie są… .
Dąbë są… .
Chróstë są… .
Żôle są… .
Łzë są… .

stôré, piakné, smutné, sëché, wiôldżé, cëché, krokodilowé

Uczba piątô

Farmazyn

Lëdze gôdają, że farmazyn to je człowiek, co swoja dësza zapisëje diôbłu. Za to farmazyn nigdë ni mô biédë, bo mu diôbeł nosy pieniadze. Czéj on je dze wëjachóny, wezmë do miasta, téj on wszëtko widzy i wié, co sa u niego doma dzeje, bo może przebëwac w dwuch môlach narôz. Co dzéń o dwanôsti w nocë farmazyn objéżdżô swoje dobra, tak chutko, jak le konie mogą biegac. On sedzy w brice zaprzëgłi w sztërë konie, a z pëska jidze jim odżin.

(wedle SGK)

Słowôrz

chutko – prędko
czéj – kiedy
farmazyn – człowiek, który zaprzedał diabłu duszę
môlach – miejscach
o dwanôsti – o dwunastej
odżin – ogień
sztërë – cztery
wezmë – weźmy
wëjachóny – ten, kto wyjachał
wszëtko – wszystko
zaprzëgłi – zaprzężony

Cwiczënczi

1. Odpowiedzë na zapitania:
Chto to je farmazyn? Dlôcze farmazyn ni mô biédë? Dlôcze farmazyn wszëtko widzy? Co on robi co dzéń o dwanôsti w nozë? Jaczi je wëzdrzatk jego koni?

2. Opowiedzë powiôstka „Farmazyn”.

Gramatika

1. Białczé jistniczi – wzory odmiany:

pojedinczô lëczba

Nz.	dësz-a	biéd-a	nog-a	zemi-a
R.	dësz-ë	biéd-ë	nodż-i	zem-i, zemi-e
Dw.	dësz-ë	biédz-e	nodz-e	zem-i
Wn.	dësz-a	biéd-a	nog-a	zemi-a
Nrz.	dësz-ą	biéd-ą	nog-ą	zemi-ą
Ml.	=Dw.	=Dw.	=Dw.	=Dw.
Wł.	dësz-o	biéd-o	nog-o	zemi-o

wielnô lëczba

Nz.	dësz-e	biéd-ë	nodż-i	zemi-e
R.	dësz-ów, dësz	biéd-ów, biéd	nog-ów, nóg	zemi-ów, zem
Dw.	dësz-óm	biéd-óm	nog-óm	zemi-óm
Wn.	=Nz.=Wł.	=Nz.=Wł.	=Nz.=Wł.	=Nz.=Wł.
Nrz.	dësz-ami, dësz-ama	biéd-ami, biéd-ama	nog-ami, nog-ama	zemi-ami, zemi-ama
Ml.	dësz-ach	biéd-ach	nog-ach	zemi-ach

pojedinczô lëczba

Nz.	rol-ô, -a	stëdni-ô, -a	mësz
R.	rol-ë, -i, -e	stëdn-i, -e	mësz-e, -ë
Dw.	rol-i, -ë, -é	stëdn-i, -é	mësz-ë
Wn.	rol-ą, -a	stëdni-ą, -a	mësz
Nrz.	rol-ą	stëdni-ą	mësz-ą
Ml.	rol-i, -ë	stëdn-i	=Dw.
Wł.	=Nz.	=Nz.	mësz-ë

wielnô lëczba

Nz.	rol-e	stëdni-e	mësz-ë, -e
R.	rol-i, -ów	stëdni-ów	mësz-ów
Dw.	rol-óm	stëdni-óm	mësz-óm
Wn.	rol-e	stëdni-e	=Nz.
Nrz.	rol-ami, -ama	stëdni-ami, -ama	mësz-ami, -ama
Ml.	rol-ach	stëdni-ach	mësz-ach
Wł.	=Nz.	=Nz.	=Nz.

Według tych wzorów odmniejają się wszystkie rzeczowniki żeńskie, a więc typ „twardy“ (biéda), o temacie zakończonym na -k, -g (noga), o temacie zakończonym na -c, -dz, -cz, -sz, -ż (dësza), miękkie (zemia), zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na -ô (rolô) i na spółgłoskę (mësz).

Cwiczënczi

1. Wëbierzë z ramczi pasowné jistniczi:

dësza, nogów, chëczë, biédë, nogama, stëdnią, drëchnë, rolë

Farmazyn nigdë ni mô……………… . Ona zapisëje diôbłu………………… . Jego synk ni mô prôwdzë…………………… . Më przebiérómë chutko………………… . Stark zdrzi w ………………………… . Ji tatk robi na …………………………… . Chori człowiek ni mô ………………………… . Jida so do …………………… .

2. Wpiszë jistniczi w pasownym zanôleżnym przëpôdku:

Më jesma w jizba. Oni gôdają o ji koza. Sztërë krowa są na łące. Dzecko mô czôrną gąba. Dlôcze nie dajesz drëchna kwiôtków?

3. Przełożë na kaszëbsczi podczorchniaté polsczé jistniczi:

Dôj jego żonie sztërë bulwë. Jô nie jida do pracy. Tam ni ma jejich owiec. Tatk mô wieldżé nogi. Doma są myszy. Kol studni rosce heltka.

4. Przełożë na kaszëbsczi:

Dajcie jej mężowi pracę. Synek ma brudną twarz – mówi jego matka. Kaszuba jedzie do wsi. On chce kupić cztery krowy. W domu jest szpadel – mówi jego dziadek. Kogucik siedzi przy kokoszce. Nasz ojciec gra w karczmie na skrzypcach. Żebrak ma pustą torbę. Ludzie mówią, że farmazyn to jest człowiek, który zapisuje duszę diabłu.

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

Dwie brzózczi

Wëstrzeloné w niebo
dwie sostrë brzózczi stoją
z lëbima wietewkama;
w malinczëch lëstach gradzą…

Litosc przëchôdającégo
zabôczony podrzatk,
porwóné mësle
poczwordóny kwiôtk.

Czemu të, wietrze, szarpiesz za włosë,
łżë wëcyskôsz w jezoro wiôldżé?
Czemu të, smutku, rozdôwôsz losë
wërwóné serca pchôsz do obeldżi?

Przestańta płakac, piakné drzewa
ucëszta smutczi zymkowim lëstem
ko słuńce je ë ptôszczi spiéwają…
nie płaczta, sostrë, piakné drzewa!

(Stanisław Rejter)

Słowôrz
brzózczi – brzózki
gradzëcb – ciążyć, przygniatać
ko – tu: przecież
lëbi – tu: nadmiernie wysoki
lëst – liść
poczwordóny – podeptany
pozdrzatk – widok
wietewczi – gałązki
zabôczony – zapomniany
zymkowi – wiosenny

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj uwôżno wiérzta „Dwie brzózczi” i dôj bôczenié na wëmowa samozwaków: a, ô, é, ë, ó.

2. Przeczëtôj uwôżno wiérzta „Dwie brzózczi” i dôj bôczenié na wëmowa zwaków oznaczonëch lëtrama o, u.

3. Wëpiszë z wiérztë „Dwie brzozczi” wszëtczé jistniczi białczégo ôrta.

4. Podczorchniaté w wiérzce jistniczi odmieni wedle przëpôdków.

5. Jaczé są brzóczi? Wëbierzë z ramczi pasowné znankowniczi.

złoté, piakné, wësoczé, papowé, sarkowé, snioné, zeloné, rozwietwioné, stôré, żelôzné

6. W jaczich słowach wiérztë mómë wëmianë k : cz, g : dż?

Uczba szóstô

Fabrika

Niedalek Koscérznë, w Łubianie, je fabrika statków z porcelanë i farfurë. Są tam wërôbióné talerze, talérzëczi, zbónë i zbónczi, tasczi i taseczczi – wszëtko pëszno ozdobioné kaszëbsczima kwiatama. Te farwné statczi są znóné nié le na Kaszëbach, nié le w Polsce, ale we wiele krajach. Po prôwdze najô kaszëbskô porcelana wëzdrzi piakno, a kaszëbsczé kwiatë ceszą lëdzy nawet w daleczi Americe.

(Eugeniusz Gołąbk)

Słowôrz

daleczi – dalekiej
farfurë – fajansu, gorszego gatunku porcelany
farwné – barwne
kaszëbsczima – kaszubskimi
Koscérznë – Koźcierzyny
na Kaszëbach – na Kaszubach
niedalek – niedaleko
piakno – pięknie
po prôwdze – naprawdę, rzeczywyście
statków – naczyń
talérzëczi – talerzyki
tasczi – filiżanki, kubki
taseczczi – filiżaneczki, kubeczki
wërôbióné – wyrabian
wëzdrzi – wygląda
zbónczi – dzbanki
zbónë – dzbany

Cwiczënczi

1. Odpowiedzë na zapitania:
Dze je kaszëbskô fabrika porcelanë i farfurë? Co je w Łubianie wërôbióné? Z czégo sa robi w Łubianie statczi? Czim są ozdobioné kaszëbsczé statczi? Dze je znónô kaszëbskô porcelana?

2. Opowiedzë o fabrice porcelanë i farfurë w Łubianie.

Gramatika

1. Na Kaszubach północnych, środkowozachodnich i w północno-zachodniej części Kaszub południowych zachowała się, zwłaszcza u starzego pokolenia, archaiczna wymowa rz, artykułowanego z wibracją, nierównego ż, a kontynuującego dawne r miękkie, np. taler-że, Koscér-żna.

2. Chłopsczé jistniczi – wzory odmiany

pojedinczô lëczba

Nz.	chłop	lës	statk	kóń	kosz
R.	chłop-a	lës-a	statk-a, -u	koni-a	kosz-a
Dw.	chłop-u, -owi	lës-owi	statk-owi	koni-owi, -u	kosz-owi, -u
Wn.	chłop-a	lës-a	=Nz.	koni-a	=Nz.
Nrz.	chłop-a, -em	lës-a, -em	statk-a, -em	koni-a, -em	kosz-a, -em
Ml.	chłopi-e	lës-u	statk-u	koni-u	kosz-u
Wł.	chłopi-e!	lës-u!	statk-u!	koni-u!	kosz-u!

wielnô lëczba

Nz.	chłop-i	lës-ë	statcz-i	koni-e	kosz-e
R.	chłop-ów	lës-ów	statk-ów	kon-i, -ów	kosz-i, -ów
Dw.	chłop-óm	lës-óm	statk-óm	koni-óm	kosz-óm
Wn.	chłop-ów	lës-ë	statcz-i	koni-e	kosz-e
Nrz.	chłop-ami, -ama	lës-ami, -ama	statk-ami, -ama	koni-ami, -ama	kosz-ami, -ama
Ml.	chłop-ach	lës-ach	statk-ach	koni-ach	kosz-ach
Wł.	chłop-i!	=Nz.	=Nz.	=Nz.	=Nz.

Dobór końcówek w rzeczownikach męskich zależy od znaczenia rzeczownika (żywotny : nieżywotny; osobowy : nieosobowy) oraz od zakończenia tematu (miękki : twardy). Pamiętać też trzeba o zachodzących często w odmianie rzeczowników męskich wymianach samogłoskowych. Gdy w mianowniku i bierniku liczby pojedynczej rzeczownik ten kończy się spółgłoską dźwięczną, a poprzedza ją ô, é lub i, y, u, w pozostałych przypadkach te samogłoski wymieniają się odpowiednio na a, e, ë, np. obrôz – obrazu, brzég – brzegu, dim – dëmu, syn – sëna.

3. Przymiotniki (znankowniczi) – wzory odmiany:

cwiardé

pojedinczô lëczba

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzecny ôrt
Nz.	młod-i	młod-ô	młod-é
R.	młod-égo	młod-i	młod-égo
Dw.	młod-ému	=R.	młod-ému
Wn.	=Nz. lub R.	młod-ą	młod-é
Nrz.	młod-im	młod-ą	młod-im
Ml.	=Nrz.	młod-i	=Nrz.
Wł.	=Nz.	=Nz.	=Nz.

wielnô lëczba

	chłopskopersónowi ôrt	niechłopskopersónowi ôrt
Nz.	młod-i	młod-é
R.	młod-ich, -ëch	młod-ich, -ëch
Dw.	młod-im	młod-im
Wn.	młod-ich, -ëch	młod-é
Nrz.	młod-ima, -ëma	młod-ima, -ëma
Ml.	młod-ich, -ëch	młod-ich, -ëch
Wł.	=Nz.	=Nz.

mitczé

pojedinczô lëczba

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzeczny ôrt
Nz.	tón-i	tón-ô	tóni-é
R.	tóni-égo	tón-i, -é	tóni-égo
Dw.	tóni-ému	tón-i	tóni-ému
Wn.	=Nz. lub R.	tóni-ą	tóni-é
Nrz.	tón-im	tóni-ą	tón-im
Ml.	=Nrz.	tón-i	=Nrz.
Wł.	=Nz.	=Nz.	=Nz.

wielnô lëczba

	chłopskopersónowi ôrt	niechłopskopersonówi ôrt
Nz.	tón-i	tóni-é
R.	tón-ich	tón-ich
Dw.	tón-im	tón-im
Wn.	tón-ich	tóni-é
Nrz.	tón-imë, -ima	tón-imë, -ima
Ml.	tón-ich	tón-ich
Wł.	=Nz.	=Nz.

Według tych wzorów, miękkiego lub twardego – w zależności od zakończenia tematu, odmnieniają się też zaimki i imiesłowy przymiotnikowe, choć na północy Kaszub ń wymawia się twardo: n, np.: kón ‘koń’, Gdunsk, tóny.

Dodóm jest skostniałą formą dawnej postaci przypadka rzeczownika dom i w połączeniu z przyimkiem do funkcjonuje jako okolicznik; nadto niekiedy dodóm przybiera znaczenie ‘dom’, np. moje dodóm ‘mój dom’.

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj uwôżno podoné słowa i dôj bôczenié na wëmowa spółzwaka rz:
rzéka, rzec, rzéczuszka, warzëc, uwarzëc, uwarzimë.

2. Przeczëtôj uwôżno podóné słowa i dôj bôczenié na wëmowa sparłaczeniów sw-
swiat, swiata, swiatu, swinia, swini, swiôdk, swiadczëc, swiatło, kwiôtk.

3. Wëbierzë z ramczi pasowné jistniczi:

statczi, óws, talérzëczi i zbónë, sniég, chłopama, grzëba, kwiatë, kwiatama

To wszko je pëszno ozdobióné kaszëbsczima…………………… . Gbur dô kóniowi……………….. . Jónk jidze z …………………. do karczmë. Ni ma w koszu wiéldżégo………………… . …………………….. są doma. Ten ………………….. nie je czësto biôłi. W slëbniku są …………………… i …………………… . Te farwné ………………. sa znóné nié le w Polsce.

4. Wpiszë pasowné kunôszczi:

To są bas… i skrzëpczi, i babn… . Na scanie je obrôzk… . Gburka dô kóni… óws. Czéj muzykańc… jidą na wieselé, téj skrzëpice sa ceszą. Po szkole on jidze do las… na grzëb… . Astr… stroją ogródk… . Tatk jidze dodóm sadnąc sobie kol cepłégo piéck… . Mësz je za tëma kosz… .

5. Wpiszë jistniczi w pasownym zanôleżnym przëpôdku:

Jô nie jida do tatk. Oni mają wiéldżé brzëch. Grzib roscą kol las. Tam ni ma zbónk. Dzecë mają czôrné nos. On mô brële na nos.

6. Odmieni wedle przëpôdków wërażenia: modrô krôjna, stôri las.

7. Przełożë na kaszëbsczi podczorchniaté polsczé konstrukcëje:
Sztëre biôłé owce są na wielkiej łące. Długą tyczka je kol jego chëczë. On mô widły do gnoju. Mały chłopiec sedzy na małym krześle. Jô nie jem starym dziadem. Terô są dobre czasy – Gôdô stara kobieta. Jô nie wiôda lekkiego żywota. Dobra gospodyni mô wcyg porzadk.

8. Przełożë na kaszëbsczi:

Piękne, barwne talerze, kubki i dzbanki śa w fabryce w Łubianie. Niedaleko jego starego domu rośnie młoda jabłoń. W dalekiej Ameryce żyje wielu Kaszubów. Rzeczywiście, czasem mama śpiewa piękne kołysanki. Zielone żwierszcze grają niedaleko lasu. Dlaczego nie dajesz małych talerzyków? Piękna jest kaszubska kraina. Starzy ludzie mówią, że farmazyn ma czery konie.

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

Tatczëzna

Jakôż pësznô moja tatczëzna,
Jakusz je snôżi twój strój,
Jakuż farwné twoje ustronë,
Co tak redëje zdrok mój!

Të zerzekłi chowiesz w se pozdrzatk
Lasë, wadołë stród gór,
Dze jak kwiatë leżą przezérné,
Trojné gładzëznë jezór.

W ce rodną jô czëja choeanka,
Wiarë swiatli łiskô gón,
I zabëtô dzejów powiescô
Widny strzód twojëch ustrón.

Ce wic poczestnosc oddôwómë,
Żëcé nasze z tobą zdôwómë,
Bo nad brëslëjącym Bôłtem je
Najô tatczëzna i môl!

(Jan Trepczyk)

Słowôrz

Bôłt – Bałtyk
brëslëjący – wzburzony, szumiący
choranka – piosenka
czëc – słyszeć
farwné – kolorowe
gładzëzna – gładkość
gón – wąski pas ziemi, tu: fragment, część
łiskac – błyszczeć
môl – pole, gospodarstwo, ogólnie: miejsce
pësznô – piękna, wspaniała
poczestnosc – cześć, uznanie
powiescô – powieść, opowieść
pozdrzatk – widok
przezerny – przeźroczysty
redowac – radować, cieszyć
rodny – rodzinny, ojczysty
snôżô – śliczna
strzód – wśród
tatczëzna – ojczyzna
trójny – potrójny
ustronë – strony
wądół – wąwóz, parów
wic – więc
zabëti – zapomniany
zarzekłi – zaczarowany
zdawac – tu: dać ślub, ożenić się
zdrok – wzrok

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj uwôżno wiérzta „Tatczëzna“. Dôj bôczenié na wëmowa samozwaków: a, ô, ó, ë, é.

2. Przeczëtôj uwôżno wiérzta „Tatczëzna“. Dôj bôczenié na wëmowa zwaków oznaczonëch lëtrama o, u.

3. Jakô może bëc najô tatczëzna? Wëbierzë z wiérztë pasowné znankowniczi.

4. Co budëje obrôzk zemi naszi tatczëznë? Wëbierzë z wiérztë pasowné jistniczi.

5. Jaczé zestawné dzéle obrôzka zemi możesz nalezc kol se? (niedalek chëczë, na podwórzim i gdze jesz)?

Ùczba sódmô

Płënã pò mòrzu…..

Płënã pò mòrzu żëcégò
Czas corôz chùtczi nëkô żôdlówc
Nie ùrzasnã sã wiodra lëczégò
Nie ùrzasnã sã gòrzu mórz
Chòc czaleją chaje
Chòc tuńcëją wałë
Chòc do tunca graje szor
Dali płënie òkrãt mój,
Płëń òkrãce do strądu cëchégò
Nie urzasnij sã wiodra lëchégò
Tam skuńczą sã mòrsczé tuńce
Tam witac naj bãdze słuńce.

(Alojzy Nagel)

Słowôrz

chaje – burze morskie, huragany
chùtczi – szybciej
dali – dalej
gòrzu – gniewu
lëchégò – złego, lichego
nëkô – pędzi, gna
słuńce – słońce
strądu – brzegu
szor – huragan, nawałnica
tuńcëją – tańczą
tuńce – tańce
ùrzasnã są – przestraszę się
wałë – fale
wiodra – pogody
żëcégò – życia
żôgłówc – żagłowiec

Cwiczënk

Przedstawi nôznaczniészé mëslë wiérztë „Płënã pò mòrzu…..”

Gramatika

1. Problem samogłosek nosowych (nosowé samòzwãczi) ą, ã wygląda w kaszubszczyźnie następująco:

Śladem dawnego przejścia ã w i lub ë po spółgłosce miękkiej są istniejące dziś, zwłaszcza na północy Kaszub, postacie wyrazów bez nosówek, np. cygniesz – pol. ciągniesz; przëdzesz – pol. przędziesz; celëca – pol. cielęca; pajiczëna – pol. pajęczyna. Obok tego istnieją także formy: cãgniesz, przãdzesz, celãca, pajãczëna.

Samogłoska ã na przeważającym obszarze, poza Puckiem i północną częścią Wejherowskiego, brzmi jak unosowione ã i przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi często rozkłada się na samogłoskę ustną i spółgłoskę nosową, np. łekrant, bandze, przed spółgłoskami szczelinowymi najczęściej zachowuje nosowość, np. ksãżëc, gãsë, na końcu wyrazu zwykle odnosawia się całkowicie, np. płënã, ùrzasnã sã.

Samogłoska ą brzmi jak nosowe ó i często rozkłada się przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi na samogłoskę ustną i spółgłoskę nosową, np. kónt, strónt, przed spółgłoskami szczelinowymi najczęściej zachowuje nosowość, np. kąsk, gąsor, szaleją, tańcëją.

W wielu wsiach obserwuje się wymowę beznosówkową, np. w gwarze sulecko-sierakowskiej: kusk – kąsk, zrobio – zrobią, gasë – gãsë itp.

2. Jistniczi dzecnégò ôrta – wzory odmiany:

pòjedinczô lëczba

Nz.	wiodr-o	biczësk-ò	sërc-e
R.	wiodr-a	biczësk-a	sërc-e
Dw.	wiodr-u	biczësk-ù	sërc-u
Wn.	= Nz.	= Nz.	= Nz.
Nrz.	wiodr-ã, -em	biczësk-ã, biczëscz-em	sërc-ã, -em
Ml.	wiodrz-e	= Dw.	= Dw.
Wł.	= Nz.	= Nz.	= Nz.

wielnô lëczba

Nz.	wiodr-a	biczësk-a	sërc-a
R.	wiodr-ów	biczësk-ów	sërc-ów
Dw.	wiodr-óm	biczësk-óm	sërc-óm
Wn.	= Nz.	= Nz.	= Nz.
Nrz.	wiodr-ami, -ama	biczësk-ami, -ama	sërc-ami, -ama
Ml.	wiodr-ach	biczësk-ach	sërc-ach
Wł.	= Nz.	= Nz.	= Nz.

	pòjedinczô lëczba	wielnô lëczba
Nz.	zbòż-é	zbòż-a
R.	zbòż-égò, -ó, -a	zbòż-ów
Dw.	zbòż-émù, -u	zbòż-óm
Wn.	= Nz.	= Nz.
Nrz.	zbòż-im, -ém	zbòż-ami, -ama
Ml.	zbòż-u	zbòż-ach
Wł.	= Nz.	= Nz.

	pòjedinczô lëczba	wielnô lëczba
Nz.	semi-ã	semi-on-a
R.	semi-eni-a	semi-on-ów
Dw.	semi-en-i, -owi	semi-on-óm
Wn.	= Nz.	= Nz.
Nrz.	semi-eni-ã, -em	semi-on-ami, -ama
Ml.	semi-eni-u	semi-on-ach
Wł.	= Nz.	= Nz.

	pòjedinczô lëczba	wielnô lëczba
Nz.	cel-ã	cel-ãt-a
R.	cel-ãc-a, cel-ëc-a	cel-ãt-ów, cel-ãt
Dw.	cel-ãc-u, cel-ëc-u	cel-ãt-óm
Wn.	= Nz.	= Nz.
Nrz.	cel-ãc-a, cel-ëc-a, -em	cel-ãt-ami, -ama
Ml.	cel-ãc-u, cel-ëc-u	cel-ãt-ach
Wł.	= Nz.	= Nz.

wielnô lëczba

Nz.	òcz-ë	ùsz-ë
R.	òcz-u, -ów	ùsz-u, -ów
Dw.	òcz-óm, -óma	ùsz-óm, -óma
Wn.	= Nz.	= Nz.
Nrz.	òcz-ama, -ëma, -ami	ùsz-ama, -ëma, -ami
Ml.	òcz-ach	ùsz-ach
Wł.	= Nz.	= Nz.

Przedstawione tu wzory prezentują wszystkie typy rzeczowników rodzaju nijakiego, a więc twardy (wiodro, pismo), o temacie zakończonym na -k, -g (biczëskò), na -c, -dż, -cz, -sz, -ż (sërce), typ rzeczowników zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na -é, mogących przybierać odmianę przymiotnikową (żëcégò obok prostej: żëcô, zbòżégò obok prostej: zbòżô, szczescégò obok prostej: szczescô) i typ, w którym temat rzeczownika rozszerza się w przypadkach zależnych w stosunku do mianownika liczby pojedynczej o -en- (semiã, semienia; imiã, imienia) i o -ãc- (celã, celãca; dzecã, dzecãca).

Dla rzeczowników òczë, ùszë zaprezentowano wzory odmiany w liczbie mnogiej, ponieważ w odróżnieniu od typowej odmiany w liczbie pojedynczej przybierają one tu końcówki charakterystyczne dla dawnej liczby podwójnej.

3. Przymiotniki i przysłówki (znankòwniczi i przëczasniczi) stopniują się regularnie przez dodanie przyrostków -szi, -ejszi i -i/-y (czekawszi, czekawi obok czëscejszi, czëscy) w stopniu wyższym, zaś w stopniu najwyższym dochodzi tu przedrostek nô- (nôceplészi, nôcepli; nôrzôdszi, nôrzôdzy).

4. W zdaniu kaszubskim typowy jest szyk: przymiotnik + rzeczownik, np. dobri człowiek, môłé dzeckò, jednak w tekstach literackich w stylu podniosłym może pojawić się szyk: rzeczownik + przymiotnik, np. wiodra lëchégò, strądu cëchégò.

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno słowa i dôj bôczenié na wëmòwã nosowich samòzwãków:

a) płënã, ùrzasnã sã, Kaszëbã, jidã, wlekã, wiodã, swòjã;
b) szalëją, tańcëją, skùńczą, są, dadzą, gôdają, mògą;
c) òkrãt, òkrãce, pieniãdze, pãkłë, zwãczi, brzãczi;
d) strądu, strąd, kąt, kątor;
e) rzãsawica, rzãsk, kąsk, kąsyczk.

2. Wëpiszë wiérztë „Płënã pò mòrzu…..” wszëtczé jistniczi dzecnégò ôrta i òdmieni je wedle przëpôdków.

3. Dopiszë do jistników: żëcé, mòrzé, kôzanié, celã znankòwniczi i òdmieni te kònstrukcëje wedle przëpôdków.

4. Wëbierzë z ramczi pasowné jistniczi:

pòjmaniô, òknów, wiodra, szëcô, niebò, kóniszcze, dzecã

Nie ùrzasnã sã ……………… lëchégò. Nad tobą w górze ……………….. je mòdrawé. Tam ni ma ……………… . Mëma! – wòłô kòżdé môłé ……………….. . ……………….. je zmarachòwóné. Je to w czasach prësczégò ……………….. . Ana chce kùpic maszinã do ……………….. .

5. Wpiszë jistniczi w pasowym zanôleżnym przëpôdkù:

Mùzykańce jidą z wieselé dodóm. Ni ma ju zbòżé. Ji òkò są pëszné. Òn przëzérô so uchò wôłka. Jô ni móm szczescé – gôdô knôp. Czéj ùbòdżi jé kùrã, to abò òn je chòri, abò kùra bëła na zdechnienié.

6. Przełożë na kaszëbsczi:

Cielęcia nie ma koło domu – mówi ojciec. Ubogi swoje szczęście w torbie nosi. Muzykanci idą do domu na wesele. Mama daje dziecku chleb. Staruszek zamyka oczy. Kura przygląda się jajom. Nie mów brzydkich słów! Rośnie pięknie zboże! – mówi dziadek.

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

Kaszëbsczé serce

Rôz Zymk, miłotny knôp z pôłnia, zabłądzył
Dze lud niedéżny, nie płacze, nie kòchô.
Żôrotnô chëcz bez widu, céru w lodze,
nie smiéchù, spiéwù, cepła – le barch głëchi.

„Ò biédny lëdze, gôdô, cëż ù waju?
Tu dësza miarznie? Jaczé smùtkù drémna
Spiéwôjta jak më tam w słuńcewim kraju,
Ta schòwa mdze wóm widno, cepło, jamno.”

Biédné no w chëczach lëdztwò, czéjbë niemé
Na bòsczé swiozë gòsca le sã blésczi
A czéj zaspiéwôł jim zymkòwą spiéwã.

Rzechòtelë sã z ni, wënëkalë òd se,
I bùten widu chëcz – Kaszëbsczé serce
Të jes mój płacz, a wstid, ë ból do smiercë.

(Stefan Bieszk)

Słwôrz

barch – szał
bez céru – bez wyglądu
bùten – na zewnątrz, zewnętrzy
chëcz – chata
drémny – mocny, silny
pôłnie – południe
rechòtac sã – śmiać się, cieszyć się
wënëkac – wyrzucić
wid – światło
zymk – wiosna
miłotny – miły, przyjemny
niedéżny – nieżarłoczny
żôrotny – biedny, nędzny

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã „Kaszëbsczé serce”. Dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãków: a, é, ô, ó.

2. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã „Kaszëbsczé serce”. Dôj bôczenié na wëmòwã zwãków òznaczonëch lëtrama ò, ù.

3. Pòdczorchniãté w wiérzce jistniczi òdmieni wedle przëpôdków.

4. Do pòdczorchniãtëch jistników dopiszë pasowné znankòwniczi.

Przikłôd: serce – chòré, dobré.

5. Znankòwniczi z òstatnégò cwiczënka pòdzelë na realné (np. serce chòré) i metafòrowé (dobré).

Ùczba ósmô

Òdliczanka

Jeden, dwa – pòj le sa;
trzë, sztërë – stôré mërë;
piãc, szesc – dobrze zjesc;
sétmë, òsmë – dze më jesmë;
dzewiãc, dzesãc – w wiôldżim miesce.

(Słownik Sychty)

Słowôrz

mërë – konie (podardl.)
òsmë – osiem
pòj le sa! – czodź tu! chodź no tu!
sétmë – siedem
wiôldżim – wielkim

Gramatika

1. W kaszubszczyźnie mamy liczebniki (wielniczi) główne (jeden, dwa, trzë, sztërë, piãc, szesc), porządkowe (pierszi, drëdżi, trzecy, czwiôrti, piąti, szósti) i zbiorowe (dwòje, troje, czwioro, pińcoro, szescoro).

Przikładowé wielniczi: jeden, dwa, trzë, sztërë, sto, tësąc, mëlión.

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzecny ôrt
jeden
Nz.	jeden	jedn-ô	jedn-é
R.	jedn-égò	jedn-y	jedn-égò
Dw.	jedn-émù	= R.	jedn-émù
Wn.	= Nz. lub = R.	jedn-ą	= Nz.
Wn.	= Nz. lub = R.	jedn-ą	= Nz.
Nrz.	jedn-ym	= Wn.	jedn-ym
Ml.	= Nrz.	= R.	= Nrz.
Wn.	= Nz.	= Nz.	= Nz.
dwa
Nz.	dwaj lub dwaji (do osób) dwa (nie do osób)	dwie	dwa
R.	dwùch	dwùch	dwùch
Dw.	dwóma, dwùma, dwiema	dwóma, dwùma, dwiema	dwóma, dwùma, dwiema
Wn.	= Nz. lub = R.	= Nz.	= R.
Nrz.	dwóma, dwùma, dwiema	dwóma, dwùma, dwiema	dwóma, dwùma, dwiema
Ml.	dwùch	dwùch	dwùch
Wł.	= Nz.	= Nz.	= Nz.
trzë sztërë
Nz.	trzej lub trzeji, trzë sztërzej lub sztërzeji, sztërë (do osób) trzë, sztërë (nie do osób)	dwie	dwa
R.	trzech, sztërzech	trzech, sztërzech	trzech, sztërzech
Dw.	trzema, sztërzema	trzema, sztërzema	trzema, sztërzema
Wn.	= Nz.	= Nz.	= Nz.
Nrz.	trzema, sztërzema	trzema, sztërzema	trzema, sztërzema
Ml.	trzech, sztërech	trzech, sztërech	trzech, sztërech
Wł.	= Nz.	= Nz.	= Nz.

Nz.	sto	tësąc	milión
R.	sta	tësąca	milióna
Dw.	stu	tësącu	miliónowi
Wn.	= Nz.	= Nz.	= Nz.
Nrz.	st-a, -em	tësąc-a, -em	milión-a, -em
Ml.	stu	tësącu	miliónie
Wł.	= Nz.	= Nz.	= Nz.

Liczebniki porządkowe odmnieniają się jak przymiotniki.

Liczebniki zbiorowe (dwòje, dwòjga, troje, trojga, trojgù) występują w kaszubszczyźnie stosunkowo rzadko dla oznaczenia istot niedorosłych, np. dwòje celãt, różnej płci, np. dwòje lëdzy lub dla rzeczowników występujących tylko w liczbie mnogiej (dwòje dwiérzi). Często jednak pojawia się tu liczebnik główny, np. dwa celãta.

Przy tworzeniu liczebników złożonych, tak głównych jak i porządkowych, stosuje się często inny szyk niż w polszczyźnie, np. jeden dwadzesce obok dwadzesce jeden; dwadzesti pierszi i dwadzesce pierszi obok jeden dwadzesti.

2. Rozkaźnik od czasownika jic brzmi pój, biôj lub biéj, często pojawia się on z partykułą le w znaczeniu chodź no! lub pój (pòj) le sa! – chodx no tu!

3. W kaszubszczyźnie na oznaczenie wieku używa się konstrukcji: piãc, sétmë lat stôri jako odpowiednika polskiego: ma pięć, siedem lat. Jest to kalka z języka niemieckiego: er ist fünf, sieben Jahre alt.

Cwiczënczi

1. Òdmieni wedle przëpôdków kònstrukcëje: sztërë białczi, sztërzëj malarze, sztërë òkna.

2. Zapiszë słowno główné wielniczi: 28, 31, 42, 67, 101, 117, 124, 146, 162, 195, 206, 1333, 2426.

3. Òdmieni wedle przëpôdków kònstrukcëje: drëdżi stółk, czwiôrtô òwca, sódmé òkno.

4. Wpiszë główné wielniczi w pasownym zanôleżnym przëpôdkù:
Òn jidze z 4 knôpama. Gbùr mô 9 òwców. Tén stark ni mô 1 nodżi. Kóń mô 4 nodżi, a jednak sã czasã pòtknie. Jô jem 16 lat stôrô.

5. Wpiszë pòrządkòwé wielniczi w pasowym zanôleżnym przëpôdkù:
Jô jem 2. Włôdk sedzy w 3. jizbie. Ten 3. kùrôszk je baro môłi. Mëmka ju mëje 4. òkno. To je ju 12. òkrãt, co jô gò widzã dzys na mòrzu.

6. Wpiszë zbiérné wielniczi w pasownym zanôleżnym przëpôdkù:
Mëmka spiéwô 2 dzecom żużónkã. Nie widzã 3 kòcãt kòl chëczë. Tatk malëje 4 dwiérzi. Dzysô ni ma 25 dzecy w szkòle – gôdô szkólny. Jidã kùpic 2 bùksów – gôdô Barnim. Jignac sã przëzérô 7 celãtóm.

7. Przełożë na kaszëbsczi:
Janek ma 28 lat. Na łące pasie się siedmioro cieląt. To jest jej pierwsze dziecko. Jej mama ma 54 lata. On jest w siódmym niebie. Chodź tu! – prosi mama swego synka. Czasem mam 5 lekcji. Kupiłam 4 wielkie kury. W domu jest 5 dzieci. 2 kobiety idą do mojego domu.

Cwieczënczi w gôdce i w pisanim

Ò ùlgach

Chcesz miec ùlgã w pòdatkù, téj rób tak, żebë cë kóń abò krowa padła, bò mùszisz miec jakąs prziczënã. A czej to wszëtkò za mało, téj tëpni sóm, a białka twòja zwëskò za ce nôleżną ùlgã.

Téj le piszë pòdôw, ale mùszisz gò dobrze ùdokaznic i dac 10 złotëch skarbòwégò.

Czej za dwie niedzele cë przëslą òdrzeczno, téj piszë zastany pòdôw i dôj zôs 10 złotëch. Za rok dostóniesz 100 złotëch ùldżi, ale jes stracył na pòdawë 150 złotëch. taczé ùldżi są dobré dlô bògatëch, ale nié dlô biédnëch.

Ale jesz dô jinszi ôrt ùlgów. Gwësnô białka òd Kartuz dosta w pół gòdzënie jaż 9 ùlgów. A bëło to héwò tak:

– Jadã do banã z Lãbòrga do Lëni. Wlôzł jem w przedél dosc pùsti, le jedna białka tam sedza i wëzéra bez òkno. Nie widza, jak jem wlôzł i mësla, że le dëcht sama bëła. Ban rësził. Za chwilkã białka dała ze se z tëłu dosc niekùlturalny głos i rzekła sama do se:

– Ach! Co to za ùbëtnô ùlga!

Blisko Rozłazëna spłodzëła drëgą dëcht bëlną ùlgã, przed Nôwczem trzecą i czwiôrtą, przed Kãtrzënem piątą i szóstą, a przed Lënią jesz trzë.

Téj jô ni mógł wëtrzëmac i dôł jem ò se znac. A na białka sã òbchlastła i spita:

– Jesce wë ju tu długò?

– Jo, jo, białkò, ju przë ti pierszi ùldze.

Ban przëscygnął na banowiszczu w Lëni, jô wëlôzł, a na białka jacha dali ze swòjima ùlgama.

Bôczë babò, bôczë strëchù,
ùlżë sobie – le pò cëchù!
Chcemë le so zażëc!

(Aleksander Labuda)

Nie zabãdzë!!!
wëtrzëmac – wëtrzimóm

Słowôrz

ban(a) – pociąg
banowiszcze – dworzec kolejowy, stacja
dëcht – właśnie
gwës – na pewno
gwësnô – jakaś, pewna
òbchlastnąc sã – obrócić się gwałtownie w tył
òdrzeczno – w odpowiedzi
ôrt – rodzaj, gatunek
pòdôw – podanie, wniosek
przedzél – przedział
tëpnąc – umrzeć, zdechnąć
ùbëtny – przyjemny
udokaznic – uzasadnić

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno felietón „Ò ùlgach”. Dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãków: a, é, ë, ô, ó.

2. Przeczëtôj ùwôżno felietón „Ò ùlgach”, Dôj bôczenié na wëmòwã zwãków òznaczonëch lëtrama ò, ù.

3. Wielniczi z felietóna zapiszë słowno.

4. Wielniczi z felietóna òdmieni wedle przëpôdków.

5. Jaczé znaczenia słowa ùlga jes nalôzł w felietónie? Pòdôj inszé przikładë wieleznacznëch słowów.

Przikłôd: czëc 1. ’słyszeć’ 2. ’czuć’

Ùczba dziewiątô

Chòjnowi chłop

Béł rôz jeden chłop, co w lese robił i ni miôł dzecy. Tak òn sobie wëcął z chòjnë chłopa, szedł dodóm i włożił gò białce w łóżkò. Tam ten chłop òb noc òżił, a że to bëło na Môrcëna, to òni mu delë miono Môrcën. Môrcën wzął seczerã i szedł z tatkã w las drzewo rãbic. Wiérno tatkòwi pòmôgôł i dëtczi zarobioné òddôwôł, a sóm òstôł w lese. Ò tegò czasu òn sã òpiekùje wszëtczima rãbcama, co robią w lese. (SGK)

Słowôrz

białce – kobiece, żonie
chòjnowi chłop – duch opiekuńczy mieszkający w lesie sosnowym
delë – dali
dëtczi – pieniądze
dodóm – do domu
jeden – pewien
miono – imię
òb noc – w nocy, przez noc, podczas nocy
òstôł – został
rąbca – drwal
rãbic – rąbać
wiérno – wiernie
wszetczima – wszystkimi
(z) chòjnë – (z) sosny

Cwiczënczi

1. Òdpòwiedzë na zapitania:

a) Chto to je rãbca?
b) Dlôcze rãbca wëcął sobie chłopa z chòjnë?
c) Dze rãbca jegò włożił?
d) Co sã stało z chłopã z chòjnë na Môrcëna?
e) Dlôczë białka i rãbca delë chłopù z chojnë miono Môrcën?
f) Co Môrcën robił z tatkã?
g) Dze òstôł chłop z chòjnë?

2. Òpòwiedzë akùratno pòwiôstkã „Chòjnowi chłop”.

Gramatika

1. Czasnik miec – ùszłi prosti czas

pojedinczô lëczba

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzecny ôrt
1.	jô miôł	jô miała	———-
2.	të miôł	të miała	———-
3.	òn miôł	òna miała, mia	òno miało

wielnô lëczba

	chłopskòpersónowi ôrt	niechłopskòpersónowi ôrt
1.	më mielë, ma miała	më miałë, ma miała
2.	wa miała	wa miała
3.	òni mielë	òne miałë

Wë mielë – forma grzecznościowa

W formach tego czasu brak informacji o osobie, konieczne zatem staje się tu użycie zaimka osobowego, np. të miôł. W kaszubszczyźnie zaimek osobowy towarzyszy czasownikowi dość często, także wtedy, gdy o osobie informuje końcówka czasownika, np. jô sedzã.

Przy tworzeniu czasu przeszłego pamiętać należy o następujących zasadach:

– ô, wystepujące w rodzaju męskim przed koncowym -ł, wymienia się w pozostałych rodzajach na -a- lub czasem -e- w liczbie mnogiej, np. miôł – miała – mielë.

– -i- i -u- wystepujące w rodzaju męskim przed koncowym -ł wymieniają się w pozostałych rodzajach na -ë-, np. mił, mëła; czuł, czëła.

– Czasownik bëc, występujacy w rodzaju męskim jako bił (w tekstach literackich regularnie zapisywany jako béł), w żeńskim bëła itd., pojawia się także w rodzaju męskim czasu przeszłego jako bëł przez podobieństwo do pozostałych rodzajów.

– W rodzaju żeńskim końcowe -ała lub -ãła często ułega ściągnięciu do -a lub ã, np. òna mia, wzã. Pisarze kaszubscy rozszerzają to zjawisko na rodzaj nijaki i w liczbie mnogiej, np. òni, òno, òne stoja, òno sã sta.

– Gdy końcowe -ł poprzedzane jest spółgłoską, nie wymawia się go, a więc szet (szedł), ùmar (ùmarł).

2. W Kaszubszczyźnie występuje przyimek òb, nadający sąsiednim rzeczownikom znaczenie czasowe, tłumaczony jako ’przez, w ciągu, podczas’, por. òb noc.

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno słowa i dôj bôczenié na jejich kùnôszczi: szedł, rzekł, ùmarł, niósł, zamkł.

2. Wëpiszë z pòwiôtczi „Chòjnowi chłop” czasniczi w ùszłim czasu i zamieni je na czasniczi w ternym czasu.

3. Wpiszë pasowné pòstacëjë wëpòmòżnégò słowa b ë c w ùszłim czasu:

Jónk……………………..16 lat stôri. Mëmka i tatk……………………..w pòniedzołk na tôrgù. Më………………………kòl jegò chëczë. Jô…………………….wczerô doma. ………………………të we wtórk w Łubianie? Wa……………………..pòd lasã.

4. Wpiszë przënależné pòstacëje czasnika ò s t a c w ùszłim czasu:

Ana……………………..dzysô doma. Më wczerô……………………….ù cotczi. Wa……………………ù starka. Jô……………………ù drëchnë. Të……………………ù drëcha. Òni………………….kòl wùja.

5. Pòdczorchniãté czasniczi zamieni na przënôleżné pòstacëje ùszłégò czasu:

Rãbca rãbic w lese. Më przëniesc kùcha. Wa dac mù chléb. Òna dostac òd òjca pùpã. Jô napisac lëst. Mëmka ë tatk kùpic darënczi.

6. Przełożë na kaszëbsczi:

Kura siedziała na piecu i niosła jajka. Mama śpiewała synkowi kołysankę. Ktoś ciągłe grał na łące. On przyszedł do chaty i zjadł kolację. Ludzie mówili, że ona siedziała koło domu. Widziałem jego ciotkę w Koszcierzynie. Ewa ciągle wyglądała przez okno. Wzięłam dzbanki z kaszubskimi, barwnymi kwiatami.

„Żëcé i przigòdë Remùsa” (ùriwk)

Czwôrtk wëszedł ze zawitrzną zorzą, jak niedzela. Pełno bëło na òbòrze słuńca. Bëdło sã klészczëło z chlewów na pażãc, kùrë sã ùgôniałë za bączkami. Jezoro szklëło sã jak òbsëpané żëwimi skrami. Kònie pôrskałë, czej jem zakłôdôł je do wòza. Marta szła z bãbòrszczem do jezora, przëstanãła kòł mie. A jô ni miôł òdwôdżi patrzëc ji w òczë, le òdwrócony plecóma zakłôdôł jem pòstrónczi za òrcziczi.

(Aleksander Majkowski)

Słowôrz

bączk – trzmiel
bãbòruszk – wiaderko
klészczëc sã – tu: wychodzić
pażãc – łąka
pòstrónk – postronek

Nie zabãdzë!!!
zakładac–zakłôdôł

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno ùriwk i dôj bôczenié na spółzwãczi i samòzwãczi.

2. Wëpiszë z ùriwka pòwiesce Majkòwsczégò czasniczi w ùszłim czasu i òpiszë, w jaczi są persónie i lëczbie.

3. Pòdzelë te czasniczi na pòdóné w ùszłim czasu prostim i słożonym.

4. Westrzód tich czasników nalezë te, co òpisëją rësznotã.

Przikłôd: szła – jic

5. Z pòmocą słowôrza nalezë jiné taczé czasniczi.

Przikłôd: biegac, nëkac, szpacerowac.

Uczba dzesątô

Rozmiszlanié Ceynowë (fragment, 1923)

Na dół sã ju schilô mòje żëcé,
na wieczerné jidze gónë,
i jem sóm, dëcht òpùszczony,
òmòtany w zamëszleniu.
Dôwnij jak czéj dąb jem stojôł w bòrze,
i sã mòcowôłem z bùrzą,
i sã nie pòddôłem w zuchternoscë,
chòcy las sã dżął jak lichòtné zbòżé.
Ale dzys – jô pògòrzelnik –
jak czéj kòmin òczadzony stojã
westrzód rumòwiska.
Pierwij jak czéj môłniô
jô żem rozdarł chmùrë
na kòmùdnym niebie
i jak wizer skamieniałi
sôdł jem na rozstajny drodze.
Niech mô wiadło młodé pòkòlenié,
żem so wôżëł płënąc procem prądu,
włôsną deptac stegnã bez ùgòrë.

(Jan Karnowski)

Słowôrz

bez – przez
chòcy – choć, chociaż
czéj – jaki, jakiś
dëcht – zupełnie, całkiem
dôwnij – dawniej
dżął – giął
góné – wąskie, długie pasy pola, zagony
kòmùdnym – mglistym, pochmurnym
lichòtné – liche, słabe
môłniô – błyskawica bez grzmotu
pògòrzelnik – pogorzelec
procem – naprzeciw, naprzeciwko, wobec, w porównaniu, w stosunku do
rumòwiska – warstwy ziemi, którą zdejmuje się przed wydobywaniem torfu
stegnã – ścieżkę
westrzód – w środku
wiadło – wiadomość, wieść
wieczerné – wieczorne
wizer – wskazówka zegara
zuchternoscë – odwadze, dzielności, waleczności, zuchwałości

Cwiczënk

Przedstawi nôznaczniészé mëslë wiérztë „Rozmiszlanié Ceynowë”.

Gramatika

1. Czasnik – ùszli złożóny czas

W kaszubszczyźnie używało się niegdyś, dziś stosowanego już tylko przez literatów, w żywej mowie nie występującego, archaicznego czasu przeszłego słożonego. Tworzy się go, biorąc odpowiednie formy czasu teraźniejszego słowa posiłkowego bëc i dodaje się do nich formę czasu przeszłego właściwego czasownika, np.:

pojedinczô lëczba

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzecny ôrt
1.	(jô) jem stojôł	(jô) jem stojała	———————
2.	(të) jes stojôł	(të) jes stojała	———————-
3.	(òn) stojôł	(òna) stojała	(òno) stojało

wielnô lëczba

	chłopskòpersónowi ôrt	niechłopskòpersónowi ôrt
1.	(më) jesmë stojalë lub (ma) jesma stojała	(më) jesmë stojałë lub (ma) jesma stojała
2.	(wa) jesta stojała	(wa) jesta stojała
3.	(òni) stojelë	(òne) stojełë

(Wë) jesce stojelë – forma grzecznościowa

2. Niektóre czasowniki, np. stojôł, bòjôł sã występują w starej długiej formie, która w polszczyźnie uległa skróceniu: stać, bać się.

3. Niekiedy na południowych Kaszubach, zwłaszcza na Zaborach, dodaje się do form czasu przeszłego końcówki osobowe, np. sã mòcowôłem, sã nie pòddôłem – konstrukcje te wydają się polonizmami.

4. Pod wpływem dialektu kociewskiego i borowiackiego używa się form z wtrąconym żem, np. żem sã wôżëł. Dodaje się je w 1. i 2. osobie liczby pojedynczej i mnogiej (żem, żes, żesmë, żesta, żesce).

Cwiczënczi

1. Wëpiszë z wiérztë „Rozmiszlanié Ceynowë” czasniczi:

a) w ternym czasu i zamieni je na czasniczi w ùszłim czasu;
b) w ùszłim czasu i zamieni je na czasniczi w ternym czasu.

2. Wëpisóné z wierztë „Rozmiszlanié Ceynowë” czasniczi w ùszłim czasu wpiszë w pasowną pòzycëją w ramce:

ùszłi prosti czas ôrt: jô pisôł	ùszłi złożony czas (mòwnô archajizna) ôrt: jô jem pisôł	ùszłi czas z wtrąconym słowã żem ôrt: jô żem pisôł

3. W pòdónych pòjedinczëch zdaniach czasniczi w ùszłim prostim czasu zamieni na czasniczi w ùszłim złożonym czasu:

Wczorô të bëł doma. Anuszka sëpa jima zôrnka. Anka baro kòchała kòkòszczi. Òni chcelë sã zapòznac. Òne gôdałë czësto pò kaszëbskù. Wick chòdzył z drëdżima knôpama do szkòłë. Jô sã nie pòddôł w zuchternoscë. Të pisôł lëst do mëmczi.

4. Pòdóné zgrëbiali nieòznaczniczi zamieni na pasowné pòstacëje ùszłégò czasu: prostegò ë złożonégò:

Tatk i syn bùdowac dómk. Òni miłosno zdrzec so w òczë. Wała pòrwac statk. Jô stojec westrzód rumòwiska. Më gò jesz nie słëchac. Òna z bólu i żałoscë wepłakac so òczë. Wa sã bic w piersë.

5. Przełożë na kaszëbszczi:

Staruszek pomagał im budować chatę. Dawniej wielki dąb rósł w borze. Ania siada przy rozstajnej drodze. Statek szybko płynął pod prąd. Błyskawica rozdarła chmurę na mglistym niebie. Żona miała wiadomość od męża. Szliście wąską ścieżką do domu. Na zagonie siedział zając.

Cwiczënczi w gôdce i pisanim

Wieża kòle mòji drodżi

Mòże chcôł jem sã spëtac
wczas baro
czemù ta wieża
strzélanim wchôdô
do nieba
le ju téj
czéj we mnie jesz mieszkôł
baro strachlëwi
ë môłi człowiek
wkół mie czuł jem
że pëtac
ta wieża ògromna
nie trzeba
nie
trzeba

Pózni
to wiém ju na pewno
prôwdzëwie serdeczno
pitôł jem
lëdzy
chto wieżi
kòle mòji drodżi
dôł tëlé mòcë
téż strachu
że sygô
jaż w wiecznosc

Pitôł jem dali
kòle mòji drodżi
ò wszëtczé kroczi
co szłe
ze mną
w tã stronã
dze mieszkôł
tak baro dôwno
Prôwdzëwi Człowiek

Nicht mnie
pòwiedzec ni mógł
jak ten
cãżczi kaléndôrz
mógł jem tą drogą
wedle wieżi doniesc
Pòdobno
jednak pòdobno
wieżi kòle mòji drodżi
nicht nigdë
na mòje szczescé
téż le pòdobno
nie zwali

Temù wstec jidã
tą trudną drogą
rôz tam
rôz tu
wkół wieżi
krocy
ë dałi

(Jan Piepka)

Słowôrz

krocy – tu: bliżej
wstec – wciąż, ustawicznie
sygac – sięgać

Nie zabãdzë!!!
pëtac sã – pitôł sã

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã „Wieża kòle mòji drodżi” J Piepczi. Dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãków: a, é, ë, ô, ó.

2. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã „Wieża kòle mòji drodżi” J. Piepczi. Dôj bôczenié na wëmòwã zwãków òznaczonëch lëtrama ò, ù.

3. Wëpiszë z wiérztë czasniczi w ùszłim prostim i złożonym czasu. Ùłożë z nima zdania.

4. Wëpiszë z tekstu znankòwniczi i zamiona. Rzeczë, zo òne nazéwają.
Przikłôd: môłi człowiek, ògromnô wieża

5. Pòmësłë, jaczi je człowiek procëm wieżë i jak òn sã zmieniô.