Eugeniusz Gòłąbk
Dzeje Kaszëbów i kaszëbiznë
Na „Dzeje Kaszëbów i kaszëbiznë” skłôdają sã wëjimczi z tekstów rozmajitëch autorów, pòłączonëch mòjima komentarzama. Nôszerzi je òmówiony strzédnowieczny cząd naszëch dzejów.
„Dzeje Kaszëbów” jô wzbògacył téż artiklama, w jaczich chcã sã pòdzelëc z Czëtińcama mòjima przemësleniama na temat relacji kaszëbskò-pòlsczich.
Spis rzeczi:
Pòjawienié sã Słowianów w Europie. „Prasłowianowie”. Ekspansjô Słowianów, Prahistoriô Pòmòrzô, Pòmòrzé i Pòłabié midzë VI a X w., Prësowie, sąsedze Kaszëbów, Nazwë Kaszëbów i Pòmòrzô
Czë Òbòdricë i Wielecë bëlë Kaszëbama? (A. Majkòwsczégò „HistoriaKaszubów”), Co wspólnégò z Pòmòrzim mają Cyril i Metodi? (A. Majkòwsczégò „Historia Kaszubów”), Wikingòwie na Pòmòrzu?, Czë na Pòmòrzu jistniało czedës kaszëbsczé państwò?
Pògaństwò i christianizacjô na Pòłabiu, Pòmòrzu i w Prësach:
Religiô słowiańskô, Pògaństwò na Pòłabiu i Pòmòrzu, Pòłabié pògańsczé – próbë christianizacji, Pòmòrzé – midzë pògaństwã a chrzescëjaństwã, Prësë – próbë christianizacji
Przëłączenié Pòmòrzégò do Pòlsczi w X w, Òderwanié sã Pòmòrzô òd Pòlsczi w XI w, Próbë przëłączeniô Pòmòrzô do Pòlsczi za Władisława Hermana, Pònowné przëłączenié Pòmòrzégò do Pòlsczi na pòczątkù XII w.
Pòmòrzé Zôchòdné òd 1124 do pòczątkù XIII w:
Misja polska na Pomorzu Zachodnim (1124-1128), Zwierzchnictwo Polski w okresie rządów Bolesława Krzywoustego i na początku rozdrobnienia feudalnego (do 1150 roku), Umocnienie władzy dynastii Warcisławowiczów, Pomorzanie na Bałtyku, Początki Marchii Brandenburskiej, ekspansja saska i duńska w latach 1156-1175, Nieudane próby oparcia się o książąt wielkopolskich i krakowskich, Związki polityczne Pomorza Zachodniego z Polską i Danią na przełomie XII i XIII wieku, Promieniowanie ustroju polskiego na Pomorze Zachodnie, Powstanie organizacji kościelnej, Zakony, Skarbowość i pieniądz, Organizacja wojskowa kraju, Pomorze Zachodnie na tle ogólnej sytuacji politycznej i gospodarczej w regionie bałtyckim w XII i XIII wieku
Pòchòdzenié dinastii ksążãt Pòmòrzô Gduńsczégò
Pòczątk drzewa genealogicznégò ksążãt Pòmòrzô.
Dzeje Wschòdnégò Pòmòrzô do 1296 r. Pòlitika ksążãt wschòdnopòmòrsczich (wedle „Pòcztu ksążãt”… L. Bądkòwsczégò):
Swiãtobòr II, Subisłôw I, Grzëmisłôw, Sambòr I, Subisłôw II, Mestwin I, Swiãtopôłk, Wartisłôw I, Sambòr II, Ratibòr, Wartisłôw II, Mestwin II, Przemësł II
Pòlskô i Pòmòrzé w czasach rozbicégò na dzélnice, Òbrôz sytuacji pòliticzny w Pòlsce na przełomie XIII i XIV stolecégò
Pòmòrzé Wschòdné w latach 1295-1308 r. Òpanowanié Gduńska przez Krzëżôków:
Rządy czeskie w latach 1300-1306, Opanowanie Gdańska przez Krzyżaków, Podbój Pomorza Gdańskiego przez zakon krzyżacki w 1308 i 1309 r., Przyczyny znaczenie i skutki zajęcia Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków
Pòdsëmòwanié dzejów Wschòdnégò Pòmòrzô w latach 1120-1308 r.
Pomorze Zôchodné w XIII – XIV wiekù, pòczątczi germanizacji, Pòlsczé losë Pòmòrzô Zôchòdnégò, Germanizacjô Pòmòrzô Zôchòdnégò
Pòmòrzé Gduńsczé pòd krzëżacczim zabòrã, Wrócenié Pòmòrza Gduńsczégò nazôd do Pòlsczi. Sprawa indigenatu, Prësë Królewsczé w wiekù XVI, i w czasach wòjnów szwédzczich
Czasë reformacji i kontrreformacji religijny na Pòmòrzu i w Prësach:
Kościół na Pomorzu i w Prusach przed rokiem 1517, Kościół na Pomorzu i w Prusach w początkach reformacji, Kościół w okresie potrydenckim, zmiany organizacyjne, Kościół w okresie kontrreformacji, Odbudowa szkolnicta katolickiego, Walka Kościoła o zwrot majątku zagarniętego przez protestantów, Odzyskiwanie wpływów politycznych Kościoła w Prusach Królewskich
Òd Jana III Sobiesczégò do rozbiorów Polsczi
Szkolnictwo na terenie Prus Królewskich w XVII – XVIII w.
I rozbiór Pòlsczi:
Zmiana państwowości, Opanowanie Gdańska przez Prusy, Oświata i kultura, Gospodarka w Prusach Zachodnich, Zaludnienie i przemiany etniczne
Czasë wòjnów napòleońsczich:
Walki o Pomorze w 1806/07 r., Nowe twory państwowe, Różne systemy administracyjne, Kryzys gospodarki i jej reformy
Gduńsczé Pòmòrzé pòd panowanim Prësów. Ùcësk germanizacyjny
Emigracjô z Pòmòrzô Zôchòdnégò w II pòłowie XIX – XX w.
Òbùdzenié pòlsczi swiadomòscë nôrodny strzód Kaszëbów, Czas I wòjnë swiatowi, Òdrodzenié sã Pòlsczi, Midzë dwùma wòjnama swiatowima, Wòlné Miasto Gduńsk, Pòczątk II wòjnë swiatowi na Pòmòrzu Gduńsczim, Czas òkùpacji hitlerowsczi (i sowiecczi), Partizantka na Kaszëbach, Rozgromienié hitlerowców, Lata pòwòjnowé.
DODÔWK:
Ród. Plemiã, Nôród, Nôród i pòlsczé państwò w systemie feudalnym, Ò Wòjcechù Kãtrzińsczim i Bismarckù, Kaszëbi: môłi nôród we wiôldżim, Co bë bëło, czejbë…, Państwò nôrodowé a imperium, Słowiańskòsc Kaszëbów, Apartnoscë jãzëkòwé i cywilizacyjné, Ò kaszëbsczi nôrodowòscë, Pòlskô w Ùnii Europejsczi, Przebùdowa swiata z pòmòcą czelë i cyrkla
Dzeje kaszëbiznë – jesz rôz, na jiny ôrt:
Przemianë jãzëkòwé w òbéńdze zôchòdnosłowiańsczi, Przemianë jãzëkòwé w kaszëbiznie, Kaszëbsczi „problem”, Wpłiw „kòscelny” pòlszczëznë na , kaszëbiznã, Przemianë etniczno-jãzëkòwé na Pòłabim i Pòmòrzim òd XII do XVII w., Wpłiw niemiecczi i pòlsczi na kaszëbiznã, Kaszëbizna – jãzëk czë pòlsczi dialekt? – 1., Spôdkòwizna pò F. Cénôwie, Kaszëbizna – jãzëk czë pòlsczi dialekt? – 2., Kaszëbizna – jãzëk czë pòlsczi dialekt? – 3., Kaszëbizna a pòlszczëzna – 1., Kaszëbizna a pòlszczëzna – 2., Kaszëbizna „Òdrodë” (pisóné òb zëmã 2005 r.), Kaszëbizna „Kaszëbsczi Òdrodë” (dopisóné w pòłowie 2005 r.), „Kaszëbsczé Msze swiãté”
Początki i rozwój kaszubskiego piśmiennictwa:
Zabytki piśmiennictwa, Narodziny kaszubskiej literatury: Florian Ceynowa, Hieronim Derdowski, Kaszubskie Towarzystwo Ludoznawcze: Izydor Gulgowski, Jan Patock, Młodokaszubi: Aleksander Majkowski, Jan Karnowski, Leon Heyke, Franciszek Sędzicki, Zrzeszyńcy: Aleksander Labuda, Jan Trepczyk, Jan Rompski, Stefan Bieszk, Franciszek Grucza, „Klëka”: Leon Roppel, Józef Ceynowa, Inni autorzy sprzed II wojny, „Przyjaciel ludu kaszubskiego”:, Alojzy Budzisz, Badacze kaszubszczyzny i folkloryści, Stefan Ramułt, Fryderyk (Friedrich) Lorentz, Bernard Sychta, Nowsze dzieje kaszubskiej literatury
AH – Aleksander Hilferding, „Resztki Słowian na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego”, Gdańsk 1989. Téż: Oskar Kolberg, „Dzieła wszystkie” , T. 39 „Pomorze”, pn. „Ostatki Słowian na południowym Brzegu Bałtyckiego Morza”. PTL Wrocław – Poznań 1965 .
AD – Feliks Koneczny, „Dzieje administracji w Polsce”, Wyd. Antyk – Marcin Dybowski, Reprint wydania: Wilno 1924.
AM – Aleksander Majkowski, „Historia Kaszubów”, I wyd. „Stanica” – ZRK, Gdynia 1938 r. II wyd. ZK-P, Gdańsk 1991.
AR – Gerard Labuda, „O Kaszubach”, wyd. Arkun Gdynia 1991.
AW – Adam Wirski, „Srebrne wieki Pomorza (IX – XI wiek)”, Bałtycka Wyższa Szkoła Humanistyczna, Koszalin 1995.
BB – Bolesław Bork, „Ścieżki bezdroża i drogi”, Gdańsk 1984.
BD – Bolesław Bork, „Dobrzewino”, Jantarowe szlaki 4 / 97.
BE – Ryszard Tomczyk, „Bedeker elbląski”, Wydawnictwo Oskar, Gdańsk 2000.
BJ – Józef Borzyszkowski, Jan Mordawski, Jerzy Treder, „Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów”, Wydawnictwo M. Rożak, Gdańsk 1999.
BL – Lech Bądkowski, „Pomorska myśl polityczna”, Arkun, Gdańsk 1990.
BM – Józef Borzyszkowski, „Aleksander Majkowski (1876 – 1938). Biografia historyczna”, Wyd. Instytut Kaszubski w Gdańsku; Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kasz.-Pom. W Wejherowie. 2002.
BO – Bolesław Bork, „Bojan”, ZK-P Szemud 1993.
BR – Brunon Zwarra, „Wspomnienia gdańskiego bówki”, Wydawnictwo „Marpress”, Gdańsk 1966.
BS – Bolesław Bork, „Nad Sleżą”, Gdańsk 1978.
CH – „Chrześcijaństwo na Pomorzu w X-XX wieku”, Materiały konferencyjne pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk, Słupsk 2001.
DE – Bogusław Drewniak „Emigracja z Pomorza Zachodniego 1816-1914”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1966.
ER – Edward Rymar, „Rodowód książąt pomorskich” Suplement, WM Gdańsk 2003.
FD – Gerard Labuda, „Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej”, Wyd. Poznańskiego Towarz. Przyjaciół Nauk, Poznań 2002.
FR – Feliks Rogaczewski, „Wśród Słowińców, pamiętnik nauczyciela”, ZK-P, MPiM K-P, Gdańsk 1975.
FT – Franciszek Treder, „Pamiętnik w muzeum spisany”, Kartuzy 1993.
GI – „Gdańsk i Pomorze, mała ojczyzna Kaszubów”, praca zbiorowa pod red. J. Borzyszkowskiego, Wyd. Sejmik Samorządowy oraz „Pomerania”, Gdańsk 1995.
GR – Tadeusz Bolduan „Gryf, godło Pomorza”, Gdańsk 1971.
HG – „Historia Gdańska”, Opracowanie zbiorowe pod red. E. Cieślaka, T I , Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1978. T IV/2, Wyd. Lex, Sopot 1999.
HI – Henryk Zieliński, „Historia Polski 1914-1939”, Ossolineum, Wrocław 1985.
HP – „Historia Pomorza” T. I i II, Poznań 1972 i 1984 – praca zbiorowa.
HR – Hieronim Rybicki, „Rozważania o historii najnowszej Pomorza Zachodniego”, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, Słupsk 1982.
HS – Henryk Stępniak, „Ludność Polska w wolnym mieście Gdańsku 1920-1939”, Gdańsk 1991, Wyd. Diecezji Gdańskiej „Stella Maris“.
JS – Jerzy Strzelczyk, „Mieszko Pierwszy”, Wyd. ABOS, Poznań 1992.
KB – „Dzieje Kołobrzegu (X-XX wiek)”, praca zbiorowa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1965.
KD – Gerard Labuda, „Kaszubi i ich dzieje”, Wyd. Oficyna Czec, Gdańsk 2000.
KK – Kazimierz Ickiewicz, „Kaszubi w Kanadzie”, ZKP, Gdańsk 1981.
KL – Maria i Bolesław Borkowie, „Koleczkowo”, ZK-P Szemud 1993.
KO – Franciszek Mamuszka, „Kaszubi oliwscy”, ZK-P, Gdańsk 1980.
KR – „Poczet królów i książąt polskich”, Czytelnik, Warszawa 1991.
LK – Ferdinand Neureiter, „Historia literatury kaszubskiej”, Gdańsk 1982.
LL – Lech Leciejewicz, „Słowianie zachodni – z dzejów tworzenia się średniowiecznej Europy”, Ossolineum, Wrocław 1989.
LŻ – Jan Mazurkiewicz, „Los żołnierza”, ZK-P, Gdańsk 1975.
ŁĘ – Bolesław Bork i Leon Bieszke, „Łężyce z przysiółkami i krótką wanogą po Wiczlinie”, Wyd. Rada Gminy Wejherowo,Wejherowo 1994.
ŁH – Henryk Łowmiański „Religia Słowian i jej upadek”, PWN,.Warszawa 1986.
MA – Franciszek Mamuszka, „Wejherowo i Ziemia Wejherowska”, Wyd. MPiMK-P oraz ZKP Wejherowo, Wyd. Morskie, Gdańsk 1969.
MB – Maria Bogucka, „Dawna Polska – narodziny, rozkwit, upadek”, PW Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
MF – Franciszek Mamuszka, „Kronika życia polskiego w Sopocie”, PTTK, Gdańsk 1990.
ML – Gerard Labuda, „Mieszko I”, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wyd. Wrocław 2002.
MO – Franciszek Mamuszka, „Oliwa, okruchy z dziejów, zabytki” – Gdańsk 1985.
MY – „Mały słownik kultury dawnych Słowian”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
OW – „Z otchłani wieków Pomorza Gdańskiego” – prôca zbiorowô. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Stowarzysz. Naukowe Archeologów Polskich, Oddział Gdański. Gdańsk 1998 /1999.
PA – Alina Panasiuk, „Miasto i ludzie”, Wydawnictwo „Marpress”, Gdańsk 2000.
PE – Jan M. Piskorski, „Pomorze plemienne, historia – archeologia – językoznawstwo”, Poznań, Szczecin 2002.
PH – Antoni Czubiński i Jerzy Topolski, „Historia Polski”, Zakład Nar. im. Ossolińskich, Wrocław 1989.
PJ – Wiktor Pepliński, „Prasa pomorska w drugiej Rzeczypospolitej”, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1987.
PK – Lech Bądkowski, Wawrzyniec Samp, „Poczet książąt Pomorza Gdańskiego”, ZK-P, Gdańsk 1974.
PL – Bogdan Dopierała, „Polskie losy Pomorza Zachodniego”, Wydawnictwo Poznańskie 1970.
PN – „Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego”, praca zbiorowa Gdańsk 1978.
PO – „Pomerania”, miesięcznik społeczno kulturalny, ZK-P Gdańsk.
PP – Józef Kostrzewski, „Pradzieje Pomorza”, Ossolineum, Wrocław 1966.
PR – „Prusowie”, praca zbiorowa, Muzeum Zamkowe w Malborku, Malbork 1999.
PZ – Ewa Rzetelska-Feleszko, „Pomorze Zachodnie”, PWN, Warszawa 1986.
RA – Stefan Ramułt, „Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego”, cz. I, Akademia Umiejętności, Kraków 1983; cz. II., Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1993.
RE – Julian Rados, „Rehabilitacja na Pomorzu Gdańskim”, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1969.
RG – Jerzy Spors, „Rozwój terytorialny nazwy Kaszuby w znaczeniu etnicznym w XVI – XVIII wieku”. Artykuł w Roczniku Gdańskim, GTN , Gdańsk 1992.
SE – Edward Serwański, „Syn Odzyskanej ziemi”, PAX, Warszawa 1989.
SK – Zygmunt Szultka, „Szkoła kadetów w Słupsku (1769-1811)”, Gdańsk 1992.
SO – Franciszek Mamuszka, „Sopot, szkice z dziejów”, Ossolineum, Gdańsk 1975.
SP – „Pomorze w dziejach Polski”, opracowanie zbiorowe, nr 19, GTN, Gdańsk 1991.
SR – Zygmunt Szultka, „Studia nad rodowodem i językiem Kaszubów”, Wyd. MPiMK-P, Gdańsk 1992.
SS – „Słownik Starożytności słowiańskich”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1975.
ST – „Modra struna. Antologia literatury kaszubskiej”, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1973.
SW – Władysław Szulist, „Przeszłość obecnych obszarów diecezji pelplińskiej do 1772 r.”, T. I, Bernardinum, Pelplin 2000.
TG – Kazimierz Nitsch, „Wybór polskich tekstów gwarowych”, PWN, Warszawa 1968.
WE – Aleksander Majkowski, „Pamiętnik z wojny europejskiej roku 1914”, Wydawnictwo „Bernardinum“, Pelplin oraz MPi MK-P w Wejherowie, 2000.
WH – Willy Heidn, „Die Ortschaften des Kreises Karthaus/Westpr. in der Vergangenheit“, nr 73 Marburg/Lahn 1965 (Wissenschaftliche Beiträge zur Geschichte un Landeskunde OSt- Mitteleuropas, herausgegeben vom Johann Gotfried Herder-Institut).
WK – Kazimierz Wachowski, „Słowiańszczyzna zachodnia“, wyd. III, poprawione, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół nauk, Poznań 2000.
WŁ – Jan Wołucki, „Gdańsk, duńskie karty historii”, Wydawnictwo „Marpress”, Gdańsk 2000.
WO – Wacław Odyniec, „Uwagi o rozwoju poczucia narodowego na Pomorzu od XV do początków XIX wieku”. WOK i ZK-P, Gdańsk 1981.
WP – Jacek Brunon Siwiński, „Wczesne dzieje Polan”, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990.
WS – ks. Władysław Szulist, „Z przeszłości Gdańska-Matarni”, Lublin 1995.
WY – Józefa Krośnicka, „Zanim Gdańskie Wyżyny wróciły do Polski”, Wydawnictwo Diecezjalne, Pelplin 1997.
ZA – Gerard Labuda, „Zapiski kaszubskie pomorskie i morskie”, Oficyna Czec, Gdańsk 2000.
ZK – Marian Biskup, Gerard Labuda, „Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach”, Wydawnictwo Morskie Gdańsk,1986.
ZM – „Kaszuby, Pomorze, Polska, więź państwowa i tradycje ‘Zapisu Mestwina’”, praca zbiorowa, Wyd. sejmik Samorządowy oraz Pomerania, Gdańsk 1995.
ZS – Zygmunt Szultka, „Język polski w Kościele ewangelicko-augsburskim na Pomorzu Zachodnim od XVI do XIX wieku”, Zakład Narodowy im Ossolińskich PAN, Wrocław 1991.
ŻU – „Dzieje Żukowa” pod redakcją Błażeja Śliwińskiego. Wyd. Miasto i Gmina Żukowo oraz Remus. Żukowo 2003.
ZW – „Ziemia wejherowska”, Gdańsk 1980 – praca zbiorowa
ŻK – Antoni Grzędzicki, „Żukowo”, Gdańsk 1989.
ŻY – Jan Dzieduszycki, „Trzy lata wykreślone z życiorysu”, Wydawnictwo Lubelskie, 1989.
Informatorzë:
Skrót – Miono, nazwëskò, miescowòsc (wiek – zapisóny kòle 2000 r.)
DR – Stefan Dargacz, z Chwaszczëno, Òléwa (82)
EG – Eugeniusz Gòłąbk – Chwaszczëno, z Òsowi (50)
FK – Franciszek Krause – Tëchómk, pòchòdzący z Czelna (91)
GP – Paweł Gombiowski – Kòloniô(65)
HE – Jadwiga Gołąbek – Wiôldżi Kack (80) (+)
JW – Jan Wittstock – Òsowô (95) (+ 2000)
MH – Maria Haase – Karczemczi. (70) (+ 1999 r.)
PC – Jan Peck, Matemblewo (93)
TF – Tomasz Fopke – Chwaszczëno (35)
WD – Franciszek Wandtke – Klókòwò (87)
Przedmòwa
Pisanié „Dzejów Kaszëbów” jô zaczął pôrã lat temù, żebë do nieòpùblikòwónégò jesz „bedekera”, pn. „Dzieje okolic Gdańska i Gdyni” dodac téż zaris historii Kaszëbów. Dlôte, żebë so ùłożëc całowny òbrôz historii Kaszëbów, zaczął jem wëpisëwac cytatë z rozmajitëch dokôzów historicznëch. Bëła to dlô mie leżnosc przëpòmnieniô so niejednëch, dôwno temù czëtónëch ksążk, i przeczëtaniô nowëch. Timczasã prawie ùkôza sã ksążka, pn. „Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów” 1 , w chtërny prof. Józef Bòrzëszkòwsczi zamiescył szëkòwny zaris dzejów Kaszëbów, prawie taczi, ò jaczi mie chòdzëło. Mòje wëpisczi òkôzałë sã tej bezùżëteczné. Pò jaczims czasu jô je przezdrzôł i doszedł do ùdbë, że szkòda bë bëło, żebë tëli włożony robòtë szło na marné. Tej, zamiast robic zaris, tzn. syntezã, jô pòstanowił tekst dopełnic nowima cytatama. A w kùńcu dzél cytatów jem skaszëbił.
„Dzeje Kaszëbów” jô wzbògacył téż artiklama, w jaczich chcã sã pòdzelëc z Czëtińcama mòjima przemësleniama na temat relacji kaszëbskò-pòlsczich.
Eugeniusz Gòłąbk
Historiô Kaszëbów w skróce
Gerard Labùda w ksążce „Kaszubi i ich dzieje” (s. 158), pò òmówienim spiérk ùczałëch na temat nazwë i lokalizacji Kaszëbów stwierdzył, że: Kaszubi jako główny trzon słowiańskiej ludności Pomorza zamieszkiwali w średniowieczu na całej przestrzeni między dolną Odrą i dolną Wisłą.
Są pòdstawë do przëpùszczeniô, że ju we wczasnym strzédnowieczu, w IX-X w., przed pòdbicym Pòmòrzô przez Pòlanów Kaszëbi bëlë zorganizowóny w państwò abò czile państewk rządzonëch przez domôcëch ksążãt2. Co prôwda, ta wiédzô ò dzejach Pòmòrzégò w czasach sprzed X wiekù òpiérô sã wiôldżim dzélã na krëchëch pòdstawach skandinawsczich pòwiôstk3. Wedle nich centrum tegò państwa leżało przë ùscym Ódrë, a stolëcą béł Wòlin. Fakticznie, jak pisze G. Labùda: Wòlin ju w IX wieku wërósł na „emporium” ò znaczeniu midzënôrodnym.
Pòjãcé ò stopniu rozwòju gòspòdarczégò Pòmòrzô w wiekach przed pòdbòjã pòlańsczim dôwają nóm nalezniska strzébrnëch pieniãdzy. Òkazëje sã, że na Pòmòrzu, òsoblëwie Zôchòdnym pieniądz béł wnenczas w pòwszechniészim ùżëcym nigle we Wiôlgòpòlsce. Téż miasta bëłë wierã lepi rozwiniãté gòspòdarczo, w przërównanim z Wiôlgòpòlską, bënômni Wòlin. Bëłë téż ju w nym IX w. jiné miasta, np. Szczecëno, Kòłobrzég, Gduńsk, chtërne z czasã stałë sã znacznyma òstrzódkama gòspòdarczima. Badania archeologiczné, np. Gduńska swiôdczą, że ju w IX wiekù béł òn òsadą tipù miastowégò4. Zôchòdnopòmòrsczé miasta, w czasach misji Ottona z Bambergù (1124-28), jak zaùważił A. Wirsczi5, bëłë to „miasta czipiącé żëcym”. Mòżemë le sã domëszlac, że taczima bëłë òne téż pôrã wieków rëchli.
Mòżlëwé, że to pòmòrsczé państwò w IX/X wiekù bëło związkã państw plemiennëch, ò ùstroju pòdobnym do tëch, jaczé w X w. spòtikómë na Pòłabiu (Wieletowie i Òbòdrice), gdze władzô ksążëcô bëła jesz słabô i nietrwałô6. Mòżemë so docëgac, że w IX/X w. na terenie Pòmòrzô jistniało czile ksãżstw plemiennëch czë dzélnicowëch7, np. jedno na Wschòdnym Pòmòrzu, przë ùscym Wisłë (Gduńsk, Starogard, Swiecé), drëdżé na Westrzédnym (z centrum w òkòlim Kòłobrzégù) i trzecé na Zôchòdnym, przë ùscym Ódrë (Wòlin, Szczecëno, mòże téż Ùznam). – Szerzi ò tim, òb. Czë na Pòmòrzu jistniało czedës kaszëbsczé państwò?
Dali, za Ódrą, na północnym Pòłabiu żëłë téż słowiańsczé plemiona, chtërne twòrzëłë dwa związczi, państwa plemienné Wieletów (znónëch téż, w jinszi konstelacji plemión, pòd nazwą Lutików / pòl. Luciców i Òbòdritów). Ideologicznym łącznikã nëch wszëtczich krajów słowiańsczich – òd Łabë pò Wisłã – jaż do XII w. bëło pògaństwò. Téż na wschód òd Wisłë, żëlë wnenczas pògańsczi Prësowie, lud niesłowiańsczi, krewny Lëtwinóm i Łotiszóm, pòdbiti pózni, w XIII w. przez Krzëżôków.
Zdanim E. Rymara8 (czegò nie chcą przëjąc jinszi historicë) Pòmòrzé jaż pò Wisłã òstało ju w VIII wiekù pòdbité przez monarchiã karolińską. Ten karolińsczi pòdbój, zdanim E. Rymara, zacążił na całi historii stósënków pòlskò-niemieckò-pòmòrsczich. Césarstwò przez wiele nastãpnëch wieków roscëło so prawa do panowaniô nad Pòmòrzim i przekôzało pózni ne „prawa” Brandenbùrgii, a ta sprzedała je Krzëżôkóm itd. Z tima pretensjama mùszała sã liczëc Pòlskô, czej w II pòłowie X w. (i drëdżi rôz w XII w.) ògarinała Pòmòrzé swòjim panowanim.
Czejbë przëjąc tezã E. Rymara, tej mòżemë pòstawic nastãpną, że ksążãta
Pòmòrsczi òstelë ùstanowiony przez państwò Karola Wiôldżégò – pò to, żebë regùlarno òdbierac òd nich tribùt. Kò ùtrzëmiwanié stałëch garnizonów wòjskòwëch dlô òkùpacji kraju nijak nie bëło praktikòwóné, bò sã nie òpłôcało.
Czë pò pòdbicym Pòmòrzô przez Pòlanów ùtrzimała sã przë władzë domôcô, pòmòrskô dinastiô ksążãt, czë weszła òna w związczi rodzynné z Piastama? E. Rymar ùwôżô, że Mieszkò I w nym czasu òsadzył na Pòmòrzu swégò sëna Swiãtopôłka. Mòże nen Swiãtopôłk – żelë pò prôwdze òstôł na Pòmòrzu òsadzony – òżenił sã z pòmòrską ksãżniczką?…
Za panowaniô B. Chrobrégò, czej pò smiercë biskùpa sw. Wòjcecha òsta w Pòlsce ùtwòrzonô organizacjô kòscelnô (w 1000 r.), zaczãła sã téż, na pòczątkù XI w. christianizacjô Kaszëbów. Òstało tej założoné biskùpstwò pòmòrsczé ze stolëcą w Kòłobrzegù, ale ju wierã w 1005 r. doszło do nôwrotu pògaństwa i òderwaniô sã Pòmòrzégò òd Pòlsczi. Pòtemù w czasach Kazëmierza Òdnowicela pò 1046 Wschòdné Pòmòrzé òstało nazôd przëłączoné do Pòlsczi (znóny je z tegò czasu ksążã pòmòrsczi Semòmësł/Semòsył – Zemuzil). Ale zôs, pò jaczich 20 latach, za panowaniô B. Smiałégò Pòmòrzé òd Pòlsczi nazôd òdpadło. W latach 1120. Bòlesłôw Krzëwòùsti zôs pòdbił całé Pòmòrzé. Wschòdné Pòmòrzé òstało bez wikszëch problemów przëłączoné do Pòlsczi, jakò jedna z dzélnic – ò czim jesz mdze mòwa dali.
B. Krzëwòùsti pòmógł ksążëcu pòmòrsczémù Wartisławòwi przëłãczëc do jegò państwa téż zemie zaódrzańsczé, zdobëté na Wieletach. Pò òpanowanim Pòmòrzô i pòdbicym dzéla zemiów Wielecczich Wkrzanów i Czrezpienianiów B. Krzëwòùsti zadbôł ò przeprowadzenié misji dlô schristianizowaniô nëch zemiów, przë czim mùszôł sã liczëc z pretensjama biskùpów niemiecczich i duńsczich.
Pò tim pòdbòju zaczãła sã na nowò christianizacjô Pòmòrzô, w tim téż zemiów zaódrzańsczich. Òstałë tedë założoné biskùpstwò wòlińsczé (przeniosłé pòtemù do Kamiénia przë ùscym Ódrë) i lubùsczé, pòdległé arcybiskùpstwù gnieznieńsczémù. Wschòdné Pòmòrzé przëłączoné òstało do diecezji włocławsczi, a Westrzédné Pòmòrzé – do archidiecezji gnieznieńsczi (jakò archidiakonat). W pózniészëch latach XII/XIII w. Zôchòdné Pòmòrzé, na zôchód òd Ódrë òstało òbjãté, jaż pò Łebã grańcama diecezji kamiéńsczi, przë czim pôłniowé regionë Westrzédnégò Pòmòrzô òstałë w ramach archidiakònatu gnieznieńsczégò.
Przë ùscym Ódrë jistniałë jesz wspòmnióné wëżi „miasta-repùbliczi” (Wòlin, Szczecëno, Ùznam), jaczich samòstójnosc dopiére z czasã – pò pół wiekù – ùdało sã przełómac ksążãtóm pòmòrsczim.
Pò pòdbòju Krzëwòùstégò na Zôchòdnym Pòmòrzu òstawiony òstelë przë władzë ksążã Wartisłôw I i jegò brat Ratibòr I (sławieńsczi). Ale wiele wskazëje, że téż na Wschòdnym Pòmòrzim òstawiony bëlë przë władzë krewny Wartisława I, tj. ksążãta z tegò samégò kaszëbskò-pòmòrsczégò rodu, zwónégò pózni Grifitama. Jich miona nie są znóné. Dopiérkù w nastãpnym pòkòlenim wëstãpùją: Subisłôw/Sobiesłôw – gduńsczi i Grzëmisłôw – swiecczi. Òstawienié domôcëch ksążãt zapewniwało Pòlsce ùtrzimanié pòkòju w swiéżo pòdbitim kraju. Krzëwòùsti mógł miec nôdzejã, że z czasã związk Pòmòrzô z Pòlską sã wzmòcni, dlôte téż zadbôł ò misje biskùpa Ottona dlô Zôchòdnégò Pòmòrzô i ò pòddanié całégò tegò pòdbitégò kraju pòd pòlską jurisdikcją kòscelną.
Jednak znaczny dzél ùczałëch je zdaniô, że na Wschòdnym Pòmòrzu òstelë przez Krzëwòùstégò òsadzony nowi panownicë, namiestnicë pòchòdzący z głãbi Pòlsczi, chtërny z czasã – w latach rozbicô dzélnicowégò Pòlsczi – wëwalczëlë so prawa równé z jinyma pòlsczima ksążãtama dzélnicowima. Przëstojnicë ti teorii są zdaniô, że Wschòdné Pòmòrzé òstało òd razu w scëslészi spòsób włączoné w grańce Pòlsczi. Je faktã, że ten dzél Pòmòrzô, barżi òddalony òd Niemców i Danii łatwi bëło B. Krzëwòùstémù włãczëc w grańce swégò państwa, i że Wschòdné Pòmòrzé jakbë sã òd razu pògòdzëło z zależnoscą òd Pòlsczi, a Zôchòdné jesz czile razy próbòwało sã spòd ny zależnoscë wëdostac. Téż włączenié Wschòdnégò Pòmòrzô w grańce archidiecezji gnieznieńsczi nie bëło – tak jak w przëpôdkù Zôchòdnégò Pòmòrzô – przëczëną niezgòdë pòlsczégò Kòscoła z biskùpama niemiecczima (z Magdebùrga) i duńsczima (z Lundu).
W dalszëch latach panowaniô Krzëwòùstégò Pòmòrzónowie jesz pôrã razy próbòwelë sã wëzwòlëc spòd pòlsczégò panowaniô, ale w rezultce pòpôdelë w zależnosc òd Niemców czë Duńczików, tej wrôcelë do związków z Pòlską. Przez jaczis czas w pòłowie XII w. zapòwiôdało sã na to, że związk Zôchòdnégò Pòmòrzô z Pòlską bądze trwałi. Pòmòrzé w nëch czasach òd stronë institucji administracyjnëch i systemù pòliticzno-gòspòdarczégò stôwô sã krajã pòdobnym do jinëch dzélnic Pòlsczi Łączi je téż, pòdobnô do pòlsczi słowiańskô (kaszëbskô) mòwa i òbëczaje, a téż zaczinô łãczëc chrzescëjańskô wiara – żëcé w ramach pòlsczi organizacji kòscelny. Co prôwda, christianizacjô ani na Pòmòrzu, ani w Pòlsce nie zdążëła wnenczas jesz òbjimnąc szerszëch krãgów lëdu, nôwëżi wëższëznã spòłeczeństwa, i tak pò prôwdze bëła le formalnym aktã. Na prôwdzëwé nawrócenié i pòznanié prôwd chrzescëjańsczi wiarë pòtrzeba bëło jesz całëch pòkòleniów prôcë ksãżi w parafiach.
Òd pòłowë XII w. Zôchòdné Pòmòrzé – wëstawioné na ataczi Danii, Brandenbùrgii i ksążãt sasczich – corôz mni mòże rechòwac na pòmòc Pòlsczi, przeżiwający problemë zrzeszoné z cządã rozbicô dzélnicowégò, W 1181 r. Bògùsłôw I, chcąc ùtrzëmac jednosc kraju pò smiercë swégò brata Kazëmiérza I, panëjącégò w zôchòdnym (dëmińsczim) dzélu – lennie sasczim, mùszôł ùznac zwiérzchnictwò césarza Friderika I. Biskùp kamiéńsczi w 1188 r. wëstarôł sã w Rzimie ò pòdpòrządkòwanié ti diecezji bezpòstrzédno papieżowi, co òstało pòtwierdzoné w 1217 r. Òdnąd Zôchòdné Pòmòrzé stôwô sã niezależnym òd Pòlsczi, òsóbnym państwã, w ramach Césarstwa Niemiecczégò.
Na Zôchòdnym Pòmòrzu òd XIII w. zaczinô sã intensywnô kòlonizacjô niemieckô i, co za tim jidze – germanizacjô. W XV wiekù germanizacjô zdążëła ju òbjimnąc pòłowã zôchòdnopòmòrsczégò kraju i górné szëchtë spòłeczeństwa.
W XIV w., czej w Pòlsce panowôł Kazëmiérz Wiôldżi jistniała mòżlëwòsc pòłączeniô Zôchòdnégò Pòmòrzô z Pòlską (wnukã pòlsczégò króla béł ksążã Każkò słëpsczi, jaczi miôł òstac nastãpnikã Kazëmierza Wiôldżégò – z zamiarów tëch nic nie wëszło). Timczasã Wschòdné Pòmòrzé ju òd 1308 r. pòdbité bëło przez Krzëżôków. Dopiérkù sto lat pózni Pòlskô, złączonô ùnią z Lëtwą, jakò ju mòcné państwò mògła sã pòkùsëc ò òdebranié tegò kraju Krzëżôkóm.
Pò wzmòcnienim pozycji Pòlsczi pòd berłã Jagiellonów w XV i XVI w. bëłë jesz pòdjimóné słabé próbë wcygniãcô Zôchòdnégò Pòmòrzô w pòlską orbitã. Ale to sã w kùńcu nie ùdało. Wektor pòlsczi pòliticzi w nëch czasach, sczerowóny je na wschód i na pôłnié. Timczasã Zôchòdné Pòmòrzé przeòbrôżô sã corôz barżi w jeden z krajów niemiecczi Rzeszë. Tak, że òd XVI w. mòżemë mówic ju ò òstatecznym òderwanim sã Zôchòdnégò Pòmòrzô òd Pòlsczi i wëdanim tegò kraju na zniemczenié.
W XVII w. wëmiérô zôchòdnopòmòrskô dinastiô Grifitów, a jich krôj dostôwô sã pòd panowanié Brandenbùrgii i Szwédów, a przë òstatkù stôwô sã dzélã Prës.
Wòjna trzëdzescëlatnô („pòtop szwédzczi”) spùstoszëła i wëludniła wiele regionów Zachòdnégò Pòmòrzô tak, że trzeba je bëło na nowò kòlonizowac przëbëczama z Niemców, co przëczëniło sã do dalszégò pòkrokù germanizacji. W XIX w., kaszëbizna sã jesz z biédą ùtrzëmiwô w zemiach lãbòrsczi i bëtowsczi. Jak wiémë, zemie te w XVII jesz na jaczis czas – lata 1637-57 – wrócëłë pòd pòlsczé panowanié (i tej doszło dzélã do rekatolëzacji tegò regionu), co pòmògło sã ùtrzëmac dłëżi kaszëbiznie. Ale w XIX w. proces germanizacji, wspòmôgóny przez państwò (szkòłã i lëtersczi Kòscół) pòstãpùje corôz chùtczi. Na przełomie XIX i XX w. kaszëbizna na Pòmòrzu Zôchòdnym ju dogòriwô – òstało jesz le kòle tësąca Kaszëbów kòle Łebë i Bëtowa.
Pòlsczi wpłiw jãzëkòwi ùtrzimôł sã téż w pôłniowëch pòwiatach Westrzédnégò Pòmòrzô, w òkòlim Złotowa, Wôłcza, Szczecynka i Czaplinka, gdze jesz w XVII sygałë grańce Rzeczëpòspòliti (starostwò drachimsczé). W pózniészëch wiekach òbéńda nëch wiôlgòpòlskò-kaszëbsczich dialektów na Zachòdnym (Westrzédnym) Pòmòrzu zmniészëła sã tak, że w XX w. pòlsczim òstôł le región Krajnë kòle Złotowa i Kamiénia Krajeńsczégò.
Wschòdné Pòmòrzé w XIII w. – w czasach ùpôdkù władzë centralny w Pòlsce – stôwało sã corôz jednym z pòlsczich ksãżstw dzélnicowëch. Do jegò wzrostu teritorialnégò i samòstójnoscë państwòwi nôbarżi przëczënił sã ksążã Swiãtopôłk Bëlny / Wiôldżi (ùmarł w r. 1266). Jednak timczasã za Wisłą, na terenie Prës wërosło państwò krzëżacczé, a téż Brandenbùrgiô zdążëła rozszerzëc swòje grańce na pògrańczim pòmòrskò-wiôlgòpòlsczim (Nowô Marchiô). Slédny ksążã wschòdnopòmòrsczi Mestwin II, widząc zagrôżbã rozbioru państwa przez Brandebùrczików i Krzëżôków, przekôzôł swòje ksãżstwò Przemësłowi II wiôlgòpòlsczémù („zôpis Mestwina” w Kãpnie 1282 r.). Pò krótczim panowanim Przemësła II i nastãpnëch panowników Pòlsczi – Wacława II i III, Władisława Łokietka, Wschòdné Pòmòrzé zagarnãlë w 1308 r. Krzëżôcë. Dopiérkù w 1466 r. ùdało sã Pòlsce ùsënąc Krzëżôków z Pòmòrzô.
Kaszëbi i jinszé pòlsczé grëpë etniczné (np. Kòcewiôcë) żëjący na Pòmòrzim, w czasach krzëżacczégò panowaniô òstelë òdsëniãti òd wpłiwù na pòlitikã państwa i òd dochòdowëch ùrzãdów. Dlôte pò przëłączenim do Pòlsczi spòtikómë na Wschòdnym Pòmòrzu le kaszëbskò-pòlsczi lud – rólników czë rëbôków i tzw. pónków (drobną szlachtã, a barżi: gbùrów). Co prôwda, Krzëżôcë nie prowadzëlë na Pòmòrzu intensywny kòlonizacji ani nie bëlë òstrima germanizatorama (le „pragmatikama”), tej ten dzél Pòmòrzégò béł ò wiele mni zniemczony, w przërównanim z Zôchòdnym Pòmòrzim.
Pò przëłączenim do Pòlsczi zaczął sã długòtrwałi proces integracji i spòlszczaniô Wschòdnégò Pòmòrzô. Jednak krôj ten, zwóny terô Prësama Królewsczima, przëłączony na zasadach ùnii, òtrzimôł (zachòwôł) znaczny dzél autonomii. Główny „tón” pólitice tegò regionu nadôwałë zniemczałé wiôldżé miasta – Gduńsk, Elbląg, Toruń – tzn. patricjat nëch miast. Dopiére pózni, w II pòłowie XVI w. nen „prësczi” separatizm òstôł kąsk przełómóny (a niemiecczi mieszczónie dôwelë swòje dzecë ùczëc pòlsczi mòwë). W pòłowie XVI w. szérzwi sã protestantizm, ò czim jesz je mòwa niżi.
Do ùtrzimaniô sã pòlskòscë i kaszëbskòscë na Wschòdnym Pòmòrzu nôbarżi sã przëczënił Kòscół – przez czasë krzëżacczégò panowaniô pòdlégało òno diecezji włocławsczi. W miastach, òsoblëwie wiôldżich, jak Gduńsk, Toruń panowa ju na ògle niemczëzna. Téż dosc zniemczoné bëłë regionë pòddóné kòlonizacji przez Krzëżôków (òkòlé Gduńska, Chòjnic i Karwiéńsczich Błot).
Wiele wsów na Kaszëbach òstało jesz na długò w rãkach bògatëch gduńczanów, chtërny pòsôdelë je w zamian za pòżiczczi ùdzeloné pòlsczim królóm. W 1491 r. król Kazëmiérz zastawił gduńczanóm nawet całé starostwò pùcczé, za 5 tësący wãgersczich złotëch. Òstôwało òno pòtemù w rãkach gduńsczich mieszczanów przez 54 lata.
Z biegã czasu pòmòrskô szlachta corôz barżi dążëła do scëslészégò pòłączeniô z Kòroną, bò przënosëło ji to wiôldżé kòrzëscë pòliticzné i spòłeczné. W òdróżnieniu òd szlachtë pòlsczi z Kòrónë, pòmòrskô szlachta ni mia przewôdżi pòliticzny nad miastama.
Z czasã, w ramach Rzeczëpòspòliti szlachecczi niejeden ród pòmòrsczi zdążił sã përznã wzbògacëc (np. Łebińscë Szedlin-Czôrlińscë, Chmielinscë) a czilë z nich mògło so pòzwòlëc sygnąc nawet pò gòdnoscë wësoczich ùrządów, np. Kczewscë, Wejherowie – ti bëlë przëbëczama z Zôchòdnégò Pòmòrzô. W czasach Jana III Sobiesczégò (wedle òpòwiedni) niejeden kaszëbsczi ród (nôwicy z tzw. Gôchów, spòd Bëtowa) nabéł szlachectwò przë leżnoscë wëprawë na Tërków pòd Wiedéń.
Òd XVI w. Pòlskô, jak i całô wnet Europa przeżiwô zabùrzenia religijné, tzw. cząd reformacji. Niemieckòjãzëczny mieszkańcowie Pòmòrzô i Prës chùtkò ùleglë religijny propagandze Lëtra. Pismiona jegò, drëkòwóné pò niemieckù trôfiałë przede wszëtczim do mieszczanów gôdającëch pò niemieckù. Òni téż wikszim dzélã przëjãlë lëtersczé wëznanié wiarë i w nen spòsób z czasã ùtrwalił sã tu stereotip Niemc-lëter, Pòlôch-katolëk. Prësë i Zôchòdné Pòmòrzé stôwają sã pierszima protestancczima państwama (ksãżstwama) w Europie. Téż w trzech nôwikszëch miastach Wschòdnégò Pòmòrzô, Gduńskù, Toruniu i Elblągù protestantizm dobiwô.
W XVII w. kontrreformacyjné dzejanié biskùpów katolëcczich (np. Rozrażewsczégò) przëczëniło sã do òdebraniô lëtróm niejednégò zagarniãtégò kòscoła. Ale Gduńsk przë òstatkù stôł sã miastã zlëtrzonym. Téż wiosczi z kòscołama parafialnyma w òblëżim Gduńska, np. Lublewò, Przëjazniô (Rheinfeld) – kòle Żukòwa, Môłi Kack stałë sã lokalnyma òstrzódkama lëtersczi wiarë i dozéraniô niemiecczi kùlturë. Pòdobnie Krokòwa w pòwiece pùcczim i miasto Hél. Nimò akcji kontrreformacyjny òbstojałë téż na wsach kaszëbsczich òstrzódczi protestancczé, taczé jak np. Szëmbarch, Nowé Pòlaszczi w òkòlim Kòscérzënë, Bólszewò kòl Wejherowa.
Pò rozbiorach Pòlsczi zaczął sã wzmagac ùcësk germanizacyjny w prësczim państwie, chtëren nôwikszégò rozkòlibù nabrôł na przełomie XIX i XX wiekù. Prowadzył ò do zniemczeniô corôz szerszëch krãgów pòmòrsczégò spòłeczeństwa. Do te dochôdałë trudnoscë gòspòdarczé prësczégò państwa, chtërne w II pòl. XIX w. skłoniłë wiele Kaszëbów do emigracji – do zôchòdnëch Niemców i Americzi i jinëch krajów. Prowadzëło to do òsłabieniô pòlskòscë na terenie prësczégò zabòru. Strzód Kaszëbów w nëch czasach ùmòcniwała sã pòlskô swiadomòsc nôrodowô. Nad rozbùdzenim ti swiadomòscë prôcowałë wszelejaczima spòsobama elitë pòmòrsczégò spòłeczeństwa, nie ùległé germanizacji, chòc wësztôłconé w szkòłach na terenie prësczégò państwa – ksãża prawnice, lékarze, zemiaństwò, tj. szlachta, redaktorzë gazétów i jnszi.
W pòłowie XIX w., westrzód „nocë prësczégò pòjmaniô” narodzëła sã kaszëbskô pismienizna. Flórian Cénôwa, gbùrsczi syn ze Sławòszëna, wëùczony na lékarza jakò pierszi pòdniósł ze zgardë kaszëbską mòwã, zaczął pisac pò kaszëbskù rozmajité artikle i wëdawac ksążeczczi „Skôrb kaszëbskò-słowińsczi mòwë”, czim wzbùdzył zainteresowanié kaszëbizną strzód ùczałëch rusczich, pòlsczich, niemiecczich i jinszëch. Nastãpnym pò nim béł Hierónim Derdowsczi, ùtalentowóny pòeta, autór pòematu „Ò Czôrlinsczim…” i jinszëch dokôzów. Pò nich kaszëbską sprawã pòdjimnãlë jinszi m. jin. A. Majkòwsczi, J. Karnowsczi, L. Hejka itd.
2Nôdbã tã ògłosył dzesãc lat temù Adam Wirsczi – AW.
3W nëch pòwiôstkach (sagach) wëstãpùje ksążã mionã „Bùrisłôw”, co je wierã zniesztôłconym mionã Bògùsłôw – miôł òn żëc w pòłowie X w.. Gerard Labùda òdrzucywô skandinawsczé „sadżi”, jakò mało wiarëgòdné zdrzódło. Drëdżim, znónym z miona ksążëcã pòmòrsczim je „Wrytsleof” – Wartisłôw, jaczi sã pòjawił w 1026 r. na dwòrze Kanuta w Anglii.
4Andrzej Zbierski w HG pisze: Gdańsk jako osada zachodniosłowiańska o charakterze wczesnomiejskim zaczął się kształtować w IX w.
6Państwa wielecczé i òbòdricczé bëłë to dosc lózé organizacje państwòwé. Jich ùstrój biwô òkresliwóny jakò „demokracjô wòjnowô”. Tamtészi ksążãta z pòczątkù bëlë tak pò prôwdze leno wódcama wòjskòwima, òbierónyma na czas wòjnë. Z czasã, w miarã corôz wikszégò zróżnicowaniô spòłeczeństwa, twòrzeniô sã klasë mòżnowłôdców, ksążãtóm tim ùdôwało sã swòje panowanié ùtrwalëc.
W czasach misji Ottona z Bambergù (1124-28) w miastach przë ùscym Ódrë – Szczecëno i Wòlin – nie bëło ksążãt, le bëłë to „repùbliczi” rządzoné przez radë mòżnëch i kapłanów, a wôżniészé sprawë pòliticzné bëłë rozstrzëgóné na wiecach.
7W czasach, czej nie bëło prostą rzeczą ùtrzëmac łącznosc (kò nie bëło telefónów…, a w nëch stronach Europë nie bëło ani nawetka bëlnëch dróg), nie bëło warënków do pòwstaniô wikszëch organizmów pòliticznëch, A żelë taczé pòwstôwałë (colemało przez pòdbój), tej prakticzniészé bëło òstawienié przë władzë môlowëch ksążãt i òdbiéranié òd nich co jaczis czas pòdatkù – tribùtu.
8Edward Rymar je autorã „Rodowodu książąt pomorskich”. – ER. Z „Rodowodu…” móm doma le Suplement.