Edward Breza
Podstawowe wiadomości z morfologii [języka kaszubskiego]
Dział gramatyki zwany morfologią obejmuje dwie dziedziny: słowotwórstwo i odmianę wyrazów, czyli fleksję. Zajmiemy się zatem najpierw słowotwórstwem, a potem fleksją.
Spis treści:
1. Słowotwórstwo,
2. Fleksja, 2.1. Odmiana rzeczowników, 2.2. Odmiana przymiotników, 2.3. Zaimki, 2.4. Liczebniki, 2.5. Liczebniki
Literatura
1.1. Przedmiot słowotwórstwa, sposoby bogacenia zasobu leksykalnego języka
1.1.1. Zadaniem słowotwórstwa jest: a) opracowywanie zasad pozwalających tworzyć nowe wyrazy; słowotwórstwo więc powiększa zasób wyrazów języka; b) umiejętność dzielenia na części składowe wyrazów pochodnych, czyli innymi słowy: danie odpowiedzi na pytanie, jak odnośny wyraz powstał.
1.1.2. Zastanówmy się zatem nad tym, jak wzbogacamy zasób wyrazowy języka, w tym też kaszubszczyzny. Przypomnieć tu trzeba słowa Lukrecjusza z I w. p. n. e.: „Natura expressit nomina rerum” (Potrzeba stwarza nazwy przedmiotów i pojęć). Oznacza to, że stwarzamy nowe wyrazy na nowe przedmioty, urządzenia, pojęcia, których dotychczas nie mieliśmy. Tak przybywa w języku nowych wyrazów.
1.1.3. Najprostszym sposobem wzbogacenia języka jest przejęcie wyrazu z obcego języka. Najczęściej zapożycza się z języka narodu sąsiadującego, w wypadku kaszubszczyzny chodzi tu o język niemiecki. W kaszubszczyźnie mamy te same wyrazy z niemczyzny, które spotykamy w polszczyźnie, np. dach czy dak, druk czy drëk, hébel, żaglowac. Poza tym mamy w mowie kaszubskiej pożyczki z języka niemieckiego, których nie ma w polszczyźnie, np. brukowac czy brëkowac ‘potrzebować’, dërch czy durch ‘wciąż’, gasa ‘ulica’, kalk ‘wapno’, notowany jednak historycznie. Obliczono na podstawie Słownika języka polskiego S. B. Lindego z początku XIX w. (S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1807-1814), że w języku polskim jest 3 proc. Wyrazów zapożyczonych z języka niemieckiego, a w kaszubszczyźnie (na podstawie Pomoranisches Wörterbuch F. Lorentza i F. Hinzego) o 2 proc więcej, czyli razem 5 proc. (F. Hinze, Wërterbuch und Lautlehre der deutschen Lehnwörter im Pomoranischen (Kaschubischen), Berlin 1965), o czym szerzej E. Breza, Zapożyczenia [niemieckie] w kaszubszczyźnie, „Litery” VIII, 1969, nr 3, s. 32-33. Bezpodstawne są zatem niekiedy wypowiadane sądy o kaszubszczyźnie jako zlepku niemczyzny z polszczyzną.
1.1.4. Wśród zapożyczeń można wskazać na tzw. kalki, tzn. wyrazy utworzone z rodzimego zasobu, ale na wzór obcy. Takimi są np. neologizmy używane przez A. Labudę: wseblôs ‘introspekcja’, wseczëczé ‘doznanie wewnętrzne’, wsebój ‘wewnętrzna gra motywów’, wzorowane na łacińskim introspectio. Dużo takich struktur naśladowanych utworzył F. Ceynowa w terminologii naukowej, głównie gramatycznej, np. jistnik ‘rzeczownik’ z łac. substantivum, zastãpnik ‘zaimek’ z łac. pronomen, jimieniôcz ‘mianownik’ z łac. nominativus itd. Są to więc tłumaczenia odpowiednich terminów łacińskich. W nomenklaturze tej charakterystyczny jest brak neologizmów grecko-łacińskich, jakie stosują uczeni w terminologii naukowej wszystkich krajów, por. np. polskie astronautyka, hydromancja, kynologia itp. Tworząc kaszubskie terminy gramatyczne, sięgamy do wzorów grecko-łacińskich.
1.1.5. Innym sposobem wzbogacania języka jest rozszerzenie i zmiana znaczenia wyrazów już istniejących (tzw. polisemia). Na przykład domownik ‘sień’, widôwk ‘wydanie utworu’ (E. Breza, Neologizmy w twórczości pisarzy kaszubskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XVI, 1977, s. 48 [dalej EBN]). Dużo takich neologizmów semantycznych podaje słownik A. Labudy i J. Trepczyka. Jest to sposób znany ogólnie we wszystkich językach, korzystają też z niego pisarze kaszubscy.
1.1.6. Wyraz może przechodzić z jednej części mowy do drugiej. I w kaszubszczyźnie zachodzi taki proces. Można np. zauważyć, że pisarze kaszubscy tworzą imiesłowy w funkcji przymiotników, np. widzałi ‘okazały’, niewidzałi ‘niepozorny’ (EBN 44), znane przymiotniki w funkcji rzeczowników: lesny ‘leśniczy’, bracczi ‘brat’, strądovi ‘strażnik morski’, genetyczne imiesłowy w funkcji rzeczowników: uczałi ‘uczony’, zlazłô ‘konkubina’, zaimki w funkcji rzeczowników: mój ‘mąż’, moja ‘żona’.
1.1.7. Wreszcie najbogatszym sposobem tworzenia nowych wyrazów jest wyzyskanie rodzimych podstaw, tzn. najczęściej rzeczowników, przymiotników, czasowników i dodawanie do nich różnych formantów zarówno przyrostkowych, jak i przedrostkowych. Jest to sposób bardzo produktywny we wszystkich językach słowiańskich, w tym także w kaszubszczyźnie. Tym zagadnieniem zajmiemy się zatem szerzej. Przyjrzyjmy się jednak na początku, jak zbudowany jest wyraz pochodny.
1.1.8. W każdym wyrazie pochodnym dostrzegamy dwa elementy: a) element wspólny dla tzw. podstawy słowotwórczej i dla wyrazu pochodnego (zwanego inaczej formacją lub derywatem), który nazywa się tematem słowotwórczym; b) element, za pomocą którego tworzymy wyraz pochodny; nazywamy go formantem. Tak na przykład w wyrazach konik, dãbowi, smarowac, badżenko, brodnik ‘mała sieć włókowa’, jizbiszcze wyróżniamy tematy słowotwórcze koń-, dãb-, smar-, badż-, brod-, jizb’- i kolejno formanty -ik, -owac, -enko, -nik, -iszcze. Zauważmy, że niekiedy temat słowotwórczy jest identyczny, tzn. utożsamia się z konkretnie istniejącym wyrazem, jak koń, gbur; niekiedy temat słowotwórczy jest nieco inny od konkretnie funkcjonującego w języku wyrazu, tzn. wyraz, stając się tematem słówotwórczym innego wyrazu pochodnego, ulega pewnym modyfikacjom, jak w wypadku formacji smarowac, badżenko, brodnik, jizbiszcze, pochodzących od podstaw: dąb, smara, bagno, bród, jizba.
1.1.9. W funkcji formantu występuje przyrostek (sufiks), jak w podanych wyżej przykładach. Formantem może również być przedrostek, czyli prefiks, np. podskoczëc wobec skoczëc, napisac wobec pisac, nôlepszi wobec lepszi, zapazucha wobec pazucha, zalatos wobec latos. Możemy też mieć do czynienia z jednoczesnym użyciem przedrostka i przyrostka, np. zazelenic wobec przymiotnika zelony, zawszóny od wsza ‘wesz’. W kaszubszczyźnie jest to proces rzadki. W kaszubszczyźnie jak i w innych językach słowiańskich częste jest tworzenie rzeczowników i przymiotników od wyrażeń przymiotnikowych, np. podbródk : pod brodą, podgrôpnik ‘ogień palący się pod kotłem’ : pod grôpą, zôpieck : za piecem, podgórny : pod gorą, zawsowi : za wsą, podpajnik ‘podręcznik’ : pod pają ‘reką’. Formacje te powstały od podanych wyrażeń przyimkowych za pomocą formantów: -ek, -nik, -ny, -owi.
Dużo wyrazów powstaje przez odrzucenie przyrostka w czasowniku po to, by utworzyć rzeczownik, np. dokôz ‘dokonanie’ : dokazać, nierzch ‘tarło’ : niechrznąc sã, rôb ‘czyn, przedsięwzięcie’ : robic, urzas ‘lęk’ : urzasnąc sã, wëbôw ‘wybawienie’ : wëbawic, zdar ‘zdarzenie’ : zdarzëc, wdôr : wdarzëc sã, częste w wyrażeniu: na wdôr ‘na pamiątkę’. Zdarzają się też rzeczowniki otworzone od rzeczowników przez odzrucenie przyrostka, np. kufaja od kufajka, majtë od majtczi, pôcorë od pôcôrczi ‘korale’, pãp : pãpk, wión : wińc ‘wieniec’.
Wiele wyrazów powstaje wskutek tzw. konwersji, czyli zmiany wzorca odmiany, np. rzeczownikowej męskiej na rzeczownikową żeńską: Stanisłôw na Stanisława, czasownikowej na rzeczownikową: pochowa ‘pogrzeb’ od pochowac, schowa ‘kryjówka’ : schowac, ucemiãga od ucemiãżëc, zmuda od zmudzëc, zgłada od zgładzëc, stara ‘staranie’ od starac so, rzeczownikowej na przymiotnikową, np. lës na lësy, baran na barani itd.
W wyrazach złożonych, tzw. złożeniach właściwych wystepuje jeszcze w funkcji formantu mianownikowa postać drugiego członu złożenia, np. wiércydupa ‘żartobliwa nazwa tanca rock and roll’, kopikulka ‘grabarz’, wëdrzëgrosz ‘zdzierca’, Płaczëbóg ‘Wielki Piątek’, Wëpnidupa ‘częsta nazwa gór’, bawibiôłk ‘bawidamek’, wodozdrig ‘wodowstręt’. Formantem jest w tych tworach także spójkowe -i- lub -ë-, jeśli człon pierwszy jest rzeczownikiem, przymiotnikiem lub zaimkiem, np. wielgorëba ‘wieloryb’, starodôwny, kożdoroczny ‘coroczny’.
Charakter niniejszego opracowania słowotwórstwa kaszubskiego jest inny, aniżeli opracowanie słowotwórstwa jakiegokolwiek języka w jakimkolwiek podręczniku. Przedstawione zostaną tu tylko te zagadnienia, które układają się w kaszubszczyźnie inaczej niż w języku polskim. Zwraca się przeto uwagę na: a) warianty słowotwórcze różnych wyrazów (1.2.), b) specyficzne formanty, znane tylko w kaszubszczyźnie, obce innym jezykom słowiańskim (1.3.), c) na te same formanty, notowane w polszczyźnie i w kaszubszczyźnie, ale w innych podstawach i o innym stopniu produktywności (1.4.).
1.2. Warianty słowotwórcze różnych wyrazów:
biedżi lub biegunë, sporadycznej biegôczi ‘bieguny u kołyski’ [(]Atlas jezykowy kaszubszczyzny i dialktów sąsiednich, oprac. przez Zespół Instytutu Słowianoznawstwa PAN, I-VI pod kier. Z. Stiebera, VII-XV pod kier. H. Popowskiej-Taborskiej, Wrocław 1964-1978, VII, m. 336[, dalej AJK)];
pnkasz. blizu, pdkasz. blisko ‘blisko’ AJK VII, m. 348;
cedzëdło, cezëdło, cedëdło, cedło, cedzka ‘naczynie do cedzenia mleka’ AJK VII, m. 342;
chléw, chléw dlô swini lub chléw do swiń, swini chléw i swińsczi chléw AJK, m. 340;
czkawica, czkôwka, czkôwczi, szkôwka, czichutka, szczikutka, czikutczi, czikotka, czikuta i inne warianty ‘czkawka’ AJK VII, m. 343;
pnkasz. czosła i czosło, pdkasz. czosełka ‘narzędzie do żłobienia w drzewie’ AJK VII, m. 377;
człóńc i czółńc, człónk, czółónk, czółenko, czółónko, czołno, człoń ‘czółenko w warsztacie tkackim’ AJK VII, m. 338;
pnkasz. dopiérze, pdkasz. i śrkasz. dopiérë, rzadkie dopiéro i dopiéró, sporadycznie (np. w Rębiechowe) dopiéra oraz zdrobniałe dopiérko, dopiérku, dopiéruszku AJK VII, m. 347;
drôbie, drôbczi, rzadko drabinë ‘drabiny w wozie drabiniastym’ AJK VII, m. 333;
glista, sporadycznie glizda, powszechne glistwa, rzadkie glistew i sporadycznie glizdew AJK VII, m. 310;
grzechotka, grochotka, pdkasz. gruchotka i grechotka oraz gruchôwka AJK VII, m. 342;
grzãda, grządel (rodzaj męski i żeński) ‘grządziel’ AJK VII, m. 336;
gulôcz, gulôk, pdkasz. gulôrz ‘indyk’ AJK VII, m. 303;
pnkasz. jaskulëczka, jaskurlëczka, sporadycznie jaskulniczka, jaskulinka, na Półwyspie Helskim jaskulka, na całych Kaszubach jaskółka AJK VII, m. 305;
pnkasz. jarzãbina, jarzbina, pdkasz. jerzbina, sporadycznie na Helu jarzãba, jarzãbia, jarzëbôk, jarząbk AJK VII, m. 313;
jegłë, jeglëce, jiglëna, jiglewié, jaglewié, jiglija, jaglija ‘szpilki drzew iglastych’ AJK VII, m. 312;
jiczmiónk, jãczmiónk, czmiónk, jãczmińk, śrkasz. i pdkasz. jãczmiszk i jãczmiszek, jãczmuszk i jãczmiuszk ‘schorzenie powieki’ AJK VII, m. 344;
ju, już ‘już’ AJK VII, m. 347;
kosznik, koszôrz, koszikôrz, kosziczkôrz, kosziczôrz ‘mężczyzna wyrabiający kosze, koszykarz’ AJK VII, m. 331;
krôsniã, krôsniôk, krôsnik, krasnoludk ‘krasnoludek’ AJK VII, m. 323;
krzôk, czerz ‘krzew’ AJK VII, m. 311;
pnkasz. kukuczka, śrkasz. kukôwka i rzadko kukułka ‘kukułka’ AJK VII, m. 306;
kuropatka i rzadsze kuropatwa, pdkasz. perlica i perliczka ‘kuropatwa’ AJK VII, m. 301;
kurzawa, kurzatwa, kurzawica, rzadko kurzatka ‘zadymka śniezna’ AJK VII, m. 319;
nick, nic ‘nic’ AJK VII, m. 350;
niéwczora, niéwczera, przedwczera, zawczora ‘przedwczoraj’ AJK VII, m. 345;
niewitro, pnkasz. powitrze, pojitrze, pdkasz. pojutrze ‘pojutrze’ AJK VII, m. 346;
niżóden, żóden, niżoden, żoden ‘żaden’ AJK VII, m. 350;
oska, osa, łosëca, łasëca ‘osa’ AJK VII, m. 309;
oska, osëna, osëca, osowé ‘osika’ AJK VII, m. 314;
olszka, ólszka, pnkasz. olszëna, rzadkie olsza i olcha ‘olcha’ AJK VII, m. 315;
ptôch i rzadkie pdkasz. ptôk ‘ptak’ AJK VII, m. 301;
powój, powijka, powijôcz, powijôk, sporadycznie owijôk, wijôk ‘powoj’ AJK VII, m. 316;
przesada lub przisada, rózsada, niekiedy rózsadka ‘rozsada’ AJK VII, m. 319;
pasérb, pasérzb, pasérzbic, pasérbic, pasérzwic, paserba, paserzba i sporadycznie paserbik, paserzbik ‘pasierb’ AJK VII, m. 325;
pasérbica, pasérzbica, pasérzwica, paserbnica, paserzbnica, paserznica,
pastérz, pastôrz, pasturz, pasturk, pastuch, pastëch ‘pasterz’ AJK VII, m. 329;
piérsnik, rzadko nôpiérsnik, piérsniôk ‘pas w uprzęży idący koniowi przez piersi’ AJK VII, m. 332;
powróz, sporadycznie powrósło AJK VII, m. 339;
pozdze, pózdze, pózno ‘późno’ AJK VII, m. 349;
sadzôwczi, sadzónczi, sporadycznie sémiónczi i semienné bulwë ‘sadzeniaki’ AJK VII, m. 318;
sanica, pnkasz. sankowô i saniôwô, śrkasz. saniówka, pdkasz. sanka i saniónka oraz sanna, rzadko sanniô i sańna ‘sanna’ AJK VII, m. 320;
sãdza, sądowi ‘sędzia’ AJK VII, m. 331, co do sądowi [(]por. Słownictwo rękopiśmiennych ksiąg sądowych kościerskich z XVI-XVIII w., Gdańskie Studia Językoznawcze II, 1979[, dalej BSR)];
pnkasz. skrzëpice, skrzëpce, sporadycznie (np. Brzeźno Szl.) krzëpce, skrzëpczi ‘skrzypce’ AJK VII, m. 341;
pnkasz. słoniszko, rzadkie słónko, słuńce, słónyszko, słónuszko ‘słońce’ AJK VII, m. 321;
sosterka, sostrziczka, sostriczka ‘siostrzyczka’ AJK VII, m. 326;
sycëna lub sëcëna, sytôw, sporadycznie sytowie, syto i syt ‘sitowie’ AJK VII, m. 317;
tancerz, tańcérz, tancórz, tańcôrz, tanecznik, taniecznik, sporadycznie tancownik i tańcownik oraz tancer AJK VII, m. 327;
wietrznik, wietrzniôk, wiatrôk, wietrzôk, wietrzny młin, wiatrowi młin ‘wiatrak’ AJK VII, m. 334;
wuj, wujk, wujek ‘wujek’ AJK VII, m. 324;
zając, zajk, zajek AJK VII, m. 307;
zmrok, zmroch, pdkasz. zmiérzch i zmiéchrz ‘zmierzch’ AJK VII, m. 322;
pnkasz. zôwietrznica, wietrznica, wierzchnica, wiechrznica, zob. wietrznik AJK VII, m. 334;
Podano tu sporą liczbę wyrazów o zróżnicowanej formie za AJK VII, nie są to na pewno wszystkie. Takie zróżnicowanie formalne wyrazów występuje we wszystkich językach, a kaszubszczyźnie jest ono bardzo wyraźne. Wynika to stąd, że kaszubszczyzna to dotychczas język głównie mówiony; ponaddialektalny wzorzec dopiero się kształtuje w języku literackim. Niektóre odmianki są regionalnie ograniczone (stąd częste kwalifikatory geograficzne: pnkasz., śrkasz., pdkasz.).
Podane tu warianty są czasami nie tylko odmianami słowotwórczymi, w których by do tego samego rdzenia dochodziły różne przyrostki, jak w wypadku formacji z obocznymi sufiksami -awica lub -ôwka, np. bardawica lub bardôwka ‘brodawka’, pijawica lub pijôwka ‘pijawka’, purchawica lub purchôwka ‘purchawka’, żagawica lub żagôwka ‘silnie parząca pokrzywa’ (AJK VIII, m. 360); często wystąpiły tu też warianty fonetyczne, np. jiglewié lub jaglewié, pasérb lub pasérzb, tancerz lub tancérz, pastuch lub pastëch itd. Są wśród tego zestawy również warianty leksykalne, np. sadzôwczi i sémiónczi. Te przykłady wskazują już na bogatą synonimię w kaszubszczyźnie, wynikającą m. in. także ze zróżnicowania dialektycznego całego obszaru Kaszub.
1.3. Formanty charakterystyczne dla kaszubszczyzny
Kaszubszczyzna znamienna jest archaizmami. Sa to dawne formy nie tylko fonetyczne, fleksyjne i leksykalne, ale także słowotwórcze. Z formantów, które niegdyś znane były językowi staropolskiemu, a dziś już nie funkcjonują w polszczyźnie, wymienić trzeba przede wszystkim:
1.3.1. -ëszcze lub -iszcze i jego pochodne, jak -czëszcze lub -cziszcze, -owiszcze, -awiszcze. Sufiks ten znany jest poza tym we wszystkich jezykach słowiańskich. W kaszubszczyźnie wyrazy utworzone za pomocą przyrostka -ëszcze i jego pochodnych wystepują już tylko na północy Kaszub w powiatach puckim i wejherowskim, niekiedy także w kartuskim. W AJK VIII, m. 351-355 odnotowano i obszernie omówiono wyrazy: rżëszcze, rżanowiszcze, rżaniszcze ‘ściernisko i pole po życie’ od rzeczownika reż ‘żyto’ lub przymiotnika rżany ‘żytni’, żëtniszcze ‘to samo’ od przymiotnika żëtny, klepiszcze, pszeniszcze lub pszéniszcze ‘ściernisko po pszenicy’ : pszény ‘pszenny’, także pszenicniszcze lub pszeniczëszcze, bulwiszcze ‘kartoflisko’ lub bulwowiszcze czy bulowiszcze od bulwa i bulwowi ‘ziemniak i ziemniaczany’, ówsniszcze lub ówsyszcze ‘ściernisko po owsie’, drożëszcze bądź drozëszcze ‘boczna, zła droga’, jiczmiszcze lub jãczmiszcze, jiczniszcze, jãczmieniszcze ‘ściernisko po jęczmieniu’, trzãsawiszcze lub tylko w lm. trzãsawiszcza ‘trzęsawisko’, mrowiszcze ‘mrowisko’, grablëszcze lub tylko w lm. grablëszcza ‘trzonek grabi’, miotlëszcze lub mietlëszcze ‘kij, na którym osadzona jest miotła’ i ‘stara miotła’, kosëszcze ‘trzonek kosy’. Dodać tu można jeszcze toporzëszcze ‘trzonek topora i siekiery’, cepowiszcze ‘trzonek cepów’. Lorentz (F. Lorentz, Gramatyka pomorska, wyd. 2 fotoofsetowe, Wrocław 1958-1962, 691 [dalej LGP]) podaje nadto: błocëszcze ‘miejsce, gdzie było bagno’, brodzëszcze ‘brodzisko’, stawiszcze ‘miejsce, gdzie była buda’, dworzëszcze ‘dworzysko’, chëczëszcze ‘miejsce, gdzie stał dom’, lepiszcze ‘miejsce po gnieździe jaskółczym’, glëniszcze ‘miejsce, gdzie się wydobywa glinę’, gnojiszcze ‘gnojowisko’, kalëszcze ‘kalisko’, pastwiszcze ‘pastwisko’, smiecëszcze ‘śmietnisko’, cwiklëszcze ‘pole buraczane’, chmielëscze ‘chmielnik’, kléwrëszcze ‘koniczysko’, tzn. ‘pole po koniczynie’, marchwiszcze ‘marchewnik’, wiczëszcze ‘wyczysko’, zbożëszcze ‘zboże’, pniszcze ‘pniewie, pniewisko’. Z rozszerzonym przyrostkiem -owiszcze, uproszczonym fonetycznie do -ojszcze notuje z gwar słowińskich: błotojszcze ‘bagnisko’, skałojszcze ‘miejsce skaliste’, domojszcze ‘miejsce po domu’, grobojszcze i grobowiszcze ‘grobowisko’, rakojszcze ‘śmietnisko’, szczërzojszcze ‘ściernisko’, wãglojszcze ‘mieścisko, węglowisko’, zamkojszcze lub zamkowiszcze ‘zamczysko’, borojszcze ‘borowisko’, danojszcze ‘karczowisko po jodłach’, dãbojszcze ‘dąbrowa, dębnik’, drzonojszcze, drzonowiszcze ‘cierniak, ciernisko’, chójkojszcze ‘miejsce po choinie’, strzënojszcze, strzënowiszcze ‘trzcinisko, trzcinowisko’, kretojszcze, kretowiszcze ‘kretowisko’, bobojszcze, bobowiszcze ‘bobowisko’, grochojszcze, ‘grochowisko’, kléwrojszcze, kléwrowiszcze ‘koniczysko’, lnojszcze ‘lnisko’, makojszcze ‘makowisko’, rzepowiszcze ‘rzep(n)isko’, wikojszcze, wikowiszcze ‘wyczysko’, por. jeszcze LGP 692-695.
Przyrostek -ëszcze, -iszcze coraz bardziej wycofuje się na rzecz sufiksu -isko i jego pochodnych. Oznaką wycofiwania się omawianego przyrostka jest też współwystepowanie, zwłaszcza u młodego pokolenia, formacji na -isko i jego pochodnych z formacjami na -ëszcze bądź -iszcze i jego pochodnych.
Jak pokazują wyliczone przykłady, sufiks ten tworzy pochodne od rzeczowników, przymiotników i czasowników. Twory powstałe za jego pomocą oznaczają rękojeści różnych narzędzi, np. szëflëszcze ‘trzonek łopaty’ : szëfla bądź szëpla, nazwy ekspresywne, np. brzëszëszcze ‘brzuszysko’, knôpiszcze ‘duże, bezczelne chłopczysko’ i ‘biedny, politowania godny chłopczyk’ oraz nazwy o bliżej nie sprecyzowanej funkcji, np. klepiszcze ‘klepisko’.
1.3.2. Przyrostek -iczé poza Kaszubami nie jest znany w innych językach słowiańskich ani w dialektach języka polskiego. Często bywa rozszerzany o element -ow- pochodzący z przymiotników typu borowi (AJK IV, m. 186, s. 170). Występuje głównie na pn. i śr. Kaszubach i tworzy rzeczowniki zbiorowe od nazw roślinnych, oznaczając nać, listowie, gałęzie lub mijesce, na którym dane rośliny się znajdują. Oto wybrane przykłady takich formacji z LGP 744-745: besowiczé ‘krzewy bzu’, brëmowiczé ‘nać janowca’ : brëm, brzozowiczé ‘gałęzie brzozy’, bobowiczé ‘bobowiny’, borowiczé ‘krzaki borówek’, bukowiczé, bulwowiczé lub bulewiczé ‘nać kartoflana’, grochowiczé ‘grochowiny’, jagodowiczé ‘krzaki jagód’, kléwrowiczé ‘suszona koniczyna’, makowiczé ‘makowiny’, malënowiczé ‘malinowiny’, meszkowiczé ‘miejsce pokryte mchem’, pszeńowiczé ‘słoma po pszenicy’, rzepowiczé ‘rzepowiny’, sycënowiczé ‘sitowisko’, strzënowiczé ‘trzcinowisko’, wrzosowiczé ‘wrzosowisko’, wikowiczé ‘wykowiny’, jiczniczé ‘słoma z jęczmienia’, ówsniczé ‘owsianka’, marchwiczé ‘liście marchwi’, żôrawiczé ‘żurawiny’, krzewiczé ‘krzewy’.
1.3.3. Historyczny przyrostek -a, pisany w kaszubszczyźnie -ô (o sufiksie można tu mówić w ujęciu historycznym, bo współcześnie mamy tu do czynienia z końcówką -ô). Istnienie tego przyrostka stwierdzamy w rzeczownikach: szërzô ‘szerokość’, niżô ‘dół’, głãbiô ‘głębia’, wiżô ‘wysokość’, dôlô ‘dal, odległość’, grëbiô lub grubiô ‘grubość, tusza’. Te postaci wyrazów znane były też w staropolszczyźnie, dziś w dialektach polskich trafiają się tylko sporadycznie (AJK VIII, m. 366).
1.3.4. Wymienione wyżej rzeczowniki z przyrostkiem na -ô mają najczęściej oboczny formant -awa, np. szérzawa, niżawa, wiżawa. Sufiks ten znany był staropolszczyźnie, np. błoniawa ‘równina’, chmurawa ‘zasępienie powietrza’ i we wpółczesnych gwarach polskich, np. burzawa ‘zawierucha’. Częsty jest w nazwach rzek Rudawa, por. kaszubskie Skwiérawë, wieś w Bytowskiem i historyczną nazwę części jez. Wdzydze – Szerzawy (Pomorskie Monografie Toponomastyczne I 235[, dalej PMT]), por. AJK VIII, m. 366, s. 122-123. Lorentz (LGP 718) podaje nadto złużawa ‘długość’ (na pd. Kaszub wyraz ten znany jako dłużawa), drapawa ‘świerzb’, kurzawa, wrzawa, bielawa, murawa, durawa ‘obdartus’ i Zëława bądź Zława ‘Żuławy’. Więcej przykładów formacji na -awa zob. w artykule Brezy o nazwisku Ceynowa (Rocznik Gdański XXXIX, 1979, z. 1), które to nazwisko sprowadza autor do etymologicznej postaci Cieniawa : cieniawa ‘brunet’.
1.3.5. Tu wspomnieć też trzeba o historycznym formancie *-bja i *-bnja, który w staropolszczyźnie dawał ã (długie), a w sredniopolszczyźnie (po w. XVI) a pochylone, we współczesnej polszczyźnie natomiast a jasne, jako że tylko takie a znane jest współczesnemu językowi polskiemu. W kaszubszczyźnie natomiast staropomorskie i staropolskie ã (długie) ma swoistą kontynuację, zbliżoną zasadniczo do różnego rodzaju o. Chodzi tu o takie wyrazy, jak: kuzniô, stëdniô lub studniô, wieczerzô, piesniô, kuchniô, patelniô, matniô ‘worek niewodu’, przędzô ‘grubsze lniane nici’, płutniô lub płitniô ‘górna lina niewodu’, staniô lub stajniô, kłoniô ‘rodzaj sieci jeziornej’, ubiedrzô lub ubiedrzniô ‘zbocze, stromy brzeg’, skarniô ‘skroń’, kopniô ‘miejsce bez śniegu’ i ‘mroźna bezśnieżna pogoda’, odkładniô ‘część pługa, która odkłada skibę’, môłniô ‘błyskawica bez grzmotu’, pełniô, toniô ‘toń’, pierzô ‘bielizna’, ceniô ‘cień’, starniô ‘flądra’, swiniarniô ‘pomieszczenie dla świń’, zôkładniô ‘otwór w lodzie do wpuszczania sieci’, wchodniô ‘otwór w lodzie do wpuszczania sieci’, wëchodniô ‘otwór w lodzie do wymowania sieci’ (por. AJK VIII, m. 381-382).
1.3.6. W przymiotnikach funkcjonuje jeszcze dziś na północy Kaszub przedrostek są-. Formy sa jego pomocą utworzone nie były notowane przez leksykografów kaszubskich z wyjątkiem ks. Sychty, który słyszał je w Puckiem i zamieścił w Słowniku (B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII, Wrocław 1967-1976, V 125[, dalej SSG]). Są to przymiotniki nie znane staropolszczyźnie ani współczesnym gwarom polskim, rzadkie też są w innym językach słowiańskich (znane tylko dolnołużyckiemu i staroczeskiemu, por. AJK IV, m. 171, s. 115-116). Chodzi tu o przymiotniki oznaczające ciąże u zwierząt domowych, np. sąbagnô lub sąbagniô ‘kotna’ o owcy, sącelnô ‘cielna’ o krowie, sąkocô lub sąkotnô ‘kotna’ o kotce i suce, sąprosnô lub sąproszô ‘prośna’ o świni, sązgrzebnô ‘źrebna’ o klaczy. Jest to niewątpliwy archaizm. Przedrostek są- utrzymał się w polszczyźnie jedynie w kilku rzeczownikach, jak sąsiad, sąsiek, dawne Sąpolno, dziś Sępólno, staropolskie sąmnienie, dziś sumienie i sąpierca ‘oskarżyciel, powód w sądzie’.
1.3.7. Z prefiksów przymiotnikowych, znanych innym językom słowiańskim: rosyjskiemu, łużyckiemu, staroczeskiemu, a także staropolskiemu wymienić trzeba nô-, ogólnopolskie na- stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków, np. nôlepszi, nôlepi, nôwëżi, nôgrëbszi, nôgrëbi (por. AJK IX, m. 428).
1.3.8. Nie znane dawniej polszczyźnie przysłówki bez końcowego -o: dalek, głãbok, szërok, wësok, znane są szeroko na Kaszubach, często też (zwłaszcza na pd Kaszub) występują równolegle z postaciami na -o: daleko, głãboko, szëroko, wësoko. Przez te postaci kaszubszczyzna nawiązuje do połabszczyzny, słowińszczyzny i dialektów północno-zachodniej Polski: Kociewia, Borów Tucholskich, Krajny (AJK IX, m. 422).
1.3.9. Znamienną cechą słowotwórstwa kaszubskiego, odnosząca się do wielu części mowy, jest proces deminutywizacji i hipokoryzacji, czyli tworzenie wyrazów zdrobniałych i spieszczonych. Zagadnienie tylko sygnalizuję, wymagałoby on bardziej szczegółowego opracowania. Poinformować też trzeba, że gdy o czasowniki chodzi, to poświęcono temu zagadnieniu kilka prac. (Z najnowszych to: Kreja 1978: 61-71 [patrz wykaz literatury na końcu pracy]; Wrocławska 1974: 121-125. Zainteresowanie badaczy budziły czasowniki zdrobniałe typu dajczkac, mówkac, róbkac, skôczkac, gońkac itd. Wiele zdrobnień i spieszczeń uzywanych jest tylko w zwrotach do dzieci. te notuje w szerokim zakresie A. Labuda (Labuda 1960), np. beczkuszka, puczulink ‘piłka do zabawy’, pomalinku ‘powoli’, nie mówiąc już o zdrobnieniach czasownikowych zdrobniałych typu jidzkac, jidzëczkac (wszystko od iść).
Wśród zdrobnień rzeczownikowych wymienić trzeba formacje z przyrostkiem -uszek typu dzbanuszk lub dzbanuszek, woruszek ‘woreczek’, dzwonuszk lub dzwonuszek, Franuszk lub Franuszek (od Franciszek), Gawruszk lub Gawruszek (od Gabriel. Gdy o imiona chodzi, to dużo takich przykładów spotkać można w XVII- i XVIII-wiecznych księgach metrykalnych kościołów kaszubskich. Formacje te znane są zresztą gwarom północnopolskim (Cyran 1977: 58; Górnowicz 1967: 23 uznaje ten przyrostek za malborski). Procesem zdrobnień wyjaśnić się dają wyrazy typu brzózka ‘brzoza’, gołąbek lub gołąbk ‘gołąb’, ridzik ‘rydz’, okónk lub okónek ‘okoń’ (por. AJK VIII, m. 368), które z pochodzenia sa formacjami zdrobniałymi, ale pierwotny charakter zdrobnień już straciły. Por. analogiczne polskie skowronek, jaskółka, kukułka, przepiórka, wewiórka wobec spotykanych nazwisk Skowron, Jaskula, Kukuła, Piepióra, Wiewióra.
Przymiotniki zdrobniałe typu daleczczi, głãboczczi, wësoczczi są częste, poza tym znane są one w polskiej poezji ludowej (Bartmiński 1973: 148). Podobnie przysłówki odprzymiotnikowe daleczko, głãboczko, wësoczko, blizëczko lub też daleczk, głãboczk, wësoczk, szëroczk, jeśli nawiązują one do krótszych form przymiotników dalek, głãbok, wësok, szërok. Tu należą też przysłówki zdrobniałe nawetk ‘nawet’, wnetk ‘wnet’, dopierko lub dopiérku, dopiéruszku, zarôzku (AJK VII, m. 347, s. 217).
Zdrobniałe zaimki to np. nick ‘nic’ (AJK VII, m. 350, s. 227-228), dotądk, stądk, stądka, dotądka, terôzku. (Szerzej o tych strukturach zob. Zieniukowa 1971).
1.4. Formanty funkcjonujące w innych podstawach i w innym zakresie niż w języku polskim
Formanty rzeczownikowe:
1.4.1. W średnipolszczyźnie, tj. od XVI do XVIII w., jak też częściowo w staropolszczyźnie znany był proces przejścia dawnych rzeczowników rodzaju żeńskiego na -y (por. jeszcze słowińskie marchi ‘marchew’ i cérczi ‘cerkiew’) do form na -ew i -wia. We współczesnym języku polskim ustabilizowała się postać albo na -ew, jak np. marchew, albo na -wa, jak np. pluskwa, albo na -wia, jak np. stągwia. W kaszubszczyźnie natomiast, bardziej archaicznej od języka polskiego, mamy formy oboczne na -ew, -wa lub -wia, por. AJK VIII, m. 383-385. Autorzy wyróżniają najpierw formy o szerszym zasięgu terytorialnym na -wa, mniejszym na -wia (por. AJK VIII, m. 383). Należą tu rzeczowniki: pluskwia wobec powszechnej na Kaszubach (z wyjątkiem północy) formy pluskiew, pletwia ‘kabłączek w wozie drabiniastym, łączący luśnię z kłonicą’, znaną wyłącznie na pn. i pd. Kaszub, glistwia ‘pasożyt wnętrzności ludzi i zwierząt’ z pn., rzadziej śr. Kaszub wobec powszechnego glistwa, krzëkwia ‘zadymka śnieżna’, ‘zawierucha’, ‘silny mróz’ znana z pn. Kaszub i ze słowińczyzny.
Na mapie 384 [AJK] omówione zostały formy na -wia wobec wystepujących na większym obszarze form na -ew. Są to rzeczowniki: wietwia znany w gwarach pnkasz. i częściowo śrkasz. po Kartuzy wobec prawie powszechnego wietew ‘gałąź’ (sam wyraz nie znany dialektom polskim, dobrze za to poświadczony w innych językach słowiańskich), warząchwia lub warzechwia ‘duża łyżka drewniana’ wobec powszechnej formy (z wyjątkiem pn. Kaszub, gdzie korzczew) warząchew, korzkwia ‘duża łyżka drewniana’ znana na pn. Kaszub wobec powszechnej korzczew, brzëtwia wobec brzëtew, brwia wobec brew, krëkwia ‘laska’ wobec krëczew, plëskwia i plëszczwia ‘pliszka’ wobec plëszczew i plëskwa, rëbitwia ‘duży połów’ wobec rëbitwa, drëdzwia lub drëdzwia lub rdzewia ‘rdza’, marchwia wobec marchew, dzegwia ‘pasza drugi raz gryziona przez krowe’ wobec dzegwa, purchwia ‘wesz owiec’ wobec purchew, parzuchwia ‘mała, silnie parząca pokrzywa’ wobec parzuchew, chorągwia wobec chorądżew, lągwia ‘hak, na który zakładają bronę’ i ‘kobieta wysokiego wzrostu’ wobec lądżew.
Na mapie 385 AJK został przedstawiony zasięg wyrazów na -ew wobec powszechnych form na -wa, np. plëszczew w zachodniej części Wejherowskiego wobec plëskwa, pnkasz. pletew ‘kabłączek łączący w wozie drabiniastym luśnię z kłonicą’ wobec pletwa, pnkasz. i śrkasz. glistew wobec glistwa, kotew ‘kotwica’ wobec kotwa, sporadycznie kostrzew ‘kostrzewa, rodzaj chwastu’ wobec kostrzewa, dratew ‘nić szewska’ wobec dratwa, gãstew wobec gãstew, listew wobec listwa.
1.4.2. Mówiąc o formantach spotykanych zarówno w polszczyźnie, jak i w kaszubszczyźnie, warto wspomnieć choćby tylko, że w kaszubszczyźnie ze względu na swoiste procesy fonetyczne mają te sufiksy inny kształt, np. przyrostek -ik realizowany bywa często, zwłaszcza na pn. i śr. Kaszubach jako -ëk, np. nórcëk, gozdzëk, nokcëk ‘paznokiecik’, okręcëk, stolëk; -unek jako -ënk, np. darënk, kwitënk ‘pokwitowanie’, ladënk ‘ładunek’, stosënk ‘stosunek’; -ica jako -ëca, np. szablëca, łãczëca ‘łączka’, drôbczëca ‘drabineczka’; -acz jako -ôcz, np. dzwigôcz ‘dźwigacz’, plestôcz ‘pleciuga’, złocôcz ‘złotnik’; -ista jako -ësta, np. kawalerzësta, policësta ‘policjant’; -iwo jako -ëwo, np. pieczëwo, palëwo, warzëwo i inne.
1.4.3. Staropolski sufiks -ic i rozszerzony -owic bądź -ewic utrzymuje się jeszcze dziś na pd. Kaszub w funkcji patronimicznej (odojcowskiej). Wtórny przyrostek -owic lub -ewic uległ tu jednak skróceniu do -óc lub -éc. Mamy zatem formacje typu kowôléc Jan ‘Jan, syn kowala’, częściej jednak od nazwisk typu Szëcéc Pioter : Szyc(a), Bréskóc Józef : Breska, Lôskóc Magda : Laska. Formacje te obejmowałyniegdyś całe Kaszuby, znane były też u Słowińców. Doczekały się już dość bogatej literatury, którą cytuje E. Breza w artykule o historycznych patronimikach z okręgu Brus i Borzyszków (Breza 1978: 42-48). F. Lorentz (LGP 702) notował ten sufiks także w funkcji nazw mieszkańców na północno-wschodnich Kaszubach, np. żarnowice, krokowice, gnieżdżewice ‘mieszkańcy Żarnowca, Krokowej, Gnieżdżewa’. Dziś już w tej funkcji nie notowany (por. AJK IX, n. 407, s. 68-73). Przttaczane przez Lorentza (LGP 700) formacje deminutywne z przyrostkiem -ic, np. panic, ksãżëc, jelenic ‘jeleń’ są dziś już całkiem zleksykalizowane.
1.4.4. Współcześnie na Kaszubach, zwłaszcza północnych i środkowych nazwę mieszkańca tworzy się za pomocą przyrostka -ón, odpowiednika polskiego -anin, skróconego na wzór lm., np. żarnowczón, sławutowión ‘mieszkaniec Żarnowca, Sławutowa’, niekiedy rozszerzonego do -czón, np. gdińczón ‘mieszkaniec Gdyni’. Zachowuje również swoją żywotność sufiks -ak, kasz. -ôk, zwłaszcza na pd. Kaszubach (w polszczyźnie coraz bardziej wycofujący się), np. dzéminiôk, lëpuszôk, reduniôk ‘mieszkaniec Dziemian, Lipusza, Radunia’. W tej samej funkcji występuje także -ik i jego pochodne, znany również gwarom północnopolskim (do XIX w. żywotny także w polszczyźnie), np. zãblewnik, mirochownik ‘mieszkaniec Zęblewa, Mirachowa’ (AJK IX, m. 407, s. 68-73).
1.4.5. Przykłady formacji patronimicznych typu Bréskóc i nazwy mieszkańców prowadzą nas w zagadnienie tzw. słowotwórstwa antroponimicznego. Zajmiemy się zatem kolejno sposobem tworzenia nazwisk synów, nazwisk córek od ojców (formacje patronimiczne), nazwisk żon od nazwisk mężów (tzw. formacje marytonimiczne) i wreszcie sposobami określania całej rodziny.
Od nazwisk przymiotnikowych na -ski, kasz. -sczi i w typie Zimny, kasz. Zëmny nazwiska żon i córek tworzy się prosto przez zmianę gramatyczną końcówki -i na -ô; nazwiska synów brzmią z zasady tak, jak odpowiednie nazwiska ojców, np. Kowalsczi = Kowalskô dla żony i córki, Kowalsczi dla syna. Jednak w wypadku nazwisk córek i synów możliwa jest też konstrukcja z dopełniaczem obu liczb nazwiska i z dodaniem słowa syn, córka czy konkretnego imienia, a więc typ Kowalsczégo syn, córka lub Kowalsczich syn, córka bądź Kowalsczégo Jan czy Agnes lub też Kowalsczich syn bądź córka.
Nazwiska synów od nazwisk ojców zakończonych spółgłoską lub samogłoską tworzy się zasadniczo jednakowo przez użycie przymiotnika dzierżawczego od nazwiska ojca z dodaniem słowa syn bądź konkretnego imienia, a więc np. Nowaków czy Gruchałów syn bądź Jan lub też Nowaka czy Gruchałë syn bądź Jan. Na południu Kaszub możliwe są konstrukcje typu Nowakóc, Gruchałóc Jan czy syn (por. 1.4.3.). We wszystkich typach nazwisk dla synów możliwe są określenia typu Stari Nowak, Stari Gruchała, Stari Kowalsczi,, Stari Słôwny na ojca i Młodi Nowak, Mlodi Gruchała, Młodi Kowalsczi, Młodi Słôwny dla syna.
Nazwiska córek od nazwisk ojców na spółgłoskę i samogłoskę tworzy się analogicznie jak nazwiska synów, tj. przez użycie przymiotnika dzierżawczego od nazwiska lub użycie nazwiska w dopełniaczu lp. z dodaniem słowa córka lub konkretnego imienia, a więc typ Nowakowa czy Gruchałowa Zosza bądź córka czy też Zosza Nowaka, Gruchałë. Na pd. Kaszub znowu możliwe są konstrukcje patronimiczne typu Nowakóc, Gruchałóc Zosza czy córka. Rzadziej w funkcji tworzenia nazwisk córek używa się przyrostka -ka, np. Wrëczka czy Nowaczka od nazwisk ojców Wrëcza czy Nowak.
Pamiętać trzeba, że struktury typu Gruchałów syn, Gruchałowa Zosza odmieniają się w przypadkach zależnych, np. do Gruchałowégo sëna, z Gruchałową Zoszą. Na pd. Kaszub – pod wpływem kociewskim – zdarza się nieodmienność pierwszego członu, a więc np. do Gruchałów sëna.
W tworzeniu nazwisk żon najproduktywniejszy jest przyrostek -ka, zwłaszcza w nazwiskach zakończonych spółgłoską, np. Nowaczka, Wrëczka, Gruchałka. Również częstym jest sufiks -ënô, zwłaszcza w nazwiskach zakończonych samogłoską, np. Lôszczënô, Brézénô, Tribiénô od nazwisk mężów Laska, Breza, Tryba. Poza tym na pn. Kaszub używa się sufiksu -owô, np. Nowakowô, Gruchałowô. Zwrócić trzeba uwagę, że mamy tu przyrostek -owô (z wygłosowym -ô), natomiast w określeniu córki jest -owa (z wygłosowym -a).
W określaniu całej rodziny mamy formy typu Kowalscë na śr. i pn. Kaszubach, Kowalsczich na pd. Kaszub, w nazwiskach zakończonych spółgłoską i samogłoską końcówkę -owie, a więc typ Nowakowie, Gruchałowie lub też Nowacë, Gruchałë. Na pd. Kaszub możliwe są formacje patronimiczne typu Nowakóc, Gruchałóc. Z wyjątkiem ostatniego sposobu wszystkie te możliwości podlegają odmianie. (Por. do tego rozdzialik AJK IX, m. 401-406). Zauważyć też trzeba, że przedstawiony tu sposób określania jest prawidłem dawnym, notowanym w źródłach, przynajmniej na pd. Kaszub (Kościerskie) od drugiej połowy XVI w. (E. Breza, Z antroponimii Pomorza Gdańskiego (na podstawie ksiąg sądowych kościerskich z XVI-XVIII w.), Slavia Occidentalis XXXIV, 1977, 9-25).
1.4.6. Przyrostek -ica ma w kaszubszczyźnie jeszcze m. in. charakter zdrabniający (deminutywny), np. jeglëca lub jiglëca ‘szpilka na drzewie’, bródczëca ‘brodeczka’, drôbczëca ‘drabineczka’, flaszczëca ‘flaszeczka’, główczëca ‘główeczka’, chustczëca ‘chusteczka’, kłódczëca ‘beczułka’, nóżczëca ‘nóżeczka’, pôrczëca ‘pareczka’, swinczëca ‘świneczka’, żôbczëca ‘żabeczka’ (LGP 703).
Nadto sufiks -ica i jego pochodny -nica wykazuje w kaszubszczyźnie wysoką produktywność w nazwach samic, np. pôwica : pôw ‘paw’, wróblëca : wróbel, zajczëca : zajc, celëca : celã, zgrzebica : zgrzébiã, jak i kobiet, np. aptécznica ‘aptekarzowa’, babiewiérnica ‘kobieta zabobonna’, czeladnica ‘służąca’, chąsnica ‘złodziejka’, jednica ‘jedynaczka’, leworãcznica ‘mańkutka’, partesnica ‘kobieta pretensjonalna’, wëchodnica ‘emigrantka’, roznosnica ‘roznosicielka’, wróżbica ‘wróżka’.
Spotykamy ten sufiks również w niektórych nazwach abstrakcyjnych, np. przëjémnica ‘przyjemność’, przëstojnica ‘przystojność’, pokornica ‘pokora’, robotnica ‘pracowitość’, ostrzëca ‘ostrość’, wiecznica ‘wieczność’, widzalnica ‘wziętość, popularność’, zëmnica ‘zimno’, głãbica ‘głębokość’; tak samo w nazwach rzeczowników konkretnych, np. gromadnica ‘mieścisko’, kwasnica ‘kwaśne ciasto’, moklëca ‘pot’, nocnica ‘czapka nocna’, plecnica ‘ul’, przasnica ‘chleb przaśny’, smażnica ‘jajecznica’, sniegowica ‘przebiśnieg, pierwiosnek’, tãpica ‘tępa siekiera’ (por. BSR II, 1979), ostrzëglëca ‘skoszona łąka’, zgrzebnica ‘płótno zgrzebne’, żelôznica ‘garnek żelazny’, muchownica ‘muchomór’; w nazwach chorób, np. dëchawica ‘astma’, drzémawica ‘śpiączka’, drzëstawica ‘biegunka’, chlichawica ‘duszność’, kaszlawica ‘skłonność do kaszlu, kaszel’, pôdawica ‘padaczka’; nazwach zwierząt, np. kukawica ‘kukułka’, pijawica ‘pijawka’, jaskulëca ‘jaskółka’, wieszczerzëca ‘jaszczurka’; w innych rzeczownikach, zwłaszcza pochodnych od wyrażeń przyimkowych, np. przëremica ‘ramiączko u koszuli’, podzemica ‘ziemianka’, postronica ‘deska boczna u wozu’, zôzãbica ‘ropień dziąsła’, podrzëtnica ‘prześcieradło’, podpiãtnica ‘obcas’, sanica ‘sanna’, wisznica ‘wiśnia’, kuznica ‘kuźnia’, mlënica ‘młyn’, widlëce ‘widły’, snownica ‘kołowrotek’, zachlastnica ‘pierzyna’, rzëgawica ‘wymioty’, trzeskawica ‘trzaskanie’, strzikawica ‘strzykawka’, nogawica ‘pończocha’ (LGP 703-708); por. K. Handke, O dwóch kaszubskich wariantach sufiksu –ica, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XII, 1972, s. 109-114.
1.4.7. Przyrostek -ôcz lub -acz tworzy nazwy działacza i nazwy narzędzi podobnie jak w języku polskim, występuje jednak w innych podstawach czasownikowych. Mamy zatem w kaszubszczyźnie np. dzwigôcz ‘ten, co dźwiga’ : dzwigac, gôdôcz ‘mówca’ : gadac, jôdôcz ‘ten, co wiele je’ : jadac, jednôcz ‘rozjemca’ : jednac (por. BSR), klapôcz ‘plotkarz’ : klapac, kôrbôcz ‘pleciuga’ : kôrbac, łatôcz ‘ten, co łata’ : łatac, mazôcz ‘ten, co maże’ : mazac, plestôcz ‘pleciuga’ : plestac, płëwôcz ‘pływak’ : płëwac, pomogôcz ‘pomocnik’ : pomagac, sekôcz ‘także żniwiarz’ : sekac, sewôcz ‘siewca’ : sewac, spôwôcz ‘śpioch’ : spôwac, garlôcz ‘ten, co gardłuje; kłótnik’ : gardłowac so lub garlëc so, złocôcz ‘złotnik’ : złocëc, wëstawiôcz ‘wystawca’ : wëstawiac, czabrôcz ‘gaduła’ : czabrowac, dëpacz ‘dzięcioł’ : dëpac, kląskôcz ‘grubodziób’ : kląskac. W nazwach działacza spotykamy także formacje odrzeczownikowe, np. zãbôcz ‘dentysta’ : ząb, korkôcz ‘pantoflarz’ : korka, gówniôcz ‘żuk’ : gówno, brifkôcz ‘listonosz’ : brifka, bãbnôcz ‘dobosz’ : bãben, a wśród formacji odczasownikowych spotyka się też nazwy roślinne, np. pchôcz ‘oset’, powijôcz ‘powój’.
Osobliwością jest wystepowanie sufiksu -ôcz w funkcji atrybutywnej (znamionującej) w formacjach odprzymiotnikowych, np. cëchôcz ‘milczek’, łësôcz ‘łysek’ (LGP 709-710). Niegdyś struktura na pewno częstsza, jak pokazuje np. przydomek szlachecki Nagacz : nagi (E. Breza, Pochodzenie przydomków szlachty Pomorza Gdańskiego, Gdańsk 1978, II wyd. 1986[, dalej BPS]).
1.4.8. Szególną cechą sufiksu -ot w kaszubszczyźnie jest to, że tworzy on nazwy działacza, np. bablot lub beblot ‘gaduła’, flabot ‘paplacz’, jamrot ‘biadacz’, jazgot ‘gaduła’, jąkot ‘jąkała’, szlabrot ‘brudas’, szwargot ‘szwargocący’. Nadto przyrostek ten występuje w wyrazach o innych podstawach niż w języku polskim, oznaczając odgłosy przyrody, np. bãbrot ‘pluskanie’, czabrot ‘gadanina’, chrachot ‘charchanie’, jamrot ‘głośne narzekanie’, knakot ‘grzechot, klekot’, krakot ‘krakanie’, krzekot ‘krakanie’, plaskot ‘pluskanie’, drëgot ‘drygot, drżenie’ (LGP 710-711).
1.4.9. Szczególną intensywnością cieszy się przyrostek -ota w nazwach abstrakcyjnych. W polszczyźnie jest to przyrostek martwy, tzn. nie tworzy się współcześnie przy jego użyciu nowych wyrazów pochodnych. W jego funkcję wszedł w polszczyźnie literackiej sufiks -ość. Ten przyrostek z wielką predylekcją wyzyskują pisarze kaszubscy, szczególnie J. Trepczyk i A. Labuda, por. np. jednota, miłota ‘milość’, szlachota ‘szlachetność’, twardota (EBN 46). Oto dalsze przykłady za LGP 711-712: bëlnota ‘doskonałość, bladota ‘bladość’, bosota ‘bosość, całota ‘całość’, cëchota ‘cichość’, dërnota ‘głupota’, gwësnota ‘pewność’, chromota ‘chromość’, krzëwota ‘krzywość’, nowota ‘nowość’, płochota ‘płochość’, ostrota ‘ostrość’. Niekiedy sufiks -ota tworzy także formacje odczasownikowe, np. drzemota ‘drzemanie’, chrôchota ‘ochrypłość’ i odrzeczownikowe, np. nędzota, biédota.
Owe formacje na -ota nabierają czasami znaczenia konkretnego, np. brzëdota ‘brzydal’, biédota ‘człowiek biedny’, gołota ‘człowiek bez majątku’, słabota ‘słabeusz’ (LGP 712).
1.4.10. Kaszubszczyzna ma też wiele formacji z sufiksem -ba. Dziś przyrostek ten – jak wykazuje M. Korytkowska (Korytkowska 1972: 101-105) – nie wykazuje już większej produktywności; wyrazy za jego pomocą utworzone mają już dość długi „żywot” w kaszubszczyźnie. Nie wyzyskują go pisarze, tworząc neologizmy (EBN). Oto przykłady: ceszba ‘uciecha’, gońba ‘gonitwa’, kochba ‘narzeczeństwo’, kosba ‘koszenie’, chwalba lub chwałba ‘przechwalanie się’, rajbë ‘swaty’, rãczba ‘poręczenie’, rôczba ‘zaproszenie’, séwba ‘siew, sianie’, slëzba ‘ślizganie się’, swadzba ‘wesele’, uczba ‘uczenie się’, żeńba ‘ożenek, żeniaczka’, żëczba ‘życzenie’, por. LGP 713-714.
1.4.11. Sufiksy ze spółgłoską -ch, a więc -ëch, -och, -ôch występują również w innych podstawach i w szerszym zakresie aniżeli w polszczyźnie, np. drëżoch ‘tchórz, człowiek bojaźliwy’, leżôch ‘leniuch’, smierdzëch lub smirdzoch ‘śmierdziel’, stożëch ‘zarozumialec’ : stożëc so ‘być dumnym’, szpielëch ‘ten, co szepleni’ : szepielëc, zobocëch ‘brudas’ ; zobotac, pierdzoch, sëtoch ‘tłóścioch’ : sëti ‘tłusty’, dërnoch ‘głupiec’, chitroch, chëtroch ‘człowiek chytry, przebiegły’, pstroch ‘pstry wół’, czarnëch ‘brunet’, bieloch i jasnoch ‘blondyn’, Kwiatocha ‘zawołanie krowy’ (LGP 714-715). Są to, jak widać, formacje odczasownikowe, odprzymiotnikowe, wszystkie pełnią funkcję nazw znamionujących, atrybutywnych. Daność formacji zaświadczają przydomki szlacheckie Mędroch, Szadoch, Szymnoch, Żuroch (BPS 153-154, 214).
Dziś przyrostek -och służy przede wszystkim do skracania nazwisk na -ski, np. Czedroch : Czedrośczi, Czinoch : Czinośczi, Brzezoch : Brzezynśczi, Turoch : Turzińśczi, Kropidłoch : Kropisłośczi itd.
1.4.12. Podobnie przyrostki ze spółgłoską -s- i -sz- mają szerszy zakres i funkcjonują w innych podstawach aniżeli w polszczyźnie, np. fagolas ‘szelma’ : fagolëc, dżibas ‘gibas, dryblas’ : dżibac, lëbas ‘leniuch’ : lëbi m. in. ‘leniwy’, wojas ‘człowiek hałaśliwy’, wëwijas ‘krętacz’, kudlôs ‘kudłacz’, niegodzëjôsz ‘niegodziwiec’; bielës ‘blondyn’, chwalësz lub chwalisz ‘samochwał’, głëpisz ‘głupiec’, głodnisz ‘głodeusz’, łamisz ‘człowiek wysoki, smukły’, modnisz ‘modniś’, urwisz. Szczegółowo północno-zachodnie formacje kaszubskie na -isz i -ysz opracowała H. Popowska-Taborska („Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XI, 1972, s. 107-112), gdzie m. in. kradnisze (tylko w lm.) ‘księgi, żołądek zwierząt przeżuwających’, krãcësza ‘namiętna tancerka’, ksobisz ‘skąpiec’, gadësz ‘gawędziarz’, Karlisz ‘Karol’, Tónisz ‘Antoni’, Barësza ‘Barbara’, notowana już przez Ceynowę. Stosunkowo częste są formacje na -us lub -usz, np. lëbus, lagusz ‘człowiek wysoki’, dëguse ‘dyngus’, wielgusz ‘wielka sieć’, por. kasz. nazwisko Wielgosz (LGP 716-718).
1.4.13. F. Lorentz (LGP 718) notuje z Brus w Chojnickiem sufiks -ôż i -ôża w nazwach mieszkańców, np. brusôż ‘mieszkaniec Brus’, chełmôż ‘mieszkaniec Chełmów’, lubniôż ‘mieszkaniec Lubni’, a wariant żeński tego sufiksu -ôża oznacza mieszkanki wspomnianych wsi.
1.4.14. Mamy też dodatkowe (poza znanymi z polszczyzny) formacje na -stwo w funkcji abstrakcyjnej i kolektywnej zbiorowej, np. czarzëcelstwo ‘czarownictwo’, człownictwo ‘człowieczeństwo, krawstwo ‘krawiectwo’ i ‘krawcy’, lëdztwo ‘ludzkość’, nadstąpiélstwo ‘następstwo’, prostostwo ‘prostota’, rodstwo ‘pokrewieństwo’, żidstwo ‘żydostwo’, wiadomstwa ‘wiadomości’, braceństwo ‘braterstwo’, nareństwo ‘błazeństwo’ : nara ‘głupiec, błazen’, babiewiérstwo ‘zabobonność’ (LGP 719-721).
1.4.15. W kaszubszczyźnie występuje dość często archaiczny przyrostek -ina, -ëna w funkcji nazwy żeńskiej (odpowiednik współczesnego polskiego -ini), np. cëdotwórczëna, dozérczëna, przëczinczëna ‘sprawczyni’, rządczëna ‘rządczyni’, samochwalczëna, uczińczëna ‘wykonawczyni’, zdrôdczëna ‘zdrajczyni’ (LGP 723). W słowińczyźnie, jak zaznacza Lorentz (tamże), tworzył on także nazwy samic.
W nazwach rodzajów mięsa formant ten występuje także w innych podstawach aniżeli w polszczyźnie, ponieważ i zwierzęta w kaszubszczyźnie mają nieco inne określenia, np. biczëna ‘wołowina’, duwina ‘gołębina’ : duwa ‘gołąb’, podobnie w nazwach drzew i ziół, np. danina ‘jedlina’ : dana, lëpina ‘drzewo lipowe’, makowinë ‘łodygi maku’, tak też w niektórych nazwach konkretnych, np. pãklëna ‘rozpęklina’, przemiarzlëna ‘przemarźlina’, przezëblëna ‘przeziębienie’, przegorzalëna ‘zgorzelina’, puchlëna, spuchlëna lub opuchlëna ‘opuchlina’, oceklëna ‘naciek’, osedlena ‘osiedliny’, ozëblëna ‘ozięblina’, zmoklëna ‘pot’, szczłëne ‘mocz’, oklepinë ‘omłócone snopki’, zdrzelëna ‘rdza’, zgrabinë ‘ograbione zboże’, skrobowinë, żôgalënë ‘trociny’, juchalëna ‘lura – o zupie’; również w nazwach uroczystości, np. chrzcënë lub krzcënë, szlëbinë ‘zaślubiny’ (por. BSR), wińczënë ‘wieńczyny, dziewiczy wieczór’, obabinë ‘ożenek’, przenosënë ‘przenosiny’, przeprosënë ‘przeprosiny’, strzëżënë ‘strzyża owiec’, ożniwinë ‘dożynki’, urodzënë, wëprawinë, zaprosënë, zaszlëbinë ‘zaręczyny’ (LGP 723-725).
Dość ciekawe są twory nie różniące się znaczeniowo od wyrazów podstawowych, np. gorczëcëna ‘gorczyca’, kãpina ‘kepa’, kłodzëna ‘kłoda’, lãbina ‘snop’ : lãba, nacëna ‘nać’, paprocëna ‘paproć’, rësëna ‘rysa’, sëcëna ‘sitowie’, skalëna ‘skała’, szczawina ‘szczaw’ (LGP 726).
1.4.16. Przyrostek -izna, -ëzna występuje równolegle z sufiksem -ina, -ëna i to w funkcji nazw mięsiwa, np. celëcëzna lub celëczëzna ‘cielęcina’, gãsëzna ‘gęsina’, kurzëzna ‘kurzyna’; w nazwach oznaczających cechę abstrakcyjną lub właściwą przedmiotowi konkretnemu, np. czarnizna ‘czernina’, dzëczëzna ‘dziczyzna’, dzëwizna ‘dziczyna’, gãscëzna ‘gęstwina’, głãbizna ‘głębina’, młodzëzna ‘młodzież’, niżëzna ‘nizina’, puscëzna ‘pustynia’, rówizna lub równizna ‘równina’, snadzëzna ‘płytkość’ : snôdczi ‘płytki’; w rzeczownikach abstrakcyjnych, np. bolącëzna ‘ból’, cëszëzna ‘cisza’, gnilëzna ‘zgnilizna’, grëbizna ‘grubość’, nowizna ‘nowina, ziemia świeżo uprawiona’, proscëzna ‘prostota’, sëszëzna ‘suchość’, żôłcëzna ‘żółty piasek, żółcizna’; w nazwach zbiorowych, np. besëzna lub besowizna ‘zarośla bzowe’, brzozëzna ‘brzezina’, bukowizna ‘buczyna’, danizna lub danowizna ‘jedlina’, dãbizna, dãbowizna ‘dębina, dąbrowa’ ale też miejscami ‘żołądź’, czarcëzna ‘czarci’, czeladzëzna ‘czeladź’, człowieczëzna ‘ludzkość’, goscëzna ‘towarzystwo, goście’, chłopizna ‘chłopstwo’, ksãżëzna ‘duchowieństwo’, Niemczëzna ‘Niemcy’, płótnizna ‘bielizna lniana’, skalëzna ‘skały’, strëszëzna ‘żebracy’, trawizna ‘trawa’, zwierzëzna ‘zwierzyna’, żołnierzëzna ‘żołnierze’, parszëzna ‘proch’, pienizna ‘piana’, sazëzna lub zadzëzna ‘sadza’, rogacëzna ‘rogacizna, bydło rogate’; w nazwach terenowych i fizjograficznych, np. błotowizna ‘błoto’, dzarnizna ‘darń’, gajowizna ‘zagajnik’, glënizna lub glënowizna ‘glinianka’, piôszczëzna ‘gleba piaszczysta’, torfnizna lub torfowizna ‘torfowisko’, Żarnowizna ‘Kępa Żarnowiecka’; w innych, np. grochowizna ‘grochowiny’, jiczmienizna ‘słoma z jęczmienia’, kretowizna ‘kretowisko’, starkowizna ‘deputat’, gradzëzna ‘ziarno gradowe’, snieżëzna ‘śnieżynka’ (LGP 727-729).
1.4.17 Szczególną produktywność wykazuje przyrostek -ôrz w funkcji nazw działacza, np. biegôrz ‘biegacz’, czëtôrz ‘czytelnik’, dopomôgôrz ‘pomocnik, dozérôrz ‘dozorca’, dôwôrz ‘dawca’, jôdôrz ‘jadacz, żarłok’, krzipôrz ‘skryzpek’, kopôrz ‘kopacz’, łgôrz ‘kłamca’, mazôrz ‘malarz’, nalôzôrz ‘znalazca’, nãdkôrz ‘popędzacz’, płëwôrz ‘pływak’, przedôwôrz ‘sprzedawca’, przepisôrz ‘przepisywacz’, posôdôrz ‘posiadacz’, słëchôrz ‘słuchacz’, obgôdôrz ‘obmówca’, orôrz ‘oracz’, wëwołôrz ‘wywoływacz’, zbiérôrz ‘zbieracz’, fechtôrz ‘szermierz’, mordôrz ‘morderca’, pucôrz ‘fryzjer’, redôrz ‘ratownik’, ridôrz ‘jeździec’, szlipôrz ‘szlifierz’, sztekôrz ‘torfiarz’, welôrz ‘wyborca’, wojôrz ‘wojak’, golôrz ‘fryzjer’, chwôlôrz ‘chwalca’, nosôrz ‘nosiciel’, pôlôrz ‘palacz’, prowôdôrz ‘prowodyr’, rãbiôrz ‘rębacz’, sësôrz ‘wędzarz’, strzélôrz ‘strzelec’, wãdzôrz ‘wędkarz’, sekôrz ‘zniwiarz’, dajôrz ‘dawca’, znajôrz ‘znawca’, bãbnôrz lub bãblôrz ‘dobosz, bębnista’, brëlôrz ‘optyk’ : brële ‘okulary’, drótôrz ‘druciarz’, gozdzôrz ‘gwoździarz’, kłosôrz, kłótniôrz, krôsôrz ‘farbiarz’, koniôrz, korkôrz ‘pantoflarz’, kosôrz ‘kosiarz’, koszëkôrz ‘koszykarz’, lakôrz ‘lakiernik’, łapiczkôrz ‘łapkarz’, mlékôrz ‘mleczarz’, pocechôrz ‘pocieszyciel’, rzeszotôrz ‘wytwórca sit’, skotôrz ‘pasterz bydła’, swiécôrz ‘wytwórca świec’, owczôrz, zwonôrz ‘dzwonnik’, jiglôrz, krëpiôrz ‘krupiarz’, ceslôrz ‘cieśla’, gałganiôrz ‘złodziej’, knëkôrz ‘sknera, kutwa’, hôkôrz ‘przekupień, straganiarz’. Nadto omawiany sufiks spotykamy w nazwach przedmiotów, np. bodôrze ‘osęka’, niebodôrz (LGP 731-733).
1.4.18. Przyrostek -ëcel lub -icel spotykamy w nieco innych podstawach, np. czënicel ‘wykonawca’, czarzëcel ‘czarownik’, doradzëcel ‘doradca’, kupicel ‘kupujący’, mnożëcel ‘pomnożyciel’, rãczëcel ‘poręczyciel’ (LGP 735).
1.4.19. Przyrostek -ôl występuje w nieco szerszym zakresie i w innych podstawach niż w polszczyźnie, pełniąc funkcje znamionującą (atrybutywną), np. blësôł ‘wół z gwiazdą’, brodôl, brzłechôl, buchôl ‘pyszałek’ : bucha ‘pycha’, flabôl ‘gaduła’ : flaba ‘gęba’, gãbôl, grzëwôl, nosôl, wargôl, wąsôl, zãbôl, pãkôl ‘pękaty człowiek’. Omawiany sufiks wsytępuje także w podstawach przymiotnikowych, np. grëbôl ‘grubas’, lësôl ‘łysek’, mądrôl ‘mędrek’ (LGP 736). Osobliwością kaszubszczyzny jest przyrostek -ôla, pełniący, jak -ôl, funkcje znamionującą, np. brodôla ‘brodal’, brzëchôla ‘brzuchacz’, gàbôla, sąkôla ‘wasal’, okôla ‘z charakterystycznymi oczyma’, np. grëbôla ‘grubas’, mądrôla ‘mądrala’. Poza formacją mądrala i nazwiskami typu Pękala nie jest on znany polszczyźnie (LGP 737).
1.4.20. Znany ze staropolszczyzny, z przezwisk i z nazwisk ludowych przyrostek -ała wykazuje w kaszubszczyźnie względną produktywność, np. gôdała ‘gaduła’, chwiądała ‘mężczyzna stale drapiący’ i ‘stary kawaler’ (SSG II 63), jikała lub jąkała, krzëkała, czichała ‘mężczyzna stale kichający’, lizała ‘lizus’, smôrkała ‘smarkacz’, sôrkała ‘ten, co stale sarka’, spluwała ‘ten, co stale spluwa’ (LGP 736), por. też nazwiska typu Łapała, Drapała, Gwizdała.
1.4.21. W tej samej funkcji nazw działacza występuje rzadszy przyrostek -ôla, np. drzémôla, gôdôla, chrachôla ‘chrząkała’, chrapôla ‘ten, co chrapie’, krzëkôla ‘krzykacz’, lizôla ‘lizajek’, smôrkôla ‘smarkacz’, srôla ‘malec, pędrak’ (LGP 737), por. formacje w funkcji znamionującej z tym sufiksem (1.4.19.).
1.4.22. W kilku wyrazach zauważyć się daje przyrostek -él, nie notowany we współczesnej polszczyźnie, np. łżél ‘kłamca’, gzél ‘giez’, bzdzél ‘bździoch’, krzél ‘kręgosłup’, ‘płetwy ryby’ (SSG II 272), zdrzél ‘żrenica’ (SSG VI 205), drozdél ‘drozd’ (LGP 737). W funkcji znamionowej (atrybutywnej) występuje także przyrostek -ela, np. chitrzela ‘chytrus’, mądrzela ‘mędrek’, srela ‘malec, pędrak’ (LGP 737). Podobny jest sufiks -éla w funkcji nazw działacza, np. łżéla ‘kłamca’, spiéla ‘śpioch’, gniéla ‘leń’ i w funkcji atrybutywnej, np. głupiéla ‘głupiec’, mądrzéla ‘mędrek’, pitéla ‘pijak’, od imesłowu piti oraz odrzeczownikowe wszéla ‘wszarz’ (LGP 737).
1.4.23. Większą produktywnością cieszy się również przyrostek -dło i jego pochodne -adło, -idło, -ëdło, np. cëgadło ‘ciągadło’, czosadło ‘cieślica, siekiera’, dëchadło ‘krtań’, grzebadło ‘pogrzebacz’, klepadło, sëkadło ‘koło sewkowe’, sëchadło ‘suszydło do lnu’, wieszadło, wijadło lub owijadło ‘nawijadło’, budzëdło, cedzëdło ‘materiał palny służący do wędzenia’, gasëdło, gladzëdło, krasëdło ‘farba’, nosëdło, płoszëdło ‘strach na ptaki’, straszëdło, walidło, zdrowidło ‘lekarstwo’.
1.4.24. Przyrostek -niô i jego pochodne na -arniô i -alniô występują w nieco innych podstawach niżeli w polszczyźnie, np. ceglarniô ‘cegielnia’, szliparniô ‘szlifiernia’, krowiarnia ‘pomieszczenie dla krów’, wolarniô ‘pomieszczenie dla wołów’, szaruzniô ‘rodzaj przybudówki do przechowywania sprzętów rolniczych’ (SSG V 224, por. LGP 741); zakładniô ‘otwór w lodzie do wpuszczania sieci’, odkładniô ‘część pługa, która odkłada skibę’, wëchodniô ‘otwór w lodzi do wyjmowania sieci’, słãpniô ‘rodzaj sieci zastawnej’, kopniô ‘miejsce bez śniegu’, płitnio lub płutniô ‘pływak u wędki’, zob. AJK (przez Słownik a tergo w t. XIV).
1.4.25. O przyrostku -acëjô warto odnotować, że tworzy on formacje rzeczownikowe od czasowników na -owac. Ponieważ są to najczęściej czasowniki pochodzenia obcego, jest w kaszubszczyźnie mniej takich formacji, przyrostek ten występuje jednak niekiedy w innych podstawach, np. budacëjô ‘budowanie’, liwracëjô ‘dostawy’, welacëjô ‘wybory’ (LGP 743).
1.4.26. Kaszubszczyzna zachowała na oznaczenie istot niedorosłych przyrostek -ę, pisany ã (wyparty w gwarach polskich przez -ak), np. kurzã lub kurczã ‘kurczę’, celã, jagniã, kózlã, zgrzébiã ‘źrebię’, szczeniã; stosowany on jest także jak podaje LGP 746-747, w określeniu młodych ptaków dzikich, np. ptôszã, sarczã ‘młode sroki’, skórczã ‘młode szpaka’, orzlã ‘młode orła’, wróblã ‘młode wróbla’, nawet owadów, np. pszczolã ‘mała pszczoła’, tu należy też formacja drzewiã ‘małe drzewko’. Przykłady wyrazów określających ludzi: człowieczã, człeczã, grofiã, knôpiã ‘chłopczyk’, otroczã ‘chłopczyk’, Żidczã ‘Żydek’, szkólniã ‘dziecko szkolne’. Sufiks ten według Lorentza pełni funkcję deminutywną (zdrabniającą), np. bôbiã, diôblã, chłopiã, nosã ‘mały nos’, pôlcã ‘paluszek’, oczã ‘oczko’, por. AJK IV, m. 177, s. 142-143; VIII, m. 377-380.
1.4.27. W kaszubszczyźnie spotkać również możemy twory rzeczownikowe powstałe przez dodanie przedrostka typu zapazucha wobec pazucha lub, jak inni chcą je tłumaczyć, z mianownikową postacią rzeczownika z wyrażenia przyimkowego. Chodzi tu m. in. o takie rzeczowniki: pagózdz ‘sworzeń’, podremiã ‘pacha’, podwierzeje ‘wrota’, prziwiara ‘zabobon’, pomôrz ‘przymrozek wiosenny’, zacma ‘zaćmienie’, zôpôrg ‘zaproże’ (LGP 806).
1.4.28. Ciekawsze formacje złożeniowe z pierwszym członem czasownikowym to: gonidiôbeł ‘pędziwiatr’, kopikulka ‘grabarz’, łamignôt, palëpiéck ‘palipiecek’, Placzëbóg ‘Wielki Piątek’, trzãsëwid ‘błędny ognik’, trzësëskrzinka ‘trzęsiskrzynka’, wëdrzëgrosz ‘wydrzygrosz’, Wëpnidupa ‘dośc częsta nazwa gór’, wëstawinoga ‘pyszałek’ (LGP 806).
1.4.29. Również inne sufiksy rzadkie mają w kaszubszczyźnie bogatsze zaświadczenie niż polszczyzna. Chodzi tu np. o sufiks -twa w nazwach czynności, jak łowitwa ‘łowienie’, rëbitwa ‘rybołówstwo’ (LGP 719), o -awa w drapawa ‘świerzb’, durawa ‘obdartus’, o -ëwo, np. wizëwo ‘przędza’ : wizc ‘robić na drutach’.
Z formantów przymiotnikowych wymienić trzeba:
1.4.30. Sufiks -any w przymiotnikach, zaimkach i liczebnikach, np. sklanny i szklanny (AJK IX, m. 414), na pn. szklaniany, słomianny (tamże), drewnianny i drzewianny, poza tym drzewiany i drewiany (AJK IX, m. 415), gnôcany ‘kościany’ : gnôt ‘kość’, koprzany ‘miedziany’ : koper ‘miedź’, łëczany : łëko, mączany ‘mączny’, płótniany ‘płócienny’, stalany ‘stalowy’, woszczany ‘woskowy’, złocany ‘złoty, złocisty’, ceniany ‘cienisty’, drożdżany ‘drożdżowy’, gnojany ‘nagnojony’, krëwiany ‘krwawy’, maslany, mrozany ‘mroźny’, miãsany ‘mięsisty’, szczecany ‘szczeciniasty’, deszczany ‘deszczowy’, głowiany ‘związany z głową’, godzany ‘bożonarodzienowy’, jastrzany ‘wielkanocny’, jezerzany ‘jeziorny’. W każdej z tych formacji możliwy jest dodatkowy, wtórny sufiks -ny, nie wnoszący nowego znaczenia, np. szklany i szklanny. Zakres tego przyrostka -any i wtórnego -ny jest znacznie szerszy, zwłaszcza na Zaborzu, niż w polszczyźnie; przykłady pokazują, że występuje on także na miejscu ogólnopolskiego -ny i -owy. Wtórne -ny stwierdzamy również w zaimkach, np. chtórny ‘który’; LGP 753 podaje formacje od zaimków przysłownych ze słowińszczyzny, np. tamoszny ‘tamtejszy’ : tamo, tamteszny ‘tamtejszy’, tuteszny ‘tutejszy’. Także w liczebnikach zauważamy wtórny przyrostek -ny, np. jednôstny, dwanôstny, dwadzestny, piãcdzesątny i znane także w polszczyźnie setny, tësączny (LGP 752-753).
1.4.31. Wyraźną już funkcję semantyczną zauważamy w przyrostku -ny (wymawiaj n∙i). Cieszy się on w kaszubszczyźnie wielką produktywnością, co jest jego cechą archaiczną. Często był bowiem w dawnej polszczyźnie, potem powoli wypierany był przez sufiks -owy. Przykłady formacji odczasownikowych, odrzeczownikowych i odprzymiotnikowych: bodny ‘bodliwy’, bójny ‘bojaźliwy’, dokuczny ‘dokuczliwy’, grëzny ‘żarłoczny’, chwatny ‘chwacki’, jôdny ‘żarłoczny’, łazny ‘łaźliwy’, niesny lub niosny, pochłapny ‘chciwy’, rozdôwny ‘rozrzutny’, tãżny lub tązny ‘tęskny’, wabny ‘powabny’, doskoczny ‘usłużny’, dżibny ‘giętki’, pôlny ‘palny’, rąbny ‘dający się rąbać’, wëbôczny ‘skłonny do przebaczania’, gãsny ‘związany lub pochądzący od gęsi’, chlebny ‘chlebowy’, chorostny ‘chorobowy’, jãzëczny ‘językowy’, ksãżëczny ‘księżycowy’, swadzebny ‘weselny’ : swadzba ‘wesele’, udny ‘udowy’, dobrotny ‘dobrotliwy’, czëstotny ‘czysty’. Przyrostek -ny tworzy także przymiotniki pochodne od przymiotników, np. bladny ‘blady’, czãstny ‘częsty’, płoszny ‘płochliwy’, sëtny ‘tłusty’, skąpny ‘skąpy’, swiãtny ‘święty’. Warto tu też dodać, że sufiks -ny regularnie wschodzi w formacje przymiotnikowe na -any, a więc typ blaszanny, ceglanny. Następnie przyrostek -ny i pochodny -owny pełni funkcję polszczącą w przymiotnikach zapożyczonych, np. akurôtny, dëbeltny ‘podwójny’, dëchtowny ‘ścisliwy, gesty’, fejnny ‘dobry, doskonały’, mërny ‘zmurszały’. Wreszcie przyrostek -ny tworzy liczebniki mnożne od liczebników zbiorowych, np. dwójny ‘podwójny’, trójny ‘potrójny’, czwórny ‘poczwórny’, pińcórny ‘pięcioraki’ (LGP 749-753).
1.4.32. W kaszubszczyźnie podobnie jak w dawnej polszczyźnie i w niektórych gwarach polskich bardzo produktywne są przyrostki dzierżawcze na -in, -ina, -ino, -iny oraz -ów, -owa i -owë. Stosunek własności określa się zatem przymiotnikiem, nie dopełniaczem rzeczownika, a więc obowiązują konstrukcje typu mamina chustka, tatowa czôpka, nie zaś: chustka mamë, czôpka tatë. Spośród licznych formacji tego typu (teoretycznie rzecz biorąc możliwych do każdego rzeczownika) wymieńmy niżej kilka za LGP 756: białczin ‘kobiecy’, matczin ‘matczyn, matczyny’, nënczin ‘matczyn’, czaplin ‘czapli’, kokoszin ‘kokoszy’, przepiórczin ‘przeiórki’ itd.
Przykłady tworów na -ów, -owa, -owo : bratów, rëbôków, sënów, krawców, ojców itd. (LGP 758). Znaczyć tu też wypada, że obok sufiksu dzierżawczego -owi częsty jest jego odpowiednik -ewi, występujący najczęściej po dawnych spółgłoskach miękkich c dz cz ż rz dż l, np. zajcewi, deszczewi, sledzewi, ale też włosewi (LGP 760). Oto dalsze przykłady za AJK IX, m. 432-434: piãscewé rękawice lub piscewczi ‘rękawice o jednym palcu’, palcewé ‘rękawice z palcami’, różewi, też różewé suchotë ‘suchoty galopujące’, lilewi ‘liliowy’, lilewizna ‘kolor fioletowy’, lilewnik ‘wrzos’, côlewi, ólszewi ‘olchowy’, trôcewô lub trôczewô żôga lub trôczewskô żôga ‘piła trakowa’.
1.4.33. W kaszubszczyźnie podobnie jak w dawnej polszczyźnie bardzo produktywny jest przyrostek -i, mówiąc tradycyjnie, a nazywając rzecz zgodnie ze współczesną teorią słowotwórczą powiemy, że w kaszubszczyźnie jest dużo przymiotników powstałych od rzeczowników w drodze tzw. konwersji. Są to np. białczi ‘kobiecy’, cesli ‘ciesielski’, cëdotwórczi, diôbli ‘diabelski’, chłopi ‘meski’, knôpi ‘chłopięcy’, krôwczi ‘krawiecki’, kupczi ‘kupiecki’, matczi ‘matczyny’, niescy ‘niewieści’ od niasta ‘niewiasta’, stolëmi ‘olbrzymi’ od stolëm, strëszi ‘żebraczy’ : strech, szôłtësy ‘sołecki’, trëpi ‘trupi’, ojczëmi, biczi, buli ‘byczy’, celëcy ‘cielęcy’, dobitczi ‘dobytkowy’, wszi, kôłpi ‘łabędzi’, krëczi ‘kruczy’, koni ‘koński’, pajczi ‘pajęczy’, sarczi lub sroczi, skórczi ‘szpakowy’ : skórc ‘szczurzy’, buczi ‘bukowy’, lëpi ‘lipowy’, slëwi ‘śliwokowy’, osczi ‘osikowy’, garli gardłowy’, jastrzi ‘wielkanocny’ : Jastrë ‘Wielkanoc’, muni ‘wargowy’ : munia ‘warga’, zãbi ‘zębowy’, zôkoni ‘zakonny’ (LGP 748-749)/
Dawność i produktywność tych formacji potwierdzają nazwy geograficzne, zwłaszcza terenowe, np. Bącze (Doły), Czajcze (Błota), Koni (Dół), Kotla : kocioł, Króli (Dół), Niemcza (Góra), Recza (Noga), Robacze : robak, Tobacze (Błota), Wycze (Błoto) i inne w PMT I 313 (Kościerskie) oraz z Puckiego: Gogola (Woda) : gogół, Moście (Błota) : most, Stawie (Łąki), Dęba (Góra), Sośnia (Góra) (PMT III 268).
Wspomnieć tu warto, że analogicznie utworzone przymiotniki od istot niedorosłych typu cielę, jagnię mają postać celãczi, jagniãczi, o nie dość jasnej genezie (AJK IX, m. 418); w słowińszczyźnie też dzéwczãczi, dzecãcz, gąsãczi (tamże), na pd. Kaszub jawią się jednak formy z tematycznym -c-: dzéwczãcy, dzecãcy, jagniãcy.
1.4.34. Mówiąc o słowotwórstwie przymiotników, wspomnieć jeszcze warto o formantach współfunkcyjnych, tzn. o formacjach utworzonych za pomocą różnych formantów, ale mających to samo znaczenie. Często warianty słowotwórcze przymiotników są geograficznie zróżnicowane. I tak obok formacji z sufiksem -i (por. 1.4.33.) pojawiają się przymiotniki pochodne utworzone za pomocą przyrostka -ski, np. swini i swińsczi. Na Kaszubach śr. i pn. przeważają formacje na -i. Mamy zatem np. częstsze swini nad swińsczi, krowi nad krówsczi, koni nad kóńsczi, kurzi nad kursczi (AJK IX, m. 417). Lorentz (LGP 748) notuje nadto: babi i babsczi, diôbli i diabelsczi, bożi i bosczi znane są także językowi polskiemu.
Obok formy latny, letny oraz latni i letni ‘letni’ pojawia się rzadszy wariant latowi (AJK IX, m. 420). Przymiotnik od rzeczownika robak brzmi najczęściej robaczi, rzadziej (na Półwyspie Helskim) robaczëwi (tamże), od robota robocy, rzadziej roboczi, tak też historycznie w w. XVI-XVIII (por. BSR).
Wariantywnych formacji słowotwórczych jest też piôszczëti na pn. i pd. Kaszub, sporadycznie piôszczastô (góra), piôszczatô (góra), dziś Piszczata Góra pod Borzyszkowami, piôskowô i piôskowatô (AJK IX, m. 410) też Piôsnô Góra pod Kaliszem. Wymienić dalej można kamienisti, śrkasz. i pdkasz. kamieniasti, kamienny, kamianny, sporadycznie też kamisti i kamiasti (AJK IX, m. 411); plaskati ‘płaski’ (AJK IX, m. 411), śrkasz. glënisti, glëniasti, pdkasz. glinny, glënianny i glëniany, sporadycznie też glëniasti (AJK IX, m. 412).
Twory s sufiksem -ati i jego pochodnym -owati są wcale liczne, najczęściej pochodzą one od rzeczowników, np. cëcati : cëc, drzónati : drzón ‘cierń’, grzëwati ‘grzywiasty’, chrënati ‘świerzbowaty’ : chrënë ‘świerzb’, kołduniati ‘kołdunowaty’, kwiatati۬ ‘kwiecisty’, lasati lub lasowati ‘lesisty’, lidzënati ‘ścierniskowaty’ : lidzëna ‘ściernisko’, rzëcati ‘dupiasty’ : rzëc, ogonati ‘ogoniasty’ : ogón, glënowati, klãbati ‘kłębiasty’, krëpiati ‘krupiasty’ : krëpë ‘krupy’, lësati lub lësowati : lës, ołowiati ‘olowiasty’ : ołów, narowati ‘błazeński’ : nara ‘głupiec, błazen’, orzechowati : orzech itd. Częste jest użycie tego typu przymiotników w przezwiskach i to od tegoż rzeczownika (figura ethymologica), np. të głupku, głupkowati, të smarku, smarkowati, të léniuchu, léniuchowati, të torbo, torbowati. Sufiks -ati tworzy również pochodne od czasowników, np. drapati ‘drapiący, drapliwy’ : drapac, kąsati ‘kąśliwy’, môłczati ‘milczący’ : môłczec. Od tych samych podstaw rzeczownikowych tworzy się formacje przymiotnikowe za pomoca sufiksu -asti, np. glëniasti, skrzidlasti ‘skrzydlaty’, konoplasti : konople, także od przymiotników, np. długasti i podługasti ‘długi, podłużny’ (LGP 766-767, 764-776). W formacjach odprzymiotnikowych sufiks -ati i jego pochodne oznaczają pomniejszenie cechy oznaczonej przymiotnikiem podstawowym, np. długowati ‘nieco długi’, głëchowati ‘głuchawy’, sëwati ‘siwawy’, płowati ‘plowawy’.
Podobnie jak przyrostek -ati dużą frekwencją cieszy się przyrostek -iti, -ëti i pochodny -owiti. Występuje on zarówno w tworach odrzeczownikowych jak i odprzymiotnikowych, np. dómczëti : dómk, oczëti : oko, zómczëti ‘zamczysty’ : zómk, mechowiti ‘mechowaty’ : mech, dzérowiti ‘dziurawy’ : dzéra ‘dziura’, kolëti ‘kolisty’ : koło, ceglowiti ‘cegłowy’, diôbłowiti ‘diabelski’, dôkowiti ‘mglisty’ : dôka ‘mgła’. Równofunkcyjny -isti, -ësti (LGP 766-768).
Obok powszechnych form biôłi, czërwiony czy czërwony pojawiają się rzadko na pn. Kaszub postaci białasy, czërwonasy lub czërwionasy (AJK IX, m. 412).
1.4.35. Staropolszczyźnie i niektórym dialektom Polski (Małopolska, Śląsk, częściowo też Wielkoposlka) znany był przymiotnik dziwy, który funkcjonuje w Puckiem jako dzëwi ‘dziki’, inne gwary kaszubskie mają formę dzëczi (AJK IX, m. 419), ale por. Dzéwkô Góra pod Garczem koło Kartuz od dzéwczi, dzéwkô ‘dziki’ SSG I 264, dziś nazywana Dziewcza Góra. Podobnie kaszubszczyźnie północnej znany jest przymiotnik sëri lub z uproszczeniem ë sri (AJK IX, m. 419), poza tym znany sërowi, który może oddawać zarówno dawne syrowy jak i surowy; również obocznie z domowi wystepuje na Kaszubach przymiotnik domôcy lub domocy ‘domowy’, a z kupny wariant kupczi (tamże).
1.4.36. W słowotwórstwie czasowników uwagę zwraca przyrostek -owac w czasownikach wielokrotnych. Charakterystyczny był on dla staropolszczyzny, a współcześnie występuje w wielu gwarach polskich. Zaznaczyć trzeba, że formy na -owac, a więc zapisowac, odpisowac, zapitowac czy zapëtowac, przepisowac, wëpitowac i wëpëtowac, wësypowac i wësëpowac, przesëpowac znane są na pn. śr. Kaszubach, na pd. Kaszub funkcjonują już tylko formy na -iwac (polskie -ywac), por. AJK IX, m. 442; w XVII i XVIII w. postaci na -owac notowane były w księgach sądowych kościerskich (BSR, E. Breza, Uwagi o fonetyce i fleksji języka polskiego na Pomorzu w XVI-XVIII w. na podstawie rękopiśmiennych ksiąg sądowych kościerskich, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XVIII, 1979[, dalej BUF]).
Również formy wielokrotne kupac lub śrkasz. kupiac ‘kupowac’ nawiązują do takichże postaci staropolskich i wschodniosłowiańskich. Znana też na Kaszubach taka postać wielokrotna od rąbic, a więc np. wërąbiac, por. do tego polskie wzbronić : wzbraniać i stąpić : stąpać. Również w zapożyczonym czasowniku z niemieckiego retten mamy kaszubskie retac ‘ratować’ AJK IX, m. 443), obok rajtowac ‘jeździć konno’ występuje ridac z dolnoniem. rieden = górnoniem. reiten.
1.4.37. Charakterystyczne dla dawnej polszczyzny i współczesnych gwar polskich, jak też innych języków słowiańskich były i są liczebniki ułamkowe z pierwszym członem pół-. Znane są one dziś szeroko na Kaszubach, gdzie nie tylko znane polszczyźnie półtora (z dawnego półwtora), ale także półtrzeca ‘dwa i pół’, półczwarta i półczwiarta ‘trzy i pół’, półpiąta ‘cztery i pół’, półszosta i sporadycznie półszesta ‘pięć i pół’, półsodma ‘sześć i pół’, półosma ‘siedem i pół’, półdziewiãta ‘osiem i pół’, półdzesãta ‘dziewięć i pół’, półjedénôsta ‘dziesięć i pół’, półdwanôsta ‘jedenaście i pół’ (AJK IX, m. 427). Co do historycznego poświadczenia tych struktur por BSR.
1.4.38. W kaszubszczyźnie występują zaimki znane dawnej polszczyźnie i niektórym współczesnym gwarom tedë ‘wtedy’, czé i czéj ‘kiedy’. Analogicznie występuje też na Kaszubach i w niekórych gwarach polski (np. Krajna i Podhale) té i téj ‘wtedy’ (AJK IX, m. 421), nie znane dawnej polszczyźnie.
1.4.39. Bardziej fonetyczny niż morfologiczny charakter mają postaci wyrazów slézc, pnkasz. sjic, śrkasz. i pdkasz. stiąc ‘zdjąć’, srąb ‘ściany domu bez dachu’ i pochodny przymiotnik srãbisti, smrok ‘zmrok, zmierzch’, smiot ‘zaspa śnieżna’. Polegają one na zachowaniu bezdźwięcznego przedrostka s- lub se-, znanego szeroko ze staropolszczyzny, innych języków słowiańskich i wielu dialektów polskich, zwłaszcza południowych (Małopolska, Śląsk), por. AJK IX, m. 430. Tu można także wspomnieć o zachowaniu bezdźwięcznego t w przedrostku od w wyrazach otnoga ‘odnoga’, oténk, otenka, otimk lub otinka ‘dwie bruzdy zaorane do siebie’, otiwroti ‘tam i z powrotem’ (SSG III 347). Owo s i se występuje też w funkcji przyimka z zaimkami osobowymi, np. s nim, se nami ‘z nim, z nami’ i z rzeczownikami, np. se zémi (AJK IX, m. 430).
1.4.40. Dla Kaszub i niektórych gwar sąsiednych (Kociewia, Borów Tucholskich, częściowo Krajny) charakterystyczne są formy zrostowe powstałe z przyimka i rzeczownika, pełnią one funkcję przyimka. Chodzi tu o takie twory: we westrzodku, na westrzodku ‘pośród, wśród’. Stały się one podstawą przymiotników westrzédny (palec) ‘środkowy’, por. AJK IX, m. 431. Tu dodać też trzeba wyrażenie do dodómu, gdzie dodóm rozumiane jest jako ‘dom rodzinny’ (SSG I 224).
1.4.41. Wyżej wskazywano na większą produktywność wielu formantów w kaszubszczyźnie niż w polszczyźnie. Można by to pytanie odwrócić i zapytać, jakie formanty i modele słowotwórcze są częstsze w polszczyźnie od kaszubszczyźny albo inaczej: jakie formanty, znane z polszczyzny, nie są znane kaszubszczyźnie. Pytanie takie narzuca się samo przez się, skoro bowiem mówiono dość obszernie o wyższej frekwencji i większej produktywności niektórych sufiksów w kaszubszczyźnie, to dzięki jakim środkom słowotwórczym ta wyższość została osiągnięta.
Nie analizując szczegółowiej kaszubszczyzny od tej strony, powiedzieć trzeba, że języku kaszubskim brak jest lub rzadko występują przyrostki zapozyczone lub wyabstrahowane z obcych słów. Mniejsza jest więc produktywność, gdy o rzeczowniki chodzi, sufiksu -ant (por. LGP 713), znanego z polskich słów typu intrygant, konsultant, sufiksu -ajło, por. ogólnopolskie krzykajło; rzadki jest przedrostek arcy- : arcybãks ‘dziecko mające matkę i babkę nieślubną’; arcybãbenka ‘kobieta mająca kilkoro dzieci nieslubnych’ SSG I 7. W słowotwórstwie przymiotników brak zapożyczonych formantów przedrostkowych typu anty-, arcy-, a-, ultra- itd. Liczne są substantyzowane przymiotniki (konwersja lub derywacja syntaktyczna) typu służebnô ‘służąca’, uczałi ‘uczony’, szkólny ‘nauczyciel’, szkólnô ‘nauczycielka’, łôwkowé ‘opłata za dzierżawę ławek w kościele’, szlëbny ‘mąż’, szlëbnô ‘żona’, zlazłô ‘konkubina’, zlazłi ‘konkubent’, sądowi ‘sędzia’ i wiele innych. Jest to więc cecha wspólna dla kaszubszczyzny i polszczyzny. Nieliczne są w kaszubszczyźnie zestawienia słowotwórcze typu panna bez płot ‘nasturcja’, rzéczny kóń ‘hipopotam’ z niem. Flusspferd, dużo w nazwach topograficznych, jak np. Môlé Morzé ‘Zatoka Pucka’, Wieldżé Morzé ‘otwarte morze’, Starô Maszina ‘część Sierakowic’ itd. Poza tym większa produktywność niektórych sufiksów w kaszubszczyźnie wynika z funkcjowania u Kaszubów wielu wariantów słowotwórczych na określenie tego samego desygnatu, pot. np. warianty płëwôk, płëwôcz i płëwôrz wobec ustabilizowanej formy ogólnopolskiej pływak (por. inne warianty słów w p. 1.2.).
1.5. Geograficzne zróznicowanie słowotwórstwa kaszubskiego
Referując zjawiska słowotwórstwa kaszubskiego napomykano tu i ówdzie o geograficznym zróżnicowaniu pewnych wariantów słowotwórczych wyrazów. Tu dokonujemy pewnego podsumowania omawianej problematyki, opierając się na AJK XV, s. 90-101, gdzie dalsza bibliografia.
Najbardziej archaiczny charakter słowotwórczy wykazują gwary północnokaszubskie, tzn. pucko-wejherowskie. Znane tu są struktury z formantem -iszcze (typ toporzëszcze ‘trzonek toporu’, por. 1.3.1.), wielką produktywność wykazują formacje z formantem -ica, mającym jeszcze funkcję deminutywną, np. wieszczerzëca ‘jaszczurka’ (por. 1.4.6.), obecność przymiotników typu sąbagnô (por. 1.3.6.) i wiele innych.
Drugi region wyodrębniony przez autorki (H. Popowska-Taborska i K. Handke, por. AJK XV, s. 94) to gwary północno- i środkowokaszubskie, tzn. pucko-wejherowsko-kartuskie i częściowo północnokościerskie. Cechą wyróżniającą jest wystepowanie form bezprzyrostkowych tupy kur ‘kogut’, kątor ‘ropucha’, grzãda lub grządza, dzban, kłąb, chusta wobec pdkasz. kamiéń, krzémiéń, płómiéń, rzémiéń. Na omawianym obaszarze występują także formy przymiotnikowe typu swini wobec postaci typu swińsczi przeważających na pd. Kaszub (por. 1.4.33. i 1.4.34.). Dominują tu także czasowniki niedokonane typu pisowac (por. 1.4.36.) i kilka innych zjawisk.
Trzeci subregion stanowią w części północne i północno-środkowe z południowo-zachodnimi Kaszubami (tzw. Gôchë i część wsi w Bytowskiem). Znane tu są formacje na -ica (typ nogawice ‘ponczochy’), postaci zymk, powijka, kukuk wobec południowo-wschodnich pozym(e)k, powijôcz, kukówka.
Kaszuby środkowe to teren, z którego promieniują tendencje innowacyjne, dotyczące jednak pojedynczych wyrazów, nie zaś pewnej struktury.
Tak zwane Zaborze, czyli Kaszuby południowo-wschodnie charakteryzują się oddziaływaniem cech słowotwórczych dialektów Polski kontynentalnej. W ten sposób przeciwstawiają się znacznej reszcie obszaru kaszubskiego. Znamienne dla Zaborza są struktury typu celôk, prosôk (nie: celã, prosã), jagodzënë (nie: jagodowiczé).
O wyzyskiwaniu przez pisarzy kaszubskich środków słowotwórczych da się tyle powiedzieć, że pisarze najczęściej posługiwali się tymi wariantami słowotwórczymi, które znane im były lub są z gwary wsi, w której się wychowali. Tak sprawa wygląda u Ceynowy, który bazował na gwarze sławoszyńskiej w Puckiem i u Derdowskiego, opierającego się na dialekcie rodzinnej wsi Wiele w Chojnickiem. Zapowiadanego zbratania różnych gwar nie dokonał, choć niektórzy jego bohaterowie, jak Czorlińsczi pochodzili z Kaszub środkowych. Bogatsza pod względem słowotwórczym jest kaszubszczyzna J. Karnowskiego z formacjami rzeczownikowymi na -ota, np. nowota ‘nowość’, formacjami atrybutywnymi na -ôl, np. dzubôl, czubôl (EBN 46), wyzyskiwaniem sufiksu -ny (por. tytuł Nowotné spiéwë) itd. Całe bogactwo zasobów słowotwórczych kaszubszczyzny starał się wyzyskać A. Majkowski w powieści o Remusie, pokazując w ten sposób, jak jego zdaniem powinna wyglądać kaszubszczyzna literacka. Mamy tu zatem i -stwo w funkcji zbiorowej, np. ludzstwo, przëjacelstwo, pracharstwo ‘żebracy, hołota’, trąbicelstwo ‘orkiestra’, i -iszcze, np. drożëszcze, ale częściej -isko, np. tacewisko ‘kryjowka’, wierzësko ‘miejsce, gdzie się rąbie drzewo’, -ôcz nad -ca, np. dozérôcz ‘dozorca’, predylekcję do sufiksu -izna, np. moklëzna ‘pot’, pienizma ‘piana’, pieklëzna ‘upał’, przewagę -ny nad -owi, np. honorni Kaszubi, obfitość formacji na -isti, -asti, -ati, np. ojcowistô rola, brzëdzasti las, lica brodaté i włosaté, durowati wamps, zaimki i przysłówki deminutywne typu nick ‘nic’, nawetk. Jest to kaszubszczyzna starannie pielęgnowana, w innych utworach tego pisarza dochodzi do głosu Kaszuba spod Kościerzyny, gdy chodzi o cechy gwarowe. Również bogactwo formacji słowotwórczych Kaszub północnych i środkowych wyzyskują w swojej poezji J. Trepczyk i A. Nagel; zwłaszcza pierwszy tworzy bardzo często udane pod względem językowym neologizmy, ma poczucie kaszubskiej normy słowotwórczej. Natomiast u A. Labudy obok neologizmów udanych, jak np. posãbica ‘kolejka’, szlachota ‘szlachetność’ są nieudane, np. krajostawa ‘konstytucja’, beznaczny ‘bezdzietny’, z niczym się nie kojarzące, np. jarbotac ‘pracować’ (może niem. arbeiten), drëwot ‘prąd elektryczny’, zestawienia typu drëwotny cyżeń ‘kolejka elektryczna’ i inne.
Także autorzy stylizujący na kaszubszczyzne posługują się środkami znanymi w danym regionie kaszubskim. Na ogół poprawnie określają nazwiska żon, córek i synów, wyzyskują produktywne formanty, np. -ba, -ica, -nik (Necel, Piepka, Fenikowski), por. Tred.
Drugim działem morfologii jest fleksja, dzieki której ludzie mówiący mogą z istniejących w danym języku wyrazów i modeli składniowych tworzyć sensowne wypowiedzi. Rzekome zdanie Kalego: „Kali zabić lew” jest niepoprawne i dwuznaczne. Dopiero dobór właściwych końcówek rzeczownika i czasownika daje poprawną wypowiedź: „Kali zabił lwa” . Fleksja odznacza się wielką regularnością, powtarzalnością elementów i systemowością, np. cząstka -bë- jako wykładnik trybu przypuszczającego, -ąc jako przyrostek imiesłowu przysłówkowego współczesnego. Tymczasem omówiony uprzednio dział morfologii, czyli słowotwórstwo takiej regularności nie wykazuje, np. nazwy wykonawców czynności tworzymy z pomocą formantów -ôcz, -ôk, -ôrz, -cel i wielu innych, nazwy żeńskie powstają dzięki użyciu sufiksu -ka, -ica i innych. Ilość przypadków, czasów, trybów i innych kategorii odmiany jest z zasady taka jak w polszczyźnie. Szczegóły omówione zostaną niżej. Zajmiemy się zatem kolejno odmianą rzeczowników, przymiotników, zaimków, liczebników i czasowników, powiemy też coś niecoś o nieodmiennych częściach mowy.
2.1.1. W odmianie rzeczowników wyróżniamy podobnie jak w języku polskim siedem przypadków. Różnice polegają na szerszym występowaniu dawnych końcówek dualnych (l. podwójnej) w funkcji lm., dalej na posuniętym ograniczeniu osobnych form wołacza (częściej niż w poszczyźnie zastępuje go mianownik), a przede wszystkim na innym doborze końcówek w poszczególnych przypadkach. O każdym z tych zjawisk podaje się kilka uwag niżej.
2.1.2. Niektóre rzeczowniki mają inny rodzaj gramatyczny w kaszubszczyźnie aniżeli w polszczyźnie, np. céń czy ceniô jest rodzaju żeńskiego, płëc ‘płuco’ jest rodz. żeńskiego, na pd. Kaszub pod wpływem dialektu kociewskiego mówi się ta płuca, ti płucë, polskie płuco, te płuca przyjęto tu jako mianownik lp. rodz. żeńskiego, również diszla ‘dyszel’ jest rodz. żeńskiego.
2.1.3. Z rodzajem gramatycznym wiąże się wygłos tematu rzeczownika, który przedstawia się niekiedy inaczej niż w polszczyźnie, np. gôrdzel i gôrdzela, uczeń i ucznia ‘terminator’, tôniô i toń (SSG V 367, AJK XII, m. 553, s. 54, 55), brwia ‘brew’, brzëtew, brzëtwia i brzëtwa, marchew, marchwia, korzczew i korzkwia bądź korzkwa ‘warząchew’, warząchew, warząchwia lub warzechwa, wesz lub wsza, pieśń i piesnia, czełbas i czełbasa, gnaca i gnac ‘świerzb’, szëpel i szëpla ‘łopata’ (por. 1.4.1.). Niekiedy obok pani, gospodëni zjawia się też paniô, gospodëniô, slépiã lub ten slép. Wchodzą tu też rzeczowniki zakończone sufiksem -ica, np. tôblëca i tôblëc, metlëca i metlëc, cerlëca i cerlëc, gromica i gromic, kłonica i kłonic, pszenica i pszenic (LGP 902). K. Kandke (Handke 1972: 109-114) wylicza wiele dalszych takich rzeczowników (por. 1.4.6.), m. in. też nazwy wsi Chosnic ‘Chośnica’ i Glôzëc ‘Głazica’.
2.1.4. Niektóre rzeczowniki są dwurodzajowe (tzw. epicoena lub epikoina, Ceynowa mówił o rodzaju dwupłeciowym), tzn. męskie lub żeńskie w zależności od tego, czy odnoszą się do mężczyzny czy kobiety, np. kaléka, sługa, sërota, gapa ‘safanduła’, torba ‘fujara’.
2.1.5. Końcówki dualne mamy w kaszubskich formach rãce, oczë, plecë, uszë, gdzie kaszubskie -ë odpowiada polskiemu -i lub -y. W kaszubszczyźnie w narzędniku lm. wszystkich rodzajów używana jest dualna końcówka -ama, np. chłopama, białkama, dzecama, wrotama, koszama, scanama, polama itd. Niekiedy przenoszona jest ona także do celownika lm. Są to jednak dzisiaj już wszystko tylko elementy morfologiczne, znaczeniowo odpowiadają one lm. F. Lorentz (LGP 869) stwierdzał powszechność kategorii l. podwójnej w słowiańszczyźnie, w gwarze główczyckiej i cecenowskiej; na Kaszubach formy dualne miały jego zdaniem już raczej znaczenie lm.
2.1.6. Wołacz ma osobną formę fleksyjną jedynie w zdrobnieniach (hipokorystykach), zwłaszcza imiennych, np. Leonku, pomoż(ë), Mariszko, dôj gãbë, Synku, wspomnisz sobie moje słowa. Poza tym spotykamy formy wołacza w bezpośrednich zwrotach do zwierząt, roślin i przedmiotów martwych, np. koniku, jidz(ë) prãdzy, të, szkodnô kluko, mowo nasza ojczëstô. Często spotykamy te formy w poezji, np. Oj, zemio nasza, zemiszcze (J. Trepczyk).
2.1.7. Dobór końcówek w wielu rzeczownikach może być w kaszubszczyźnie zupełnie inny niż w polszczyźnie. Niżej podane zostaną wzorce odmiany rzeczowników różnych rodzajów i różnych typów i omówione końcówki w poszczególnych przypadkach. Tu przedstawi się też końcówki, które mogą wystąpić w rzeczownikach wszystkich rodzajów. Najpierw w dopełniaczu lm. rzeczowników wszystkich rodzajów możliwa jest końcówka -ów, np. stołów, wozów, lësów, chłopów, skrzëniów, kozów, kurów, nauczicelków, oknów, polów. W tymże dopełniaczu lm. możliwa jest też końcówka rodzajów, np. tich mieszczón, grzib, białk, scan, pól, żeber, kôzań itd. Wyżej (2.1.5.) wspomniano o końcówcę dualnej -ama w narzędniku lm., możliwej także w celowniku lm. W celowniku lm. występuje powszechnie końcówka -om, a w miejscowniku lm. końcówka -ach (-ech wyjątkowa i zgramatykalizowana).
2.1.8. Deklinacja męska
Uwaga: W nawiasie i (i) sygnalizuje, że temat w tym przypadku jest miękki. Podstawowe wzorce odmiany przedstawiają się następująco:
| M. | chłop | lës | brzég | kóń | kosz |
| D. | chłop-a | lës-a | brzeg-a, -u | kon(i)-a | kosz-a |
| C. | chłop-u, -owi | lës-owi | brzeg-owi | kon(i)-owi, -u | kosz-owi, -u |
| B. | chłop-a | lës-a | brzég | kon(i)-a | kosz |
| N. | chłop-em | lës-em | brzedż-em | kon(i)-ã, -em | kosz-em |
| Mc. | chłop(i)-e | lës-u | brzeg-u | kon(i)-u | kosz-u |
| W. | chłop(i)-e | lës-u | brzeg-u | kon(i)-u | kosz-u |
| M. | chłop-i, -ë | lës-e | brzedż-i | kon(i)-e | kosz-e |
| D. | chłop-ów | lës-ów | brzeg-ów | kon-i, -ów | kosz-i, -ów |
| C. | chłop-om | lës-om | brzeg-om | kon(i)-óm | kosz-om |
| B. | chłop-ów | lës-e | brzedż-i | kon(i)-e | kosz-e |
| N. | chłop-ami, -ama | lës-ami, -ama | brzeg-ami, -ama | kon(i)-ama, -ami | kosz-ami, -ama |
| Mc. | chłop-ach | lës-ach | brzeg-ach | kon(i)-ach | kosz-ach |
| W. | chłop-i | lës-e | brzedż-i | kon(i)-e | kosz-e |
[* W odmianie rzeczownika kóń za radą prof. Jerzego Tredera poprawiono liczne błędy i nieścisłości. Z tego powodu ona znacznie różni się od wersji zawartej w publikacji Kaszubszczyzna.]
Komentarz do liczby pojedynczej:
1. O mianowniku lp. trzeba pamiętać, że: a) w rzeczownikach kończących się spółgłoską dźwięczną poprzedzająca samogłoska jest pochylona, np. brzôd ‘owoc, owoc suszony’, rów, chléb, pón; w przypadkach zależnych (tzn. wszystkich innych poza mianownikiem) zjawia się już samogłoska jasna, a więc np. brzadu, rowu, chleba, pana. Zachodzą tu więc regularne wymiany: ô : a, ó : o, é : e. W wyrazach typu dąb : dãba zachodzi oboczność ą : ã, a w rzeczownikach typu grzib : grzëba, dim : dëmu oboczność i : ë. W wielu rzeczownikach, zwłaszcza zakończonych na -er, -erz, -el, -eł, -en, -eń zachodzi też wymiana e : zero dźwięku (jest to tzw. wymiana ilościowa w przeciwieństwie do tamtych, które nazywamy wymianami jakościowymi) jak w języku polskim, np. wiater : wiatru, czerz : krza, wãdżel : wãgla, wãzel : wãzla, lén : lnu, lew : lwa, piéń : pnia, dzéń : dnia; b) na pn. i śr. Kaszubach następuje wyrównanie (spowodowane, jak w językach łużyckich, rozwojem jerów) mianownika do form w pozostałych przypadkach w rzeczownikach kończących się przyrostkiem -ek lub -ec, np. kotk, kamiszk, wãbork, zómk, kupc, ojc, slépc (na pd. Kaszubach owo e utrzymuje się, znane są więc formy typu kotek, kupiec). Następujące rzeczowniki mają skrócony temat mianownika lp. na pn. i śr. Kaszubach: kam lub kamë, krzem lub krzemë, płom lub płomë, rzem lub rzemë, jiczëm lub jiczmë ‘jęczmień’.
2. W dopełniaczu lp. występuje końcówka ¬-a i -u, których doboru nie można dokładnie rozgraniczyć. Bezsporna jest jedynie zasada, że rzeczowniki żywotne mają -a, np. chłopa, króla, wilka, trusa itd. Osobliwością Kaszub pn. jest to, że końcówka -u przechodzi w -ë. Mamy zatem brzadë ‘owocu’, lodë, miodë, gnojë, płotë, gradë, mrozë, ostë, sturë lub stërë ‘ropy’, krzanë lub chrzanë, deszczë, besë, lnë, dzelë ‘części’, charstë ‘ostrej trawy’, chmielë, jãczmienë ‘jęczmienia’, lasë, lëstë, mleczë ‘mlecza rybiego’, szczërë ‘ścierwa’, stołë, drobië, jedwabië (AJK XI, m. 525-527, s. 123-133). Lorentz (LGP 871) podaje nadto łojë, krajë.
3. W celowniku występują zasadniczo dwie końcówki: -owi (po spółgłoskach miękkich też -ewi i -u, których rozdział nie pokrywa się z polszczyzną. Lorentz (LGP 872) obserwował tendencję do użycia -owi w rzeczownikach żywotnych. Wariantem końcówki -owi jest ¬-ewi, która wystąpić może po rzeczownikach zakończonych spółgłoską miękką, np. królewi, koniewi, kowôlewi, stolarzewi. Sporadycznie pojawić się może końcówka -owiu, będąca kontaminacją (skrzyżowaniem) końcówki -u i -owi (typ ksãdzowiu, por. AJK XI 171. Na północno-wschodnich Kaszubach pojawia się też końcówka -ë, pochodząca ze staropomorskiego -u (krótkiego), np. psë, królë (AJK XI, m. 524, s. 125). Osobliwością północno-wschodnich Kaszub jest końcówka przymiotnikowa -emu z wariantem analogicznym do -owi, czyli -omu, a więc formy typu koniemu lub koniomu, sënomu (AJK XI, m. 538, s. 172-173), uczniemu lub uczniomu (tamże s. 174). Zaznaczyć jeszcze warto, że końcówka -owi występuje w różnych wariantach fonetycznych, gdy chodzi o wygłosowe -i, nie uwzględnia się ich jednak w zapisie.
4. Biernik rzeczowników żywotnych równy jest dopełniaczowi, a nieżywotnych mianownikowi jak w języku polskim.
5. W narzędniku piszemy jednolicie końcówkę -em, choć na północno-zachodnich Kaszubach występuje końcówka -ę (w zapisie ã), powstała w wyniku rozwoju fonetycznego z -em (AJK XI, m. 542, s. 179-185, LGP 874-875). Końcówkę -ę stosujemy jedynie w celach stylizacji i dla rymu. Tematyczne spółgłóski k g ulegają z reguły afrykatyzacji, tj. przejściu w zwarto-szczelinowe cz dż, np. bocz-em, rodż-em; jedynie w tekstach z południowych Kaszub piszemy ć dź : bociem, rodziem.
6. W miejscowniku, jak w języku polskim, wystepuje końcówka -e w rzeczownikach zakończonych spółgłoską twardą, np. na dãb(i)-e, o chłop(i)-e i -u w rzeczownikach zakończonych spółgłoską miękką lub stwardniałą, np. o kon(i)-u, w w kosz-u lub spółgłoską twardą tylnojęzykową k g ch : na kark-u, na rog-u, na dach-u. Osobliwością kaszubską jest końcówka -u po tematach zakończonych na -s i -z, a więc formy typu o guz-u, woz-u, los-u, kłos-u, wrzos-u itd. (LGP 875). Na północy Kaszub pojawia się też końcówka -ë powstała ze staropomorskiego u, zob. AJK XI, m. 547, s. 189, LGP 875. Rzeczowniki syn, dóm, bór, wół mają także systemową końcówkę -e (nie -u jak w polszczyźnie): o sënie, w domie, w borze, o wole.
7. W wołaczu dobór końcówek wygląda zasadniczo tak, jak w miejscowniku.
Komentarz do liczby mnogiej:
1. Mianownik jest dość skomplikowany, występują w nim końcówki -owie (w różnych wariantach fonetycznych, por. LGP 878), -ë, -e, -i i to bardzo często równolegle, np. chłopi, chłopë, chłopowie; swiôdcë, swiôdkowie (AJK XII, m. 560, s. 71-74), szewcë, szewcowie (tamże, m. 561, s. 74-77), krëczi lub kruczi, rzadko krëkowie (AJK XII, m. 564, s. 88-90), twórze ‘tchórze’ i rzadko twórzowie (AJK XII, m. 564, s. 90-91), kretë lub kretowie, wołë lub wołowie, zajce lub zajcowie (AJK XII, m. 564, s. 92, por. też LGP 877-880). Bogactwo form wykazują polskie rzeczowniki [odpowiedniki polskich rzeczowników]: bracia i księża: bracë, bracynowie lub bratinowie, bracy, bracô; ksãdze, ksãże, ksãdzowie, ksãżô (AJK XII, m. 562-563, s. 77-87). Osobliwością kaszubską jest końcówka -e po tematach zakończonych spółgłoską -s, -z, np. woze, nose, truse ‘króliki’, kłose, lëse, guze itd. (AJK XII, m. 565, s. 93-95).
2. W dopełniaczu rzadko występuje czysty temat, jak w wielu nazwach miejscowości, np. do Borzëszków, Sëlëcëc, Serakojc, -i po spółgłoskach miękkich tak fonetycznie, jak historycznie oraz po rzeczownikach zakończonych na -s, -z, np. koni, gozdzy, koszi, wróbli, guzy, wozy. (po s-, z-, c-, dz- piszemy -y, choć wymawiamy -i). Najczęstsza jest końcówka -ów.
3. W celowniku lm. zdarza się końcówka -ama (LGP 881, AJK XIII 126).
4. W bierniku w użyciu są końcówki dopełniacza lm., jeśli są to rzeczowniki osobowe lub mianownika, jeśli mamy do czynienia z rzeczownikami nieosobowymi. Sytuacja jest więc taka jak w języku polskim.
5. Końcówka -mi rzadko występuje w narzędniku, np. końmi, bratmi; podobnie rzadka jest końcówka -i, np. godi, Jastri, chłopi, knópi, natomiast regularnie są -ami i dualna -ama w różnych postaciach fonetycznych (AJK XII, m. 577-580, s. 124-137).
6. Miejscownik ma dwie końcówki: -ach, bardzo systemową i powszechną oraz sporadyczną, do nazw państw brzmiących jak nazwy mieszkańców tych państw, ograniczoną -ech; jednak i w tych wypadkach mówi się już np. Niémcach.
2.1.9. Deklinacja żeńska – wzorce odmiany:
| M. | gãb-a | nog-a | zem(i)-a | owc-a |
| D. | gãb-ë | nodż-i | zem-i, -e | owc-ë |
| C. | gãb(i)-e | nodz-e | zem-i | owc-ë |
| B. | gãb-ã | nog-ã | zem(i)-ã | owc-ã |
| N. | gãb-ą | nog-ą | zem(i)-ą | owc-ą |
| Mc. | gãb-e | nodz-e | zem-i | owc-ë |
| W. | gãb-o | nog-o | zem(i)-o | owc-o |
| M. | gãb-ë | nodż-i | zem(i)-e | owc-e |
| D. | gãb-ów | nog-ów | zem(i)-ów | owc-ów, owiec |
| C. | gãb-om | nog-om | zem(i)-om | owc-om |
| B. | gãb-ë | nodż-i | zem(i)-e | owc-e |
| N. | gãb-ami, -ama | nog-ami, -ama | zem(i)-ami, -ama | owc-ami, -ama |
| Mc. | gãb-ach | nog-ach | zem(i)-ach | owc-ach |
| W. | gãb-ë | nodż-i | zem(i)-e | owc-e |
Komentarz:
1. Ogólnie rzecz biorąc według wzoru: noga odmieniają się wszystkie rzeczowniki zakończone na -ka, -ga, w których pamiętać trzeba o wymianie k w cz, a g w dż w dopełniaczu lp. i mianowniku oraz bierniku i wołaczu lm.
2. W miejscowniku rzeczowników zakończonych na -ła może się zdarzyć końcówka -i w niektórych gwarach północnokaszubskich, np. kob(ë)li ‘o kobyle’, żëli ‘o żyle’, szkoli ‘o szkole’, smoli ‘o smole’, stodoli ‘o stodole’ (LGP 894). Często mamy formy analogiczne, np. w jizbi lub w jistbi ‘w izbie’, o kosy, o kozy ‘o kosie, o kozie’ (AJK XII, m. 558, s. 66-67).
3. W mianowniku lm. pojawia się wskutek kaszubienia końcówka -e po tematach na -sa, -za, np. dwie kose, koze, rase (jednak łzë).
4. Formy dualne utrzymują się w dopełniaczu i miejscowniku lm. od rzeczowników rãka i noga: rãku, nogu (LGP 895-896).
Nieco inną odmianę mają rzeczowniki typu browarniô, ceniô, cyszô, kuchniô, mszô, rolô, stëdniô, wolô. Oto wzór ich odmiany:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
| M. | rol-ô | stëdn(i)-ô | rol-e, -é | stëdn(i)-e, -é |
| D. | rol-ë, -i, -é, -e | stëdn-i, -é, -e | rol-i, -ów | stëdn-i, -ów |
| C. | rol-i, -ë, -é | stëdn-i, -é | rol-e, -é | stëdn(i)-om |
| B. | rol-ã | stëdn(i)-ã | rol-e, -é | stëdn(i)-e, -é |
| N. | rol-ą | stëdn(i)-ą | rol-ami, -ama | stëdn(i)-ami, -ama |
| Mc. | rol-i, -ë, -é | stëdn-i | rol-ach | stëdn(i)-e, -é |
| W. | rol-ô | stëdn(i)-ô | rol-e, -é | stëdn(i)-e, -é |
Osobliwością jest tu – obok różnorodności końcówek równoległych w dopełniaczu, celowniku i miejscowiku lp. – wystepujące często na południu Kaszub zrównanie form biernika z mianownikiem, np. rolô ‘rola’ i ‘rolę’, kuchniô, stëdniô, toniô, zakładniô ‘otwór w lodzie do wpuszczania sieci’, wëchodniô ‘otwór w lodzie do wymowania sieci’ (AJK XII, m. 551-553, s. 47-56). Por. też o dopełniaczu lm. rzeczowników kuzniô, stëdniô, zemia, brwia, brzëtew, brzëtwia lub brzëtwa, marchew lub sporadycznie marchwia, krew, korzczew lub korzkwia bądź korzkwa ‘warząchew’, warząchew lub warzechwia bądź warzechwa w AJK XII, m. 554-557, s. 56-66.
Podobnie odmieniają się także rzeczowniki zakończone spółgłoską miękką, np. jeséń, jabłoń i stwardniałą (tj. sz ż cz dż c dz l), np. mësz, wesz (LGP 900).
Parę dodatkowych słów wymagają rzeczowniki pochodzenia obcego, które w dawnej polszczyźnie miały zakończenie -ija lub -yja, a w kaszubszczyźnie mogą mieć postać dłuższą na -ëjô bądź -ija lub krótszą, np. procesëjô lub procesjô, zôkrëstëjô lub zôkrëstjô, welacëjô lub welacjô ‘wybory’, parafijô lub parafiô, historëjô lub historiô. Odmiana tych rzeczowników przebiaga więc następująco:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |||
| M. | procesëj-ô | procesj-ô | peocesëj-e | procesj-e |
| D. | procesëj-é, -i | procesj-é, -i | peocesëj-i | procesyj |
| C. | procesëj-i | procesj-i | procesëj-om | procesj-om |
| B. | procesëj-ã | procesj-ã | procesëj-e | procesj-e |
| N. | procesëj-ą | procesj-ą | procesëj-ami, -ama | procesj-ami, -ama |
| Mc. | procesëj-i | procesj-i | procesëj-ach | procesj-ach |
| W. | procesëj-ô | procesj-ô | procesëj-e | procesj-e |
Według tego wzorca odmieniają się także nazwy państw typu Anglijô lub Angliô, Francëjô lub Francjô i nazwa kontynentu Azëjô lub Azjô.
W dopełniaczu lm. często zanika e ruchome, spotykamy zatem formy typu tich matk, zôgôdk, szafk, klamk, itd. Spotykamy je również w utworach kaszubskich, np. w Remusie A. Majkowskiego.
2.1.10. Deklinacja nijaka
Deklinacja rzeczowników rodzaju nijakiego jest bardzo podobna do odmiany rzeczowników rodzaju męskiego, mniej jednak jest w niej końcówek równoległych i obocznych. (Przez końcówki równoległe rozumiemy końcówki występujące w tym samym przypadku u różnych rzeczowników, np. końcówki celownika lp. deklinacji męskiej -u i -owi w rzeczownikach psu i lësowi. Przez końcówki oboczne rozumiemy końcówki występujące w tym samym rzeczowniku i w tym samym przypadku, np. tich owiec lub tich owców).
W odmianie rzeczowników rodzaju nijakiego wyróżniamy kilka typów: rzeczowniki twardotematowe, np. lato, miasto, łóżko, jezoro, miękkotematowe, np. jaje, rzeczowniki na -é typu kôzanié, sumienié, pranié, zbożé, rzeczowniki typu remiã, semiã, rzeczowniki typou celã i niektóre rzeczowniki osobliwe. Przyjrzymy się odmianie poszczególnych typów.
Odmiana rzeczowników twardotematowych i miękkotematowych:
| M. | pism-o | biczësk-o | sërc-e |
| D. | pism-a | biczësk-a | sërc-a |
| C. | pism-u | biczësk-u | sërc-u |
| B. | pism-o | biczësk-o | sërc-e |
| N. | pism-em | biczësk-em | sërc-em |
| Mc. | pism(i)-e | biczësk-u | sërc-u |
| W. | pism-o | biczësk-o | sërc-e |
| M. | pism-a | biczësk-a | sërc-a |
| D. | pism-ów | biczësk-ów | sërc-ów |
| C. | pism-om | biczësk-om | sërc-om |
| B. | pism-a | biczësk-a | sërc-a |
| N. | pism-ami, -ama | biczësk-ami, -ama | sërc-ami, -ama |
| Mc. | pism-ach | biczësk-ach | sërc-ach |
| W. | pism-a | biczësk-a | sërc-a |
Odmiana rzeczownikow typu kôzanié:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
| M. | kôzan(i)-é | kôzan(i)-a |
| D. | kôzan(i)-égo, -ô, -a, -u, -i | kôzan(i)-ów |
| C. | kôzan(i)-ému, -u, -owi | kôzan(i)-om |
| B. | kôzan(i)-é | kôzan(i)-a |
| N. | kôzan’-im, kôzan(i)-ém | kôzan(i)-ami, -ama |
| Mc. | kôzan’-im, kôzan(i)-u | kôzan(i)-ach |
| W. | kôzan(i)-é | kôzan(i)-a |
Odmiana rzeczowników typu semiã:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
| M. | sem(i)-ã | semion-a |
| D. | semien(i)-a | semion, semion-ów |
| C. | semien(i)-u, -owi | semion-om |
| B. | sem(i)-ã | semion-a |
| N. | semien(i)-em | semion-ami, -ama |
| Mc. | semien(i)-u | semion-ach |
| W. | sem(i)-ã | semion-a |
Odmiana rzeczowników typu celã:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | |
| M. | cel-ã | celãt-a |
| D. | celãc-a | celãt, celąt |
| C. | celãc-u | celãt-om |
| B. | cel-ã | celãt-a |
| N. | celãc-em | celãt-ami, -ama |
| Mc. | celãc-u | celãt-ach |
| W. | cel-ã | celãt-a |
Komentarz:
1. Rzeczowniki miękkotematowe typu jaje, pole przybierają oboczną końcówkę -o : polo, jajo, tak też nazwy miejscowości obok regularnej końcówki -é : Golubié, Gustomié, Tëchomié mogą przybierać końcówkę -o : Golubio, Gostomio, Tëchomio (LGP 904). Podobnie rzeczowniki typu celã i imiã mogą przybierać końcówkę -o : celo, imio (obok miono), proso ‘prosię’, kurczo, gąso itd. Ta postać na -o staje się podstawą skróconej odmiany typu imia, remia (AJK XI, m. 532, s. 152-153). Jak rzeczownik semiã odmieniają się imiã, wimiã, remiã, plemiã; warianty z końcówką -o : imio, wimio, remio, plemio mają temat skrócony (AJK XI, m. 532-533, s. 149-155).
2. Rzeczowniki typu kôzanié mają odmianę przymiotnikową na pn. i śr. Kaszubach, a więc np. żëcégo, szczescégo, ostrzégo ‘ostrza’, zbożégo, weselégo lub wieselégo, podwórzégo, paklepiégo, jiglewiégo, kołoważégo ‘koleiny’, cérzniégo ‘ciernia’ (AJK XI, m. 536-537, s. 162-170). Końcówka dopełniacza -égo jest na północy Kaszub wymawiana -eṷe, w pisowni dla celów stylizacyjnych piszemy tę końcówkę -ełe.
3. W dopełniaczu rzeczowników typu kôzanié mamy najwięcej końcówek obocznych, występują bowiem formy kôzania, kôzaniô, kôzaniu, kôzani i kozaniégo; geneza końcówek -u oraz -i jest różnie interpretowana przez badaczy (AJK XI 163-164).
4. W wielu rzeczownikach typu semiã spotyka się sporadycznie twarde -n : semiena, remiona lub remiena (AJK XI, m. 532, s. 151 i n.).
5. W odmianie przymiotnikowej rzeczowników typu żëcé, szczeszcé w narzędniku lp. końcówkę -im zapisujemy przez -ym po tematach zakończonych na skaszubienie s z c dz, a więc żëcym, szczescym.
6. W narzędniku lp. tak jak w deklinacji męskiej tematyczne k przechodzi w cz, np. łóżczem (rzeczowników rodz. nijakiego na -go brak w kaszubszczyźnie).
7. Podobnie jak w deklinacji męskiej w narzędniku mamy końcówkę -em lub -ã, piszemy jednak -em, wyjąwszy względy rytmiczne.
8. W dopełniaczu lm. rzeczowników, których temat kończy się spółgłoską dźwięczną, zachodzą znane nam już z deklinacji męskiej i żeńskiej wymiany samogłosek: e : é, np. niebo : niéb, o : ó, np. pole : pól, koło : kół, a : ó, np. kolano : kolón. W rzeczownikach zakończonych na -ło, -mo, -no, -ro wsuwa się e ruchome, np. sodło : sodeł, pasmo : pasem, dno : den, żebro : żeber.
W odmianie rzeczowników oko i ucho zachodzą te same zjawiska co w polszczyźnie, w lp. jedynie w narzędniku mamy sygnalizowaną wyżej wymianę k : cz : oczem, w lm. odmiana przedstawia się następująco (LGP 905-906, AJK XII, n. 580):
| M. | ocz-ë | usz-ë |
| D. | ocz-u, -ów, -i | usz-u, -ów, -i |
| C. | ocz-om, ocz-ëma | usz-om, usz-ëma |
| B. | ocz-ë | usz-ë |
| N. | ocz-ama, -ëma, -ami | usz-ama, -ëma, -ami |
| Mc. | ocz-ach | usz-ach |
| W. | osz-ë | usz-ë |
2.2.1. Podobnie jak w polszczyźnie są w kaszubszczyźnie przymiotniki o tzw. krótszej formie, czyli kontynuujące dawną odmianę rzeczownikową. Są to: głodzén, godzén, gotów, nôłożén ‘przywykły, zwyczajny’, pewién, pełén, próżén, rôd, wôrt, winién, zdrów, żiw (tylko w zwrotach frazeologicznych SSG VI 301). Należą tu także niektóre pożyczki z niemieckiego, jak karsz ‘dumny, wspaniały’, forsz ‘przystojny, piękny’, fajn ‘ładny’. Lorentz (LGP 914) notował jeszcze dzëk ‘dziki’, krãt ‘kręty’, krziw ‘krzywy’, zmãczon. Osobliwością kaszubszczyzny jest to, że wymienione formy odnosić można także do rodzaju żeńskiego i nijakiego oraz do lm., np. Ona je rôd, Ono je rôd, Ta łąka je tego wórt, Oni bëlë winién, Té miechë bëłë próżén, Zrobił lëdzy zdrów (AJK, m. 581, s. 139). Dodać też trzeba, że w rodzaju żeńskim i nijakim utrzymała się również forma krótsza odmiany niezłożonej przymiotnika. Śladem jej w kaszubszczyźnie jest wygłosowa samogłoska -a w rodzaju żeńskim lub -o w rodzaju nijakim, podczas gdy forma dłuższa, kontynuująca dawną odmianę rzeczownikowo-zaimkową ma końcówkę -ô w rodzaju żeńskim i -é w rodzaju nijakim. Mamy zatem z jednej strony: Mama je zdrowa, Dzecko je zdrowo, Beczka je pełna, Rzeszoto je pełno, a z drugiej zdrowô białka, zdrowé dzecko (AJK XII, m. 581, s. 137-142). Jak widać, forma krótsza funkcjonuje w roli orzecznika, a forma dłuższa w roli przydawki jak w języku polskim.
Podobnie w przymiotnikowych nazwiskach żon od imion i nazwisk mężów mamy na pn. Kaszubach ślady dawnej odmiany złożonej, natomiast w takichże nazwiskach dziewcząt i panien utrwalona została prosta (niezłożona), np. Michałowô to ‘żona Michała’, ale Michałowa Agnés to ‘Agnieszka, córka Michała’, Bunikowô to ‘żona Bunika’, ale Bunikowa Zosza to ‘Zosia, córka Bunika’ (por. 1.4.5.).
2.2.2. Odmiana przymiotników twardo- i miękkotematowych
Twardotematowe:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
| Rodzaj | męski | żeński | nijaki | męskoosobowy | niemęskoosobowy |
| M. | młod-i | młod-ô | młod-é | młod-i | młod-é |
| D. | młod-égo | młod-i | młod-égo | młod-ich, -ëch | młod-ich, -ëch |
| C. | młod-ému | młod-i | młod-ému | młod-im | młod-im |
| B. | = M. lub D. | młod-ą | młod-é | młod-ich, -ëch | młod-é |
| N. | młod-im | młod-ą | młod-im | młod-imi, -ima, -ëmi, -ëma | młod-imi, -ima, -ëmi, -ëma |
| Mc. | młod-im | młod-i | młod-im | młod-ich, -ëch | młod-ich, -ëch |
| W. | = M. | = M. | = M. | = M. | = M. |
Miękkotematowe:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
| Rodzaj | męski | żeński | nijaki | męskoosobowy | niemęskoosobowy |
| M. | tón’-i | tón'(i)-ô | tón'(i)-é | tón’-i | tón'(i)-é |
| D. | tón'(i)-égo | tón’-i, -é | tón'(i)-égo | tón’-ich | tón’-ich |
| C. | tón'(i)-ému | tón’-i | tón'(i)-ému | tón’-im | tón’-im |
| B. | M. lub D. | tón'(i)-ą | tón'(i)-é | tón’-ich | tón'(i)-é |
| N. | tón’-im | tón'(i)-ą | tón’-im | tón’-imi, -ima | tón’-ich |
| Mc. | tón’-im | tón’-i | tón’-im | tón’-ich | tón’-ich |
| W. | = M. | = M. | = M. | = M. | = M. |
Komentarz:
1. Według wzoru młodi odmieniają się wszystkie przymiotniki zakończone spółgłoską twardą, np. nowi, stari, grëbi, biôłi, czôrny; według wzoru tóni odmieniają się wszystkie przymiotniki zakończone spółgłoską miękką lub stwiardniałą, np. trëpi, swini, krowi, swiéżi, pieszi i inne. Pamiętać trzeba o wymianie k na cz, g na dż (na południu Kaszub k = ć, g = dź) przed -i oraz -e w przymiotnikach, np. miãtczi ‘miękki’, srodżi, miãtczégo, srodżégo, miãtczému, srodżému itd.
2. Użycie w bierniku lp. rodz. męskiego formy dopełniacza lub mianownika uzależnione jest od rzeczownika żywotnego (forma dopełniacza) lub nieżywotnego (forma mianownika), np. widzã mocnégo chłopa, ale widzã mocny mur.
3. Za sugestię prof. K. Nitscha postanowiono pisać -y- (nie: -i-) po tematach zakończonych na s z c dz, np. bosy człowiek, kozy gnój, kocy ogón, bosym człowieczem, o bosym człowieku, bosych lëdzy, bosym lëdzom, bosymi lëdzama, bosy lëdze.
2.2.3. Odmiana przymiotników dzierżawczych
W kaszubszczyźnie jak w wielu gwarach polskich i w dawnej polszczyźnie produktywne są przymiotniki dzierżawcze ma -ów, -owa, -owo, i -in, -ina, -ino (por. 1.4.32.).
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
| M. | tatów | tatow-a | tatow-o, -é | tatow-i | tatow-é |
| D. | tatow-égo | tatow-i | tatow-égo | tatow-ich, -ëch | tatow-ich, -ëch |
| C. | tatow-ému | tatow-i | tatow-ému | tatow-im | tatow-im |
| B. | = M. lub D. | tatow-ą | tatow-é | tatow-ich | tatow-é |
| N. | tatow-im | tatow-ą | tatow-im | tatow-imi, -ima | tatow-imi, -ima |
| Mc. | tatow-im | tatow-i | tatow-im | tatow-ich | tatow-ich |
| W. | = M. | = M. | = M. | = M. | = M. |
| M. | mamin | mamin-a | mamin-o, -é | mamin’-i | mamin-é |
| D. | mamin-égo | mamin-y | mamin-égo | mamin-ych, -ëch | mamin-ych, -ëch |
| C. | mamin-ému | mamin-y | mamin-ému | mamin-ym | mamin-ym |
| B. | = M. lub D. | mamin-ą | mamin-o, -é | mamin-ych, -ëch | mamin-ych, -ëch |
| N. | mamin-ym | mamin-ą | mamin-ym | mamin-ymi, -yma | mamin-ymi, -yma |
| Mc. | mamin-ym | mamin-y | mamin-ym | mamin-ych | mamin-ych |
| W. | = M. | = M. | = M. | = M. | = M. |
Komentarz:
1. Sufiks -in, -ina, -ino, -iné może przybierać (poza wygłosem -in) postać fonetyczną z -ë-, np. nënczëna, nënczëno itd.
2. O wygłosie -owô i -owa zob. 2.2.1.
3. Nazwy miejscowe z wygłosem -ów, -owa, -owo mają w kaszubszczyźnie odmianę rzeczownikową. Chodzi tu głównie o nazwy z sufiksem -owa, które w polszczyźnie odmieniają się raczej jak przymiotniki. Na przykład Osowa, Krokowa, do Osowë, do Krokowë, w Osowie, w Krokowie. Również jak rzeczowniki odmieniają się nazwy z przyrostkiem -in, -ina, -ino, np. Kłobuczin, Wiérzchucëno, Koscérzna, do Klobuczina, Wiérzchucëna, Koscérznë.
2.2.4. Stopniowanie przymiotników
Stopniujemy tzw. przymiotniki jakościowe, czyli te, które nazywają cechy (jakości), z więc np. dobri, lepszi, nôlepszi, cepłi, ceplészi, nôceplészi; nie stopnuje się tzw. przymiotników relacyjnych, tj. pozostających w pewnej relacji (stosunku) do rzeczowników, od których pochodzą (dlatego nazywa się te przymiotniki odzreczownikowymi), np. kóńsczi (chlew), papiorowé (pudełko), szkólnô (zemia) itd., chyba że użyte zostały w przenośni, np. złoti (człowiek), tj. ‘dobri’, dlatego drugi może być barżi złoti, a ktoś inny nôbarżi złoti lub nôzłotszi, ale złoti (zégark) ‘ze złota lub pozłacany’ stopniowaniu nie podlega.
Przymiotniki podlegają stopniowaniu tzw. bezwzględnemu (absolutnemu), gdy określoną cechę ujmujemy w jakimś przedmiocie wprost (nie przez odniesienie do tej cechy w innych przedmiotach), np. czërwoniawi ‘nieco czerwony’, grëbawi ‘nieco gruby’, głëchawi ‘nieco głuchy’, przëtrzasłi ‘nieco głupawy, głupkowaty’, bielutczi, bieluteńczi, i stopniowaniu względnemu, gdy jakąś cechę porównujemy w kilku przedmiotach, np. grëbi (pôl), grëbszi i nôgrëbszi, dłëdżi (kuńc), dłëgszi, nôdłëgszi.
Niekiedy bywa tak, że stopień wyższy przymiotnika oznacza cechę nie dorównującą stopniowi równemu, np. Wasz syn je ju grzeczniészi (w stosunku do tego, co było wcześniej), ale jész nie je grzeczny; Nasz nënka je ju zdrowszô (od tego czasu, jak ją ostatnio widziałeś), ale jész nie je zdrowô.
Pod względem morfologicznym wyróżniamy, jak w wielu językach indoeuropejskich: stopniowanie regularne, nieregularne (tzw. supletywne) i opisowe (deskryptywne). Stopniowanie regularne polega na tym, że do stopnia równego dodajemy przyrostek -szi, jeśli temat przymiotnika kończy się jedną spółgłoską, np. grëbszi od grëbi, chorszi od chori, lub -éjszi (skrócone -észi), jeśli temat przymiotnika kończu się na dwie spółgłoski, np. bëlny, bëlnié(j)szi, mokrzé(j)szi, a stopień najwyższy przez dodanie przyrostka nô- do stopnia wyższego, np. nôbëlnié(j)szi, nômokrzé(j)szi.
Stopniowanie nieregularne, tak jak w innych językach indoeuropejskich, obejmuje przymiotniki nazywające podstawowe jakości, tj. dobri, lepszi, nôlepszi; złi, gorszi, nôgorszi; môłi, mnié(j)szi, nômnié(j)szi; dużi albo wieldżi, wiãkszi, nôwiãkszi. Polega więc, jak widać, na tworzeniu stopnia wyższego i najwyższego od innego rdzenia (z innej rodziny etymologicznej).
Stopniowane opisowe (deskryptywne) polega na użyciu przysłówka barżi w stopniu wyższym przystopniowaniu dodatnim (in plus) i mni w stopniowaniu ujemnym (in minus), np. uczałi, barżi uczałi, nôbarżi uczałi,
1. W stopniu wyższym, jeśli temat kończy się dwiema spółgłoskami, częściej niż w polszczyźnie mamy przyrostek -ejszi, np. cwardzejszi ‘twardszy’ obok twardszi, czëscejszi ‘czystszy’ obok czëstszi, żółcejszi obok żółtszi, chutczejszi ‘szybszy’ obok chutszi, brzëdczejszi obok brzëdszi, rzadcejszi obok rzôdszi, puscejszi obok pustszi; możliwy tu też sufiks -észi, np. mitczészi ‘miększy’. Historyczny przyrostek -ki, kasz. -czi nie zanika więc często przy stopniowaniu, ale censzi, krótszi, słodszi, lżéjszi, letszi ‘lżejszy’; podobnie -oki, np. głãbszi, szërszi.
2. Stopień wyższy od drodżi brzmi drogszi, a od srodżi sroższi i srogszi.
3. W stopniu najwyższym przedrostek ma archaiczną postać nô-, np. nôgorszi, nôlepszi, nôgrëbszi (por. 1.3.7.).
2.3.1. Wśród zaimków tak jak w polszczyźnie wyróżniamy rodzajowe i nierodzajowe, tzn. takie, które są formalnie zróżnicowanie na każdą osobę według płci i takie, które mają tę samą formę na każdą osobę. Zaimki rodzajowe, jak np. mój, moja, moje, twój, twoja, twoje, nasz, nasza, nasze, wasz, wasza, wasze, kożdi, kożdô, kożdé, żódén, żódna, żódno, chtërén, chtërna, chtërno, jedén, jedna, jedno ‘pewien, pewna, pewno’, sóm, sama, samo, czij, czija, czije, czije, ten, ta, to, nen, na, no odmieniają się jak przymiotniki. Na przykład:
| Rodzaj | męski | żeński | nijaki |
| M. | kożd-i | kożd-ô | kożd-é |
| D. | kożd-égo | kożd-i | koż-égo |
| C. | kożd-ému | kożd-i | kożd-ému |
| B. | = M. lub D. | kożd-ą | kożd-é |
| N. | kożd-im | kożd-ą | kożd-im |
| Mc. | kożd-im | kożd-i | kożd-im |
| W. | = M. | = M. | = M. |
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
| M. | mój | moj-a | moj-e | moj-i | moj-e |
| D. | moj-égo | moj-i | moj-égo | moj-ich | moj-ich |
| C. | moj-ému | moj-i | moj-ému | moj-im | moj-im |
| B. | = M. lub D. | moj-ã | moj-e | moj-ich | moj-e |
| N. | moj-im | moj-ą | moj-im | moj-imi, -ima | moj-imi, -ima |
| Mc. | moj-im | moj-i | moj-im | moj-ich | moj-ich |
| W. | = M. | = M. | = M. | = M. | = M. |
2.3.2. Używane są też w kaszubszczyźnie ściągnięte formy odmiany zaimkowej, a więc obok jému – mu, obok jego – go, mojégo – mego. Również zgodnie z polszczyzną używa się form z początkowym n lub bez niego, np. To je jego płószcz wobec Patrzã na niego. Odmiana tego zaimka osobowego wygląda następująco:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
| Rodzaj | męski | żeński | nijaki | męskoosobowy | niemęskoosobowy |
| M. | on | ona, na | ono, no | oni, ni | onë, në |
| D. | jego, niego | ji, jé, ni | jego | jich, jejich, nich | jich, jejich, nich |
| C. | jemu, mu | ji | jemu, mu | jim, jima | jim, jima |
| B. | jego, jen, go | jã, niã | je, nie | jich | je |
| N. | nim | nią | nim | nimi, jima, nima | nimi, jima, nima |
| Mc. | nim | ni | nim | nich | nich |
| W. | = M. | = M. | = M. | = M. | = M. |
Komentarz:
1. W dopełniaczu lp. rodz. żeńskiego jé używane jest tylko w gwarach północno-kaszubskich (LGP 931).
2. Forma jen w bierniku lp. rodz. męskiego jest archaiczna i bardzo rzadka (LGP 931).
3. W bierniku lp. rodz. żeńskiego na północy i częściowo południu Kaszub mamy też ją, nią.
4. Formę celownika lm. jima notowali jeszcze badacze zespołu AJK (XII, m. 597, s. 186-187) w gwarach śr. i pn. Kaszub, Lorentz (LGP 933) stwierzał ją też na pd. Kaszubach.
5. Pamiętać trzeba, że omówiony zaimek pełni też funkcję zaimka wskazującego.
2.3.3. Odmiana zaimka wskazującego:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||||
| Rodzaj | męski | żeński | nijaki | męskoosobowy | niemęskoosobowy |
| M. | ten, tén | ta | to | ti | të, té |
| D. | tego | ti | tego | tich, tëch | tich, tëch |
| C. | temu | ti | temu | tim | tim |
| B. | = M. lub D. | tã | to | tich | të, té |
| N. | tim | tą | tim | timi, tëmi | timi, tëmi |
| Mc. | tim | ti | tim | tich | tich |
| W. | = M. | = M. | = M. | = M. | = M. |
Na północy Kaszub końcówka -ego wymawiana jest -eue, czego jednak w pisowni nie zaznacza się, wyjąwszy cele stylizacyjne. Znana z badań poprzedników końcówka -eho występuje dziś na północy sporadycznie (AJK XII, s. 173-174 i m. 594)>
Na północnych, częściowo także śr. Kaszubach w dopełniaczu lp. występuje też forma te ‘ tego’, je ‘jego’, nie ‘niego’, cze ‘czego’, które badacze różnie interpretują (AJK XII 176).
Z północnych Kaszub znana też jest odmiana z końcówkami rzeczownikowymi -u bądź -a w dopełniaczu lp., a więc tegu, tego, dobrégu, dobréga, kogu (tamże 175).
Jak zaimek ten odmienia się również nen, na, no ‘ten, ta, to’, występujący na pn. i śr. Kaszubach; w niektórych formach przypadkowych jest rzadko używany, niekiedy występuje w znaczeniu ‘tamten’ (AJK I, m. 25, s. 90-91). Zaimek ten jest osobliwością kaszubską, poza tym znany jedynie wśród Łemków. Taki sam wzór odmiany wykazuje również tamten, tamta, tamto, tuten, tuta, tuto, tutentu, tutatu, tutotu. Inne zaimki rodzajowe, jak sóm, sama, samo; dzierżawcze mój, moja, moje, twój, twoja, twoje, nasz, nasza, nasze, wasz, wasza, wasze; względne chtórny, chtórna, chtórno, jaczi, jakô, jaczié; pytajne: czij, czija, czije odmniają się jak przymiotniki.
2.3.4. Z wyliczonych wyżej (2.3.1.) zaimków widać, że są wśród nich takie, które mają formę krótszą (rzeczownikową), znaną nam już z przymiotników, np. chtëren, chtërna, chtërno, jeden, jedna, jedno, żóden, żódna, żódno, sóm, sama, samo, ten, ta, to, nen, na, no.
2.3.5. Zaimki nierodzajowe mają odmianę swoistą. Niżej podajemy tę odmianę:
| 1. osoba | 2. osoba | |
| M. | jô | të |
| D. | mnie, mie | cebie, ce |
| C. | mnie, mie | tobie, cë, cebie |
| B. | mnie, mie, miã | cebie, ce, cã |
| N. | mną | tobą |
| Mc. | mnie, mie | cebie, tobie |
| W. | = M. | = M. |
Komentarz:
1. O odmianie zaimka jô, zwłaszcza o funkcji formy mie zob. AJK XII, m. 584-585, s. 148-154, o odmianie zaimka të zob. tamże m. 586-587, s. 154-160. Forma celownika cebie znana jest na pn. Kaszub (AJK XII, 159), cë jest fonetycznym odpowiednikiem kaszubskim polskiego ci.
2. Forma celownikowa cë, jak i biernikowa forma krótsza ce zajmują pozycję środkową między podmiotem a orzeczeniem, np. On cë dôł. Më ce widzelë. Form tych nie akcentuje się.
3. Biernikowej formy krótszej miã, cã, używa się z przyimkiem na, np. Co tak patrzisz na miã? Nie bãdã czekôł na cã.
| 1. osoba | 2. osoba | |
| M. | më, ma | wë, wa |
| D. | nas, nôs, naju, naji | was, wôs, waju, waji |
| C. | nóm, nama, nami | wóm, wama, wami |
| B. | nas, nôs | was, wôs |
| N. | nami, nama | wami, wama |
| Mc. | nas, nôs | was, wôs |
| W. | = M. | = M. |
Komentarz:
1. Postaci ma, wa, nama i wama są z pochodzenia dawnymi formami l. podwójnej (dualisu). Znaczenie i funkcja dualna tych form zatarły się i współcześnie występują one najczęściej w roli lm., a więc ma, nama znaczy ‘my, nami’, wa, wama ‘wy, wami’. Jedynie reliktowo na pn. Kaszubach według badań zespołu AJK (XII, m. 588, s. 164) ma znaczy ‘my dwaj, my dwie, my dwoje’, nama ‘nam obom, nam dwojgu’ i ‘z nami dwoma, z nami dwojgiem’. W związku z tym etymologiczna postać zaimka 2. os. lm. wë, wóm, wami pełni funkcję grzecznościową (pluralis maiestaticus). Odnoszona bywa do starszej szanowanej osoby, tj. do ojca, matki, krewnych, sąsiadów i znajomych, do których nie wypada zwrócić się przez ty. Mamy zatem rozróżnienie wa ‘wy’ : Wë ‘Pani, Pan, Państwo’, wama ‘wam’ : Wóm ‘Pani, Panu, Państwu’. Poza tym warto wspomnieć, że forma narzędnikowa nami używana bywa też w celowniku na wzór dwufunkcyjnej, tzn. dla celownika i miejscownika formy nama (AJK XII, 161, m. 588, s. 162-165 i n.). Jednak forma nama ‘nam’ nie jest używana na pd. Kaszub.
2. Dopełniacz lm. ma 4 formy: dwie bezkońcówkowe różniące się tylko barwą samogłoski, a więc nas, was lub nôs, wôs i dwie z końcówką -u, a więc naju, waju, która to końcówka – wskutek kaszubskiej realizacji stpol. ū (długiego) jako ¬ü, potem i = przeszła w -i, stąd naji, waji. Formy naji, waji znane są na śr. i pn. Kaszubach. Forma Was ‘Pani, Pana, Państwa’ pełni funkcję grzecznościową (por. AJK XII, m. 591-592, s. 168-173). Warianty naju, waju są dawnymi formami liczby podwójnej.
2.3.6. Z zaimków nierodzajowych przyjrzeć się warto odmianie zaimków pytajnych:
| osobowe | nieosobowe | |
| M. | chto, chtë | co |
| D. | kogo, kogóż, koguż | czego, cze |
| C. | komu, komóż, komuż | czemu, czému |
| B. | kogo, kogóż, koguż | co |
| N. | czim, czimże | czim |
| Mc. | czim, czimże (o kogo, o kogóż, z kogóż, z kogóm) | czim |
| W. | = M. | = M. |
Postaci czim z narzędnika i miejscownika od zaimka chto i co zrównały się wskutek kaszubskiego przejścia k’ (miękkiego) w cz. Formy podane w nawiasie używane są sporadycznie; przeniesione zostały one z dopełniacza (AJK XII, m. 595-596, s. 179-183). Podobnie odmienia się zaimek nicht i nic, por. AJK XII, 178. Co do form z wygłosową partykułą -ż, używanych na pn. Kaszubach, por. artykuł H. Popowskiej-Taborskiej (Popowska-Taborska 1972: 121-124).
2.3.7. Odmiana zaimka zwrotnego
| forma krótka | ||
| D. | sebie | se |
| C. | sobie | se, so |
| B. | sebie | sã |
| N. | sobą | |
| Mc. | sebie, sobie |
Formy se, so są bezakcentowe, łączą się w jeden zestrój akcentowy z rzeczownikiem lub zaimkiem jako podmiotem w zdaniu, np. To dzecko so ceszi. W bierniku bez przyimka używa się formy dłuższej sebie tylko wówczas, gdy chcemy ją zaakcentować, np. jô sebie chwôlã, a nié waju. Z przyimkiem może być użyta w bierniku i forma krótsza, i dłuższa, np. Tã sprawã jô bierzã na sebie lub na sã. O genezie formy celownikowej sebie zob. AJK XII, 188 i cytowany tam artykuł H. Popowskiej-Taborskiej.
2.3.8. Zaimki uogólniające tworzy się od zaimków pytajnych za pomocą partykuł bądź, le, -kolwiek, bële, nie-, np. chto bądź, chto le, chtokolwiek, bëlë chto, niechto, co bądź, co le, cokolwiek, bëlë co, nieco itd. Odmieniają się zaś jak zaimki pytajne (zob. 2.3.6.).
Wróżniamy liczebniki główne, porządkowe, zbiorowe, wielorakie, podziałowe, ułamkowe i zaimki liczebne.
2.4.1. Liczebniki główne przedstawiają się następująco:
| 1 | jeden, jedén | 11 | jednôsce, jedenôsce, jedénôsce |
| 2 | dwa | 12 | dwanôsce |
| 3 | trzë | 13 | trzënôsce |
| 4 | sztërë | 14 | sztërnôsce |
| 5 | pińc, piãc | 15 | pińcnôsce, piãtnôsce |
| 6 | szesc | 16 | szesnôsce, szestnôsce |
| 7 | sétmë, sédem, sédém | 17 | sétmënôsce, sédemnôsce |
| 8 | osmë, osem, osém | 18 | osmënôsce, osemnôsce |
| 9 | dzewińc, dzewiãc | 19 | dzewińcnôsce, dzewiãtnôsce |
| 10 | dzesyńc, dzesãc | 20 | dwadzesce, dwadzesca |
| 21 | jeden dwadzesce, dwadzesce jeden | ||
| 22 | dwa dwadzesce, dwadzesce dwa itd. | ||
| 30 | trzëdzesce, trzëdzescë | 50 | pińcdzesąt, piãcdzesąt |
| 40 | sztërdzesce, sztërdzescë | 60 | szescdzesąt |
| 70 | sétmëdzesąt, sédemdzesąt | 800 | osmëset, osemset |
| 80 | osmëdzesąt, osemdzesąt | 900 | dzewińcset, dzewiãcset |
| 90 | dzewińcdzesąt, dzewiãcdzesąt | 1000 | tësąc |
| 100 | sto | 1001 | tësąc a jeden |
| 200 | dwasta | 1002 | tësąc a dwa |
| 300 | trzësta | 1011 | tësąc jednôsce |
| 400 | sztërësta | 1020 | tësąc dwadzesce |
| 500 | pińcset, piãcset | 3000 | trzë tësące |
| 600 | szescset | 5000 | pińc tësący |
| 700 | sétmëset, sédemset | 1 000 000 | milión, mëlion |
Komentarz:
1. Formy pińc, sétmë, osmë, dzewińc, dzesyńc i ich pochodne pińcnôsce, sétmënôsce, osmënôsce, dzewińcnôsce, pińcdzesąt, sétmëdzesąt, osmëdzesąt, dzewińcdzesąt znane są tylko na pn. i śr. Kaszubach.
2. Gdy o szyk członów w liczebnikach złożonych chodzi, to może on być, jak widać z powyższego wykazu, taki, że jednostki następują po dziesiątkach lub taki, że jednostki wyprzedzają dziesiątki, a więc typ: dwadzesce jeden lub jeden dwadzesce. Szyk jeden dwadzesce znany był w staropolszczyźnie, a współcześnie notowany jest także w gwarach Warmii, Mazur i na południu Polski (AJK XII, 196).
2.4.2. Z liczebników głównych odmieniają się: jeden, dwa, trzë, sztërë, sto, tësąc, mëlion. Oto ta odmiana: jeden odmienia się jak przymiotniki typu pełen, pełna; nie trzeba zatem podawać paradygmatu tej odmiany. Pozostałe odmieniąją się następująco:
| Rodzaj | męski | żeński | nijaki |
| M. | dwaj (do osób) | dwie | dwa |
| D. | dwuch | dwuch | dwuch |
| C. | dwóm, dwóma, dwómë, dwum, dwuma, dwiema, dwiem (formy spotykane we wszystkich rodzajach) |
||
| B. | = M. do kobiet, zwierząt, rzeczy lub D. do mężczyzn | ||
| N. | dwóma, dwuma, dwiema (na wszystkie trzy rodzaje) | ||
| Mc. | dwuch | dwuch | dwuch |
| W. | = M. | = M. | = M. |
Tak jak dwa, dwaj odmienia się też zaimek liczebny oba, obaj. Forma celownika dwiema jest dziś reliktem na Kaszubach, za czasów Lorentza znana była na pn. Kaszubach (AJK XII, m. 599, s.191); wariant dwóm, dwóma znany na pn. i śr. Kaszubach, dwum, dwuma na śr. i pd. Kaszubach, sporadycznie na pd. Kaszubach jest dwiem, a więc końcówka spotykana często na Kociewiu (tamże). Sporadycznie na pn. Kaszub występuje dwómë.
| Rodzaj | męski | żeński | nijaki |
| M. | trzej, sztërzej (do osób) trzë, sztërë (nie do osób) |
trzë, sztërë | trzë, sztërë |
| D. | trzech, sztërech (na wszystkie trzy rodzaje) | ||
| C. | trzem, trzema, sztërzem, sztërzema (na wszystkie trzy rodzaje) | ||
| B. | = M. | = M. | = M. |
| N. | trzema, sztërzema (na wszystkie trzy rodzaje) | ||
| Mc. | trzech, sztërech (na wszystkie trzy rodzaje) | ||
| W. | = M. | = M. | = M. |
| M. | sto | milión |
| D. | sta | miliona |
| C. | stu | milionowi |
| B. | sto | milión |
| N. | stem | milionem |
| Mc. | stu | milionie |
| W. | = M. | = M. |
Liczebniki od jeden do cztery pozostają z rzeczownikami w związku zgody, czyli łączą się tak z rzeczownikami jakby były przydawkami. Natomiast od pięć wzwyż pozostają z rzeczownikami w związku rządu, stanowią więc nadrzędnik w tym związku.
2.4.3. Liczebniki porządkowe to:
| 1. | pierwszi | 11. | jednôsti, jedénôsti |
| 2. | drëdżi, drudżi | 12. | dwanôsti |
| 3. | trzecy | 13 | trzënôsti |
| 4. | czwiôrti, czwôrti | 14. | sztërnôsti |
| 5. | piąti | 15. | pińcnôsti, piãtnôsti |
| 6. | szósti | 16. | szesnôsti, szestnôsti |
| 7. | sódmi | 17. | sétmënôsti, sédemnôsti |
| 8. | ósmi | 18. | osmënôsti, osemnôsti |
| 9. | dzewiąti | 19. | dzewińcnôsti, dzewiãtnôsti |
| 10. | dzesąti | 20. | dwadzesti |
| 21. | dwadzesti pierwszi, dwadzesce pierwszi, jeden dwadzesti | ||
| 22. | dwadzesti drëdżi, dwadzesce drëdżi, dwa dwadzesti | ||
| 30. | trzëdzesti | 80. | osmëdzesąti, osemdzesąti |
| 40. | sztërdzesti | 90. | dzewińcdzesąti, dzewiãcdzesąti |
| 50. | pińcdzesąti, piãcdzesąti | 100. | setny |
| 60. | szescdzesąti | 200. | dwasetny |
| 70. | sétmëdzesąti, sédemdzesąti | 300. | trzësetny |
| 400. | sztërësetny | 1001. | tësączny pierwszi, tësąc pierwszi |
| 500. | pińsetny, piãcsetny | 1002. | tësączny drëdżi, tësąc drëdżi |
| 600. | szescsetny | 3000. | trzëtësączny |
| 700. | sétmësetny | 5000. | piństësączny, piãctësączny |
| 800. | osmësetny, osemsetny | 1 000 000. | milionowi |
| 900. | dzewińsetny, dzewiãcsetny | ||
| 1000. | tësączny | ||
Liczebniki porządkowe odmieniają się jak przymiotniki.
2.4.4. Liczebnikami zbiorowymi są: dwoje, troje, czwioro lub czworo, pińcoro lub piãcoro, szescoro, sédmioro, osmioro, dzewińcoro lub dzewiãcoro, dzesyńcoro lub dzesãcoro, jedenôscoro, dwanôscoro, trzënôscoro, sztërnôscoro itd.
2.4.5. Liczebniki wielorakie to: jednoraczi, dwojaczi lub dwójny, podwójny, trojaczi lub trójny i potrójny, czwioraczi lub czworaczi, czwórny, poczwórny, pińcoraczi lub piãcoraczi, szescoraczi, sédmioraczi, osmioraczi, dzewińcoraczi lub dziewiãcoraczi, dzesyncoraczi lub dzesãncoraczi. Mogą one być używane również przysłówkowo i wtedy brzmią odpowiednio: dwojak lub dwojako, trojak lub trojako, czwiorak lub czwiorako, pińcorak lub pińcorako itd. Liczebniki te w formie przymiotnikowej odmieniają się jak przymiotniki, w formie przysłówkowej pozostają nieodmienne.
2.4.6. Liczebniki podziałowe tworzy się za pomocą przyimka po z liczebnikiem głównym, a więc np. po dwóch, po piãc, po tësącu itd.
2.4.7. Liczebniki ułamkowe mają to do siebie, że w ich tworzeniu wykazuje wiekszą produktywność dawny rzeczownik pół, o czym zob. 1.4.37. Innym sposobem wyrażania ułamkowości (części całości) jest stosowanie słowa dzél ‘część’, z liczebnikiem porządkowym, np. czwiôrti dzél ‘czwarta część’, ósmi dzél ‘ósma część’ itd.
2.4.8. Zaimkami liczebnymi są: czile, czilkanôsce, czilkadzesãt, zaimkami liczebnymi pytajnymi są kulko ‘ile’ bądź jile. Zbiorowym zaimkiem liczebnym jest czilkoro, a pytajnym odpowiednikiem do niego kulkoro. Zaimkiem liczebnym ilorakim jest czilkoraczi i wieloraczi, ich formami przysłownymi są czilkorak i wielorak bądź czilkorako i wielorako, a odpowiednikami pytajnymi kulkoraczi i kulkorak bądź kulkorako.
2.5.1. Odmiana czasownika zbieżna jest bardzo z językiem polskim: kaszubszczyzna wyróźnia się jednak wielu archaizmami fleksyjnymi (np. typ zakończeń -ajã jak w czasowniku zriwajã, formy dualne), wyrównaniami analogicznym (por. 2.5.16. i 2.5.17.), niektórymi formami nowszymi (np. model czasu przeszłego jô żem béł) i inną funkcją niektórych końcówek fleksyjnych (np. formy grzecznościowe typu Wë robice ‘Pani, Pan, Państwo robią’).
Kaszubszczyzna jak i inne gwary północnopolskie oraz większość gwar polskich i wszystkie inne języki słówiańskie (z wyjątkiem polszczyzny literackiej) w bezpośrednim zwrocie do starszej i szanowanej osoby (do której nie odważymy się mówic przez ty) używa zaimka Wë i czasownika w 2. os. lm., np. Wë môce ‘Pani, Pan ma, Państwo mają’, Wë rozmawialësce, Wë pomoglësce, Wë bãdzece gôdac (tryb oznajmujący), Jidzce, Dôjce, Powtórzce, Mówce (tryb rozkazujący). Jest to tzw. lm. grzecznościowa (pluralis maiestatis lub pluralis maiestaticus). Mówimy zatem: Wa môta ‘macie’, wa rozmawialësta, wa pomoglësta, wa bãdzeta gadac, jidzta, dôjta, powtórzta, mówta itd. Używa się więc w czasownikach końcówki -ta, która pochodzi z dawnej, dziś już nie istniejącej ani w polszczyźnie, ani w kaszubszczyźnie liczby podwójnej (dualisu); tak samo zaimkowa forma wa (jeśli jest użyta, bo można ją pominąć, tzn. można mówić np. wa môta lub po prostu môta jest pochodzenia dualnego (por. 2.3.5. o odmianie zaimka wë, wa).
Z końcówek dualnych warto wspomnieć jeszcze o końcówce 1. os. lm. -ma, a więc o typie robima, róbma, krziczima, krziczma, która powstała w wyniku skrzyżowania (kontaminacji) końcówki lm. -my i l. podwójnej -wa, a więc -my ≬ -wa = -ma.
W niniejszym opracowaniu odmiany czasowników posłużono się jako wzorem Gramatyką języka polskiego (Szober 1957), jako że ujęcie to znane jest ogółowi wykształconych Polaków i mieszczą się w nim czasowniki kaszubskie (odstępstwa omawia się osobno). Jednak nie oddziela się z zasady końcówek od tematów, jak to praktykowane jest we współczesnych gramatykach szkolnych i wymaganiach poragramowych. Istnieje bowiem dla polszczyzny ogólnej inny podział morfologiczny czasowników, opracowany przez J. Tokarskiego (Tokarski 1951).
2.5.2. Czas teraźniejszy. Czasowniki kaszubskie możemy podzielić na 4 koniugacje, przyjmując jako podstawę podziału 1. i 2. os. lp. czasu teraźniejszego. Są to: koniugacja I -ã, -esz, np. niosã, niesesz, II -ã, -isz, np. robiã, robisz, III -óm, -ôsz, np. gróm, grôsz, IV -ém, -ész, np. jém, jész.
Kilka słów wyjaśnienia wymaga koniugacja III, albowiem polskie czasowniki typu gram, grasz mogą być w kaszubszczyźnie realizowane podwójnie: na -óm, -ôsz albo na -ajã, -ajesz. Mamy zatem na płn. Kaszubach odmianę archaiczną według koniugacji I: pitajã, pëtajã, wëmiôtajã, zamiôtajã, zaprzigajã ‘zaprzęgam’, szukajã czy szëkajã, wołajã, pospiewajã ‘śpiesze się’, kupiajã, gôdajã, zagrâbiajã i inne, ale na śr. i pd. (niekiedy też na Kaszubach północnych) nowszy wzór odmiany według koniugacji III: pitóm, wëmiôtóm, zamiôtóm, zaprzigóm lub zaprzãgóm, wëżimóm, szukóm lub szëkóm, wołóm, kupóm, gôdóm, zagrôbióm. Zaznaczyć trzeba, ze forma nieściągnięta na -ajã utrzymuje się tylko w 1. os. lp. i 3. os. lm.; w pozostałych osobach występują formy ściągnięte (AJK X, m. 451-454). Odmiana taka wygląda więc następująco:
| Liczba pojedyncza | Liczba mnoga | ||
| 1. | zamiôtaj-a | 1. | zamiôt-ómë |
| 2. | zamiôt-ôsz | 2. | zamiôt-ôta lub zamiôt-ôce |
| 3. | zamiôt-ô | 3. | zamiôtaj-ą |
Odmiana ta jest wyraźnym archaizmem, spotyka się ją współcześnie np. w języku rosyjskim. (Tu utrzymuje się, jak wiadomo, we wszystkich osobach). Cały wzór odmiany nieściągniętej zachowują czasowniki grac i znac : grajã, znajã, grajesz, znajesz, graje, znaje, grajemë, znajemë, grajeta, znajeta, grajece, znajece, grają, znają.
Regularną końcówkę 1. os. lm. jest -më (polskie -my). Obok niej pojawia się jednak także rzadsza końcówka -ma pochodzenia dualnego i na pd. Kaszub -m w koniugacji I i II, np. bijem, pijem, widzym (por. AJK, m. 460-463, s. 75-88).
Czasowników, które w kaszubczyźnie odmieniają się według koniugacji IV, jest bardzo mało, mianowicie tylko jém i wiém. Archaiczną formę 2. os. lp. wiés ‘wiesz’, jés ‘jesz’ spotyka się dziś tylko w Jastarni i Borze na Półwyspie Helskim (AJK X, m. 466, s. 103-104, LGP 1043-1044), znana ona była słówińszczyźnie. W polszczyźnie według konigacji IV odmienia się jeszcze umiem i rozumiem, które w kaszubszczyźnie północnej nie ulegają ściągnięciu, lecz mają archaiczną postać umiejã, rozumiejã, należy więc do koniugacji I (AJK X, m. 455).
2.5.3. Archaiczną, wywodzącą się jeszcze z czasów prasłowiańskich i odmienną od języka polskiego odmianę ma słowo posiłkowe bëc: jem, jes,, je, jesme, jesta lub jesce, są.
Komentarz:
1. odmiana ta nie występuje w dialektach języka polskiego (AJK X, m. 466, s. 100). Na pd. Kaszub można jednak spotkać już inne, wtórne formy, i jak w 1. os. lp. sporadycznie występuje jô jezdem, jô jestem, jô żem je, jô je i jô jest (tamże, LGP 1041-1043).
2. W 2. os. lp. të jezdes, të jestes, të żes je, të je, të jest (AJK X, m. 466, s. 100-103, LGP 1041-1043).
3. W 3. os. lp. jest, jesta (AJK X, m. 467, LGP 1041).
4. W. 1. os. lm. ma jesma i më jesma, tę ostatnią formę podawał Lorentz (LGP 1041 z pn. Kaszub, eksploratorzy AJK (X, m. 468, s. 107) z Wielkiego Kacka. Sporadyczne też są, zwłaszcza na pograniczu kociewsko-kaszubskim, formy typu më sąsmë, mësmë są, më sąmë, më są (tamże).
5. W 2. os. lm. wa sąsta, wa sąta, wa są (AJK X, m. 469).
2.5.4. Tryb rozkazujący tworzy się zasadniczo tak jak w języku polskim. Jednak na pn. Kaszubach mamy stan archaiczny z wygłosowym -i, realizowanym jako -ë w koniugacji -ã -esz i jako -i w koniugacji -ã –isz, np. niesë, niesëta, pieczë, pieczëta, jedzë, jedzëta, piszë, piszëta, robi, robita, klni, klnita. Ponadto po skaszubionych ś ź ć dź do s z c dz koniugacji -ã –isz mamy także -ë, np. prosë, prosëta, puscë, puscëta, radzë, radzëta, łazë, łazëta. Możemy zatem powiedzieć, że po spółgłoskach twardych dodajemy do tematu czasu teraźniejszego (wydobytego z 2. i 3. os. lp. oraz 1. 2. os. lm.) -ë- i końcówki osobowe, a po spółgłoskach miękkich -i- oraz końcówki osobowe. A zatem:
| po spółgłoskach twardych | po spółgłoskach miękkich | ||
| -ë | prosë ‘proś’ | -i | rwi ‘rwij’ |
| -ëmë | prosëmë ‘prośmy’ | -imë | rwimë ‘rwijmy’ |
| -ëta | prosëta ‘proście’ | -ita | rwita ‘rwijcie’ |
| -ëce | prosëce ‘niech Pani, Pan, Państwo proszą’ | -ice | rwice ‘niech Pani, Pan, Państwo rwą’ |
Jeśli końcówki -esz lub -isz występują po j, to wtedy dodajemy -j- i końcówki osobowe, np.
-j: lej, stój
-jmë: lejmë, stójmë, plujmë
-jta: lejta, stójta, plujta
-jce: lejce, stójce, plujce
Bywają też odstępstwa od tej zasady, np. łaji ‘szczekaj’, łajita, doji, dojita ‘dój, dójcie’.
W koniugacji -óm –ôsz wygłosowe -ôj trybu rozkazującego jest różnie realizowane pod względem fonetycznym, niekiedy też wygłosowe -j w wymowie zanika. Możemy zatem mieć formy typu gri, gré, grôj, gréma, grôjma, grita, gréta, grôjta. AJK X, m. 492-494 podaje niesë, trzãsë, puscë, porzë ‘pruj’ z zachowanym wygłosowym -ë.
Rozkaźnik od pójść w polskim odpowiedniku chodź no tu brzmi: pój, pój z dodaniem le sa, a więc pó lub pój le sa. Forma ta poświadczona jest już od XVII w. (BUF), zob. AJK X, m. 499, s. 206-209. Odpowiednik polskiego idź i biegnij brzmi bié lub biéj (AJK I, m. 35, s. 111; X, m. 500) obok biegôj.
W trybie rozkazującym występują zatem równolegle obok siebie formy bãdzë, bądzë lub bądź, bãdz, każë lub kôż, kładzë lub kładz, leżë lub leż, niesë lub nies, puscë lub pusc, radzë lub radz, rzeczë lub rzecz, sądzë lub sądz, trzãsë lub trzãs. Również wygłosowe -j często zanika, stąd mamy formy oboczne typu klni lub klnij, mié, rwi lub rwij, sadni lub sadnij, zażi lub zażij (por. wyżej bié lub biéj oraz pó lub pój, zob. 2.8.6.).
Archaiczne formy trybu rozkazującego typu rob’imë, rob’ita, rob’ice różnią się od identycznych form trybu oznajmującego r’obimë, r’obita, r’obice miejscem akcentu, który w trybie rozkazującym pada na przedostatnią sylabę, a w trybie oznajmującym na trzecią lub czwartą od końca (E. Breza, Teksty gwarowe [północnokaszubskie z Wierzchucina], Język Polski LIII, 1973, 34, por. 2.1.3.).
2.5.5. Czas przyszły tworzy się podobnie jak w języku polskim w dwojaki sposób:
1. Od czasownika dokonanych w sposób prosty, tzn. odmiana odnośnego czasownika wygląda tak samo jak jego odmiana postaci niedokonanej, np. zrobiã, zrobisz, zrobi, zrobimë, zrobita lub zrobice (forma grzecznościowa), zrobią odmienia się jak robiã, robisz itd.
2. Od czasowników niedokonanych tworzy się czas przyszły przy użyciu słowa posiłkowego bëc w odpowiedniej osobie z dodaniem 3. os. czasu przeszłego w odpowiednim rodzaju gramatycznym (tzn. dawnego imiesłowu przymiotnikowego czasu przeszłego), np. bãdã (mdã, bdã, mbdã) robił, bãdzesz (mdzesz, bdzesz, mbdzesz) robił lub robiła, bãdze (mdze, bdze, mbdze) robił, robiła, bãdzemë lub bądzemë (mdzemë, bdzemë, mbdzemë) robilë, bãdą lub bądą (mdą, bdą, mbdą) robilë lub robiłë. Drugim elementem formy złożonej tego czasu może być – podobnie jak w polszczyźnie – bezokolicznik, np. bãdã lub bądã (mdã, bdã, mbdã) robic, bãdzeta lub bądzeta (mdzeta, bdzeta, mbdzeta) robic itd.
Od niektórych czasowników czas przyszły tworzy się osobliwie. Najpierw w słowie posiłkowym obok postaci bãdã może pojawić się na pn. i śr. Kaszubach forma bądã, mdã lub mbdã w całej odmianie (AJK X, m. 471, s. 115-116). Od czasownika jic ‘iść’ czas przyszły brzmi pudã, pudzesz, pudze, pudzemë, lub pudzema, pudzeta lub pudzece (forma grzecznościowa), pudą.
2.5.6. Czas przeszły można tworzyć w potrójny sposób:
1. Archaiczny, spotykany dziś w żywej mowie na całych Kaszubach, ale tylko u starców; polega on na tym, że bierze się odpowiednie formy czasu terażniejszego słowa posiłkowego bëc i dodaje do nich 3. os. czasu przeszłego (ściśle: dawnego imiesłowu czynnego przeszłego), np. jô jem béł, on, ona, ono je béł, bëła, bëło, më jesmë bëlë, bëłë (o kobietach), wa jesta bëlë lub bëłë bądź Wë jesce bëlë, oni, onë są bëlë, bëłë; Jô jem gonił lub goniła, të jes gonił lub goniła, on je gonił, ona je goniła, ono je goniło, më jesmë gonilë lub goniłë, wa jesta gonilë lub goniłë bądź Wë jesce gonilë (forma grzecznościowa), oni lub onë są gonilë lub goniłë. Sposób ten wyzyskują szeroko pisarze kaszubscy, np. konsekwentnie używa tych form A. Majkowski w powieści o Remusie, np. bojoł jem so Remusa, rzekł jem tede, nje vjedzoł jem itd., J. Trepczyk w poezjach, np. zwanożëła jesma, jesmë czëlë, wykazuje go też Necel w stylizacji, np. jem dostol, jesmy mieli, przeszla jesta itd.
1. Nowszy, zgodny z językiem polskim, a polegający na tym, że bierze się 3. os. lp. czasu przeszłego odpowiedniego czasownika w odpowiednim rodzaju gramatycznym i poprzedza się ją zaimkiem osobowym, a więc np. jô béł, të béł, on béł, ona bëła, ono bëło, më bëlë, lub më bëłë (kobiety o sobie), wa bëła lub Wë bëlë (forma grzecznościowa), oni bëlë lub onë bëłë; jô robił lub robiła, të robił lub robiła, on robił, ona robiła, ono robiło, më robilë lub robiłë, wa robilë lub robiłe bądź Wë robilë, oni robilë lub onë robiłë. Nie jest to sposób naśladujący niemczyznę, jakby się wydawać mogło i jak sądzą niektórzy badacze, lecz swoisty rozwój form prasłowiańskich, spotykany także w innych językach słowiańskich, np. w rosyjskim (por. AJK X 118-119, gdzie też odpowiednia bibliografia zagadnienia). Czasowniki typu grac, kopac, kulac ‘toczyć’ mogą na pd. niekiedy także na pn. Kaszubach mieć zakończenie -elë lub -eli: grelë, kulelë lub greli, kopeli, kuleli.
3. Opisowy, polegający na użyciu słowa posiłkowego mieć i imiesłowu przymiotnikowego biernego, np. jô móm zeżniwioné, zesekłé, napiekłé lub jô móm zeżniwiony, zesekłi, napiekłi, wa môta pole zagrabioné lub zagrabiony itd. Sposób ten znany jest też z polskiego języka potocznego.
Dodać trzeba, że na pd. Kaszub pod wpływem dialektu kociewskiego i borowiackiego spotykamy też konstrukcje z wtrąconym żem, np. jô żem szedł, jô żem szła, të żes szedł, të żes szła, on szedł, ona szła, më żesmë szlë (częściej szłi), wa żesta szlë lub szli bądź szłë (o kobietach), Wë żesce szlë, oni szlë, onë szłë. Widać, że owo że- nie jest używane w 3. os. obu liczb.
W 3. os. lp. rodz. żeńskiego zakończenie -ała lub -ãła ulega ściągnięciu do -a i -ã na pn. i śr. Kaszubach. Oto przykłady z AJK X, m. 483-486: ono pisa, spiewa, trzima, zna, grza, la, sa, smia, wia, sta lub stoja, wzã, zdjã, cygnã, rznã, sãgnã, gada, budowa, pchnã, tzn. ona pisała, śpiewała, trzymała, znała, grzała, lała, siała, śmiała się, wiała, stała, wzięła, zdjęła, ciągnęła, rznęła, sięgnęła, gadała, budowała, pchnęła. Niektórzy pisarze kaszubscy, jak np. A. Nagel rozszerzają to zjawisko na 3. os. lm., zwłaszcza w baśniach i bajkach dla dzieci; gwarom kaszubskim formy te jednak nie są znane. Samo zjawisko tłumaczy się osłabioną artykulacją ł w dialektach polskich; gwarom południowej Małopolski i północno-zachodniego Śląska znane są formy typu trzymaa z elipsą ł, w kaszubszczyźnie podwójne aa dało niegdyś długie ā, a po zaniku iloczasu a. Zjawisko to stosunkowo niedawne, ale wystepujące już u Ceynowy.
Opisane wyżej ściągnięcie -ała do -a tłumaczy też zanik w wymowie ł po spółgłoskach, zjawisko powszechne w gwarach polskich, znane też polskiemu językowi literackiemu, a więc wymowa typu rzek ‘rzekł’, piek ‘piekł’, jednak w pisowni owo -ł pozostawiamy.
2.5.7. Niekiedy używa się także czasu zaprzeszłego, np. jem béł pisôł, oni mielë wësłużoné, béł précz jachóny (LGP 1057).
2.5.8. Tryb przypuszczający tworzy się podobnie jak w polszczyźnie przez użycie dawnego imiesłowu czasu przeszłego i dodanie do niego cząstki bë. Odrębnością w kaszubvszczyźnie jest to, że owo bë można odnieść nie tylko do 3. os. lp., ale także do pozostałych osób, np. jô bë ucekł, ucekła, të bë ucekł, ucekła, më bë uceklë, wa bë uceklë lub ucekła, lub ucekłë bądź wë bë uceklë, onë bë ucekłë. Obok tego może jednak wystąpić cząstka bë zgodna z odnośną osobą, np. jô bëm przëszedł, przëszła, të bës przëszedł, przëszła, on bë przëszedł, ona bë przëszła, ono bë przëszło, më bësmë lub bësma przëszlë lub przëszłë, wa bësta przëszlë lub przëszłë, Wë bësce przëszlë, oni bë przëszlë, onë bë przëszłë. Z podanych przykładów widać, że cząstki bëm, bës, bë wystepują z reguły przed odnośnymi czasownikami, konstrukcje typu jô przëszedłbëm, të przëszedłbës itd. są polonizmami.
2.5.9. Stronę bierną tworzy się jak w polszczyźnie przez użycie słowa posiłkowego bëc i imiesłowu przymiotnikowego biernego czasowników dokonanych i niedokonanych, np. më jesmë proszony lub zaproszony na wieselé, to dzecko je bité, on je zabiti, konie bëłë zaprzãgłé, przez całą noc bëło spiéwané. Bardzo często tworzy się w kaszubszczyźnie stronę bierną od czasowników nieprzechodnich. Wszystkie te konstrukcje typu: on je wëjechóny, oni są jidzony są tłumaczeniami odpowiednich modeli z języka niemieckiego: er ist ausgefahren, się sin gegangen, są to więc konstrukcje naśladowane.
Formy nieosobowe czasownika
2.5.10. Bezokolicznik tworzy się tak jak w języku polskim. Pamiętać trzeba jedynie o tym, że wskutek kaszubienia przyrostek bezokolicznika brzmi -c (nie ć jak w polszczyźnie), np. niesc, robic, grac, widzec. Bezokolicznik polskiego czasownika iść i jego pochodnych brzmi w kaszubszczyźnie: jic, obińc ‘obejść’, odińc ‘odejść’, podińc ‘podejść’, przińc ‘przyjść’, przeńc ‘przejść’, weńc ‘wejść’, wińc ‘wyjść’, zeńc ‘zejść’, zyńc ‘zejść’. Część tych form poświadczona została od XVII w. w księgach sądowych kościerskich (zob. BUF).
Czasowniki oznaczające proces stawania się jakimś, np. starzec ‘stawać się starym’, czerwieniec ‘stawać się czerwonym’ przybierają na pn. i śr. Kaszubach też przyrostek bezokolicznika -ôc, np. starzôc, czerwieniôc, tylko -ôc ma rozmiôc ‘rozumieć’, przerozmiôc sã ‘przesłuchać się’, przërozmiôc ‘przyznawać rację’ (F. Lorentz, Kaschubische grammatik, Danzig 1919, 50, SSG IV 347). Podobnie -ôc przyjmują obocznie czasowniki II koniugacji: brz(ë)miôc, grz(ë)miôc, sklëniôc ‘błyszczeć’ (tamże).
2.5.11. Imiesłów przysłówkowy współczesny jest rzadko używany w kaszubszczyźnie mówionej. Stosują go jednak pisarze kaszubscy w swoich utworach, pisany jest wówczas -ąc, a częściej -ącë, np. Remus vjidzącë, co sę dzeje; le cecho płakała ręce skłodającë; naszedł Mjichoł popjerającë sę palecą (z utworów A. Majkowskiego).
2.5.12. Imiesłów przysłówkowy uprzedni nie jest znany współczesnej kaszubszczyźnie mówionej, nie notował go już Lorentz (LGP 976-977). Badacz ten zakładał, że omawiany imiesłów mógł występować w ludowej kaszubszczyźnie w XIX w., jako że powszechnie używał go F. Ceynowa (1817-1881). Poza tym przytaczał tę formę S. Ramułt w swoim Słowniku. Dziś używają imiesłowu przysłówkowego uprzedniego prozaicy kaszubscy, np. Tej Marcijanna, rzekłszë to, kąsk zbladła; Najachoł jes dom potcevich ludzi, nje pochvalivszë Pana Boga anji nje pożegnavszë sę svjęconą vodą… (Z Remusa A. Majkowskiego). Tworzy się omawiany imiesłów jak w polszczyźnie, jednak nie stosuje się wygłosowego -y, lecz -ë, np. zrobiwszë, zamówiwszë, wszedłszë itd.
2.5.13. Imiesłów przymiotnikowy czynny używany jest i tworzony jak w polszczyźnie zarówno w funkcji przydawkowej, np. Té białczi miałë wiszącé lëpë, jak i w funkcji orzeczeniowej, np. Oni go nalezlë kole stołu sedzącégo. W mianowniku ma ten imiesłów zakończenie (przyrostek) -ący, -ącô, -ącé, np. robiący, robiącô, robiącé, sedzący, sedzącô, sedzącé.
2.5.14. Imiesłów przymiotnikowy bierny tworzy się jak w polszczyźnie za pomocą przyrostków -ti, -ny, -ony, np. podzarti lub podarti, wëpiti, scãti, wëgnany, złomóny, goniony, robiony. Osobliwością kaszubszczyzny jest, że wiele dawnych imiesłowów przeszłych czynnych na -ł funkcjonuje jako imiesłowy przymiotnikowe bierne, np. spragłi ‘spragniony’, oblekłi ‘ubrany’, najadłi ‘najedzony’. Dużo takich form spotykamy u pisarzy kaszubskich, np. zarzekłi ‘oczarowany’ (Trepczyk), wiele funkcjonuje już jako przymiotniki, np. żeniałi, żeniałô ‘żonaty, zamężna’ (por. EBN).
2.5.15. Znane z polszczyzny formy nieosobowe na -no, -to nie występują w tej funkcji w kaszubszczyźnie, zastępuje się je formami osobowymi. Na przykład polskie zaczęto śpiewać, zagrano marsza oddaje się po kaszubsku przez zaczãlë spiewac i zagralë marsza.
2.5.16. Wspomniano na początku o silnym działaniu analogii w odmianie czasownika w kaszubszczyźnie. Przyjrzymy się bliżej temu zagadnieniu. W języku mówimy o analogii wówczas, gdy formy morfologiczne powstałe wskutek tego procesu tworzą z formami będącymi podstawą omawianego procesu równanie proporcjonalności. Na przykład:
kopac : kopiã = trzimac : X
kopac • X = kopiã • trzimac
X = (kopiã • trzimac) : kopac = trzimiã
Czasowniki ulegają więc wzorcowi innej odmiany. Tak więc czasownik trzimac i spiewac obok odmiany trzimajã, trzimają, spiewajã, spiewają znanej z pn. Kaszub i obok powszechnej trzimóm, trzimôsz może mieć na Kaszubach śr. i pd. odmianę trzimiã, trzimiesz, trzimie, spiewiã, spiewiesz, spiewie (AJK X, m. 452, s. 46-47, 50).
Analogii ulega zakończenie czasu przeszłego -ali do -eli pod wpływem czasowników typu mieli, widzeli (por. 2.5.6., punkt 2). Chodzi tu o czasowniki pisac, znac, grac, spiewac, jechac lub jachac i inne. W wielu wsiach na pn. Kaszub i na pd. zakończenie to brzmi: piselë, znelë, grzelë, spiewelë, jechelë lub jachelë (AJK X, m. 490-491, s. 179-185). Podobnie forma kradli ulega analogii do jedli i brzmi kredlë lub kredli (AJK X, m. 491, s. 186). Bezwyjątkowo zachodzi ten proces w dialekcie malborskim i kociewskim.
Analogia do czasownika zamknã, zamkniesz, zamkną zaszła też w odmianie czasownika najmnã, najmniesz, najmną (AJK X, m. 459, s. 70). Czasowniki czesac i krzesac, kaszubskie czosac, krzosac ulegają na pn. Kaszub analogii do czasowników na -ajã, -ajesz (typ zagrôbiajã) i odmieniają się czosajã, krzosajã, czosôsz, krzosôsz, czosają, krzosają (AJK X, m. 453, s. 53-54). Przypomnijmy, że odmiana rzeczowników typu imio ‘imię’, dopełniacz imia (por. 2.1.10.) to też działanie analogii do rzeczowników typu miono, okno.
2.5.17. Zbliżonym procesem do analogii jest tzw. wyrównanie w paradygmacie (paradygmat to całościowa odmiana jakiegoś wyrazu), tj. przystosowanie mniejszości form w odmianie wyrazu do postaci, które spotykamy w większości tych form. Na przykład w odmianie czasownika brać w czasie teraźniejszym w języku polskim mamy dwie formy z tematem bior-: biorę, biorą, a cztery z tematem bierz-: bierzesz, bierze, bierzemy, bierzecie. Te dwie postaci (z tematem bior-) poddają się większości i odmiana tego czasownika ulega ujednoliceniu: bierzę, bierzesz, bierze, bierzemy, bierzecie, bierzą. Taka odmiana występuje na całych Kaszubach (AJK X, m. 456, s. 62). Podobnie pierzã, pierzesz, pierszą (tamże s. 63), trzã, trzesz, trzą (tamże m. 457, s. 64), umrzã, umrzesz, umrzą (tamże s. 64-65), drzã, drzesz, drzą (tamże s. 65), seczã, seczesz, seczą (tamże m. 458, s. 66), przãdzã, przãdzesz, przãdzą (tamże s. 66-67), plecã, plecesz, plecą (tamże s. 67-68). Odmiana ta dotyczy naturalnie także czasowników złożonych, a więc np. nabierzã, nabierzesz, nabierzą, wëpierzã, wëpierzesz, wëpierszą, utrzã, utrzesz, utrzą, wëdrzã, wëdrzesz, wëdrzą, zeseczã, zeseczesz, zeseczą, uprzãdzã, uprzãdzesz, uprzãdzą, wëplecã, wëplecesz, wëplecą. Na Kaszubach zdarzają się też sporadycznie cągniã, cągnią (obok częstszych cągnã, cągną), rżniã, rżnią (obok częstszych rżnã, rżną), najmniã, najmnią (obok częstszych najmnã, najmną), wëżimniã, wëżimnią (obok częstszych wëżimnã, wëżimną). Również archaiczny czasownik rosc ulega często wyrównaniom w 1. os. lp. i 3. os. lm. czasu teraźniejszego, spotyka się zatem na pn. i pd-zach. Kaszubach roscã, roscą (obok rzadszego etymologicznego rostã, rostą i nowszego rosnã, rosną).
Powszechne na Kaszubach dmiã, dmniã, dmią, dmnią, i rwiã, rwią (AJK X, m. 459, s. 68-72). Wyrównania, o których tu mowa, występowały powszechnie u Słowińców, częściej notował je też na Kaszubach Lorentz (LGP 990-994), częstotliwość ich zatem spadła wedlug świadectwa badaczy AJK.
Z czasowników nie notowanych w AJK, a wyrównujących obocznie paradygmat, wymienić jeszcze można: pieczã, peiczesz, pieczą, ceczã, ceczesz, ceczą, rzeczã, rzeczesz, rzeczą, wleczã, wleczesz, wleczą, obleczã, obleczesz, obleczą, zebleczã, zebleczesz, zebleczą, tłëczã, tłëczesz, tłëczą lub tłuczą, tłuczesz, tłuczą, strzeżã, ztrzeżesz, strzeżą, ztrziżã, ztrziżesz, strziżą lub strzëżą, ztrëżesz, strzëżą, zaprzãżã, zaprzãżesz, zaprzãżą, gniecã, gniecesz, gniecą, kładzã, kładzesz, kładzą, bodzã, bodzesz, bodzą, niesã, niesesz, niesą.
Nadmienić trzeba, że wskutek kaszubienia paradygmat wielu czasowników uległ wyrównaniu, gdy odnieść go do języka polskiego, np.
| kaszubskie | polskie |
| pasã, paszesz, pasą | pasę, pasiesz, pasą |
| niosã, niesesz, niosą | niosę, niesiesz, niosą |
| trzãsã, trzãsesz, trzãsą | trzęsę, trzęsiesz, trzęsą |
| lézã, lézesz, lézą | lezę, leziesz, lezą |
| wiozã, wiezesz, wiozą | wiozę, wieziesz, wiozą |
| grëzã, grëzesz, grëzą | gryzę, gryziesz, gryzą |
2.6. Geografia faktów fleksyjnych
Spróbujmy zgrupować w sposób syntetyczny rozmieszczenie pewnych faktów fleksyjnych na obszarze Kaszub za AJK XV, 110-120 (autorstwa K. Handke i H. Poposkiej-Taborskiej).
Północ Kaszub, tzn. gwary pucko-wejherowskie charakteryzują archaiczną odmianą czasownika: zachowaniem nieściągniętych form typu: spiewajã w 1. os. lp. czasu teraźniejszego (por. 2.5.2.), zachowaniem wygłosowego -i lub -ë w 2. os. trybu rozkazującego obu liczb, np. robi, niesë, robita, niesëta ‘rób, nieś, róbcie, nieście’. W odmianie rzeczownika zachowana została końcówka -owie mianownika lm. rzeczowników żywotnych rodzaju męskiego typu krëkowie, kretowie, zajcowie ‘kruki, krety, zające’, końcówka -ë w dopełniaczu, częściowo też w celowniku i miejscowniku niektórych rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego, np. lodë, gradë, morzë, celëcë ‘cielęcia, cielęciu’ (zjawisko znane tylko w Puckiem) i niektóre inne cechy.
Następny subregion to gwary północnokaszubskie (Puckie i Wejherowskie) i środkowokaszubskie (aż po Kościerzynę) charakteryzujące się ściągnięciem -ała i -ãła rodzaju żeńskiego czasu przeszłego do -a, -ã (typ widza, cągnã ‘widziała, ciągnęła’, por. 2.5.6.). W odmianie rzeczowników typu kôzanié, sumienié występuje ciekawa innowacja w postaci odmiany przymiotnikowej typu kôzaniégo, kozaniému, niekiedy obejmująca też rzeczowniki męskie (typ koniemu, koniomu) i nijakie (typ celãcému), por. 2.1.10. Następnie wspomnieć trzeba o narzędnikowej końcówce -ã w rzeczownikach rodzaju męskiego i nijakiego (typ ostań(i) z Bogã), którą jednak w kaszubszczyźnie pisanej stosujemy jedynie dla celów stylizacyjnych. Znane na tym obszarze są również formy krótsze odmiany niezłożonej przymiotników rodz. męskiego, odnoszone także do rodz. żeńskiego i nijakiego, np. ona je zdrów, to je zdrów wiele mléka pic.
Dla całych Kaszub (z wyłączeniem jednak pasa południowo-wschodniego, tj. tzw. Zaborów) charakterystyczne są formy dualne zaimków, ale już w funkcji pluralnej (na pn. Kaszubach formy takie wystepują jeszcze często w pierwotnej funkcji l. podwójnej), a więc ma, wa, naju, waju lub naji, waji, nama, wama (por. 2.3.5.) utrzymuje się tu także z pochodzenia dualna końcówka -ama w narzędniku lm. rzeczowników wszystkich rodzajów, a w dopełniaczu lp. rzeczowników miękotematowych rodzaju żeńskiego końcówka -e (typ studnie, zemie, brwie) i inne cechy.
Obszar całych Kaszub cechuje końcówka -më 1. os. lm. odmiany czasowników (typ robimë lub robima, róbmë lub róbma), budowa czasu przeszłego według wzorca jô béł, më niesłë. W odmianie rzeczowników wsytępuje końcówka -e w mianowniku lm. po tematach zakończonych na -s, -z (typ dwie kose, dwa lëse, dwa woze, dwie koze).
Jak to powiedziano o formach słowotwórczych pisarzy kaszubskich, autorzy utworów kaszubskich posługują się zasadniczo taką odmianą wyrazów, jakiej używali w rodzinnej wsi. Wyliczone zatem wyżej cechy fleksyjne gwar Puckiego spotkać można u F. Ceynowy i u późniejszych pisarzy pochodzących z północy Kaszub (J. Piepka, L. Roppel, L. Heyke, J. Ceynowa, S. Fikus i inni). Świadome archaizują J. Trepczyk i A. Labuda pochodzący spod Mirachowa (Kaszuby środkowe), pisarze z południa Kaszub (H. Derdowski, J. Karnowski, A. Majkowski) używają form południowokaszubskich, jednak wyjątkiem jest tu Żëcé i przigodë Remusa A. Majkowskiego, gdzie zasadniczo możemy spotkać całe bogactwo form fleksyjnych znanych na Kaszubach. Jest to więc celowe i z dobrym skutkiem osiągnięte zamierzenie pisarskie. Mamy zatem dłuższe tematy rzeczowników typu stacëjô, policëjô, formy dualne w rzeczownikach, np. z nogoma, za plecoma, w zaimkach ma, wa, naju, waju, nama, np. trzeba sã nama wëspac, w czasownikach, np. róbma, robima, -i lub -ë w rozkaźniku, np. rzeczë, robita, przëbôczë sobie, pozdrowi, różne modele odmiany słowa posiłkowego, np. tile was jesta, odwôżny jezdes, béł jem młodi itd. Autor Remusa wybiera imiesłowową odmianę przymiotników rodzaju nijakiego zarówno w funkcji przymiotnikowej jak i przysłówkowej, np. piekno, spokojno, markotno. Nie zaważyłem jednak niezłożonej odmiany czasowników w 1. os. lp., a więc witôm (nie: witajã), z wyjątkiem grajã, znajã, które i dziś pod Kościerzyną mają odmianę niezłożoną, jak zresztą w większości gwar polskich, końcówki -ego i innych rzeczownikowych typu żëcé, jest więc: w pasmie żëcô, umartwieniô, końcówki -ë w dopełniaczu rzeczowników, jest zatem: do grobu, odpustu, obrazu, kłopotu itd. O niektórych zjawiskach była mowa w wykładzie poszczególnych zjawisk fleksyjnych, np. o czasie przeszłym (2.5.6.), o imiesłowach przysłówkowych współczesnym (2.5.11.) i uprzednim (2.5.12.).
Podobnie rzecz wygląda u autorów stylizujących na kaszubszczyznę, pojawia się koncówka -owie w rzeczownikach męskoosobowych (u Piepki, rzadziej Rydzewskiej), formy dualne, -i lub -ë w trybie rozkazującym (Fenikowski, Rydzewska), czas przeszły typu jesmë przeszlë (Necel i inni) (por. Tred).
2.7. Uwagi o nieodmiennych częściach mowy
2.7.1. Przysłówki. Jak w języku polskim, tak też w kaszubszczyźnie przysłówki mogą pochodzić od rzeczowników, przymiotników i liczebników, osobne miejsce zajmują zaimki przysłowne.
Odzreczownikowe przysłówki to: reno, z rena, wieczór, z wieczora, dzys, witro lub jutro, niewitro ‘przedwczoraj’, pozaniewitro ‘trzy dni wstecz’, rôz, wczera lub wczora, niewczora lub niewczora ‘przedwczoraj’, latos ‘tego roku’, łoni ‘ubiegłego roku’, drôbkã ‘odrobinę’, përznã ‘troche, odrobinę’, përzinkã ‘odrobinkę’, latém, zëmą, dniem, nocą, wiérzchem, dołém, górą, stroną, czasem, podczas, wznak, opak, nazôd, poslôdë, slôdë ‘z tyłu’, trafem, bokem, dërchem ‘zawsze’, raptem, okrôdczém, boską ‘boso’.
Przysłówki odprzymiotnikowe tworzy się tak jak w języku polskim za pomocą przyrostka -e lub -o, przy czym zwrócić trzeba uwagę na formy oboczne typu: ładnie lub ładno, dokładnie lub dokładno, spokojnie lub spokojno, akuratnie lub akuratno. Również godne uwagi są formy bez wygłosowego -o typu dalek, głãbok, szërok, wësok też nijak równoległe z formami na -o: daleko, głãboko, szëroko, wësoko, nijako (por. 1.3.8.). Przysłówki odprzymiotnikowe nie znane językowi polskiemu lub inaczej brzmiące w kaszubszczyźnie to: barzo (w kaszubszczyźnie literackiej baro i barzylko), czerzwiono ‘czerwono’, dopieru lub dopierze, rómno lub równo, pëszno ‘pieknie’, sëcho ‘sucho’, gwësno ‘na pewno’, chutko ‘prędko’, chutinko ‘prędziutko’, ostro ‘szybko’, zrazë ‘zrazu’, pomalëczku ‘wolniutko’, wszelejak lub wszelejako ‘różnie’, wnet i wnetk, wnetëszk, znac ‘staropolskie snać’. Zapozyczone z niemieckiego są: dëcht ‘właśnie, akurat’, dichtich ‘bardzo mocno’, drist ‘śmiało, otwarcie, zuchwale’, fajn lub fejn, frësz ‘żywo’, karsz ‘odważnie’.
Przysłówki odliczebnikowe to np. czilka, czilkanôsce, czilkadzesąt, piãcokrotno czy piãcokrotnie, stokrotno czy stokrotnie, wiedno ‘zawsze’, trojak i trojako. Godne odnotowania zaimki przysłowne to: tële, kulko, nigdë, jesz, wszãdze, terôz, terëz i terôzku, czedë-owedë ‘od czasu do czasu’, sa w wyrażeniu: pój sa ‘chodź tu’ (AJK I, m. 35), tam-sam ‘tu i ówdzie’, owak ‘różnie’, najczęściej w zestawieniu tak i owak ‘tak różnie’, gdze i dze, kadka ‘kędy’, tądka ‘tędy’, tedë i téj ‘wtedy’, czedë i czéj ‘kiedy’, znąd ‘stamtąd’, donąd ‘dotąd’, téj-séj ‘od czasu do czasu’.
Stopniowanie przysłówków przebiega analogicznie do stopniowania przymiotników (2.2.4.). Stopniuje się jedynie przysłówki odprzymiotnikowe. Może to być stopniowanie regularne, nieregularne i opisowe.
W stopniu wyższym stopniwania regularnego przysłówek przyjmuje przyrostek -i, np. drożi, proscy, ostrzi, wëżi, szërzi, mądrzi; przyrostek ten występuje także w stopniu wyższym stopniowania nieregularnego: lepi, gorzi, mni, wiãcy lub wicy. Trzeba zwrócić uwagę na to, że na pn. Kaszubach akcent pada na końcową sylabę przysłówka w stopniu wyższym: lep’i, wëż’i, wic’y ‘więcej’. Stopień najwyższy przysłówka tworzy się przez dodanie przedrostka nô-, radziej nôj- do stopnia wyższego, np. nôwëżi, nôdłëżi, nôlepi, nôwicy itd. W stopniowaniu opisowym w stopniu wyższym używa się przysłówka barżi, a w stopniu najwyższym przysłówka nôbarżi w stopniowaniu dodatnim lub nômni w stopniowaniu ujemnym, np. barżi twardo, mni twardo, nôbarżi twardo, nômni twardo, barżi odpowiedzalno, nôbarżi odpowiedzalno, mni odopwiedzalno, nômni odpowiedzalno.
2.7.2. Wykrzykniki. Tak jak w języku polskim kaszubszczyzna wyróżnia wykrzykniki onomatopeiczne, czyli dźwiękonaśladowcze, ekspresywne, które wyrażają uczucia osoby mówiącej i impresywne, którymi mówiący pragnie wywołać pewną reakcje u słuchacza.
Wykrzykniki onomatopeiczne to np. mu, mu; hau, hau, miau, miau; a więc dźwięki wydawane przez zwierzęta. Poza tym szur, szur; fr; łup cup cup; bim-bam; a psik; pif-paf; wr, wr.
Wykrzykniki ekspresywne wyrażają różne uczucia. Ceynowa (1879: 76) uporządkował wykrzykniki według tych uczuć. I tak radość wyrażają: ju-cha, didlum daj, tra la la, haj rum rum, la la; smutek: ach o jé, o jé; zdziwienie: ã-ã, wéjta le, wéj le; wzgardę: tfuj, tfi, fuj, be be.
Specjalny typ wykrzykników impresywnych stanowią przywołania bądź zawołania na zwierzęta, a więc do:
koni: hiszka hisz hisz, haczka hacz hacz, né, wiéj-wiéj, czuder, czoder lub szuder ‘by szedł w prawo’ charakterystyczny dla Kaszub północnych i środkowych (AJK VI, m. 299, s. 206-207), ksobie, ksob, kso, ksebie, kseb, kse ‘by szedł w lewo’ (tamże s. 207-208), i, ij, ije lub hi, hij, hije ‘by ruszył z miejsca’ (tamże s. 208), links, i links lub hi links ‘by szedł w lewo’ (tamże s. 209), ujt, ojt lub hujt, hojt, hojta ‘by szedł na prawo’ (tamże s. 209-210), rechts i hojt rechts ‘by szedł na prawo’ (tamże s. 210);
wołów: biszku bisz bisz, ok, ok, oka, ksobie, ksob (AJK VI, m. 300, s. 211-212), osa (tamże s. 213), links, hi links (tamże s. 214), ujt, ojt i hujt, hojt ‘by szedł na prawo’ (tamże s. 214-215);
krów: kruszka krusz krusz, muża muża;
kóz: kózka kóz kóz, mac mac, koza be;
owiec: baszka basz nasz, kutina kut kut, baran buc;
świń: buczka bucz bucz lub bućka buć buć;
psów: suczka, piesku, wez go lub bierz go, a do budë, a pse orac, leżec;
kotów: pujka puj puj, miska mis mis;
gęsi: pila pila lub pila pil pil;
kaczek: kaczka kacz kacz, kaczulka kaczi kaczi;
kur: cipka cip cip, tipka tip tip;
królików: trusczi trus trus.
Inne wykrzykniki ekspresywne to: hej, hola, cët cët, nó le, nóta le, nóce le, nóce że (SSG III 208), pst, wéj le, żużu żużu ‘śpij’. Nie jest to oczywyście cały repertuar. Może on być zmieniany i poszerzany zarówno przez poszczególne jednostki, jak i przez całe rodziny bądź większe grupy regionalne.
2.7.3. Partykuły, czyli tzw. wyrazki pełnią w kaszubszczyźnie tę samą funkcję co w polszczyźnie, tj. wyrazów pomocniczych podkreślających i modyfikujących pewną myśl. Jest jednak w kaszubszczyźnie nieco inny repertuar partykuł. Obok polskich niech, że, czë, no mamy jeszcze np. le ‘tylko’, jino ‘ino, jedynie’, ko ‘toć, no, nuże’ SSG II 181 (szerzej por. atykuł H. Poposkiej-Taborskiej w „Studia z Filologii Polskiej i Klasycznej” IX, 1970, s. 104-105), zapożyczone z niem. doch ‘jednak’.
Bartmiński J., 1973, O języku folkloru, Wrocław.
Breza E., 1969, Zapożyczenia [niemieckie] w kaszubszczyźnie, „Litery” VIII, nr 3, s. 32-33
Breza E., 1978, Kaszubskie patronimika w księgach parafii Brusy i Borzyszkowy w XVII-XIX w., „Język Polski” LVIII, s. 42-48.
Ceynowa F., 1879, Zarés do gramatikj kašébsko’slovjnské mòvé, Poznań.
Cyran W., 1977, Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich, Łódź.
Górnowicz H., 1967, Formanty przyrostkowe rzeczowników w gwarach malborskich, cz. I, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” XIII, s. 13-53.
Handke, K., 1972, O dwóch kaszubskich wariantach sufiksu –ica, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XII, s. 109-114.
Korytkowska, M., 1972, Kaszubskie formacje z sufiksem –ba, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XI, s. 101-105.
Kreja B., 1978, Czasowniki zdrobniałe na –k- w dialektach polskich oraz innych językach słowiańskich, „Z Polskich Studiów Slawistycznych” V, s. 67-71.
Labuda A., 1960, Słowniczek kaszubski, Warszawa.
Popowska-Taborska H., 1972, Północnokaszubskie zaimki i przysłówki pytajne wzmocnione partykułą –ż(e), „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XII, s. 121-124.
Szober S., 1957, Gramatyka języka polskiego, wyd. IV, Warszawa.
Tokarski J., 1951, Czasowniki polskie. Formy, typy, wyjątki, słównik, Warszawa.
Wrocławska E., 1974, Kaszubskie czasowniki hipokorystyczne, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XIV, s. 121-125.
Zieniukowa J., 1971, Kaszubskie pronomina i adverbia z sufiksem –k, -ka (-kę), -ko, -ki, -ku, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” X, s. 149-153.