Jan Mordawski

Geografia współczesnych Kaszub

(2 rozdział książki HISTORIA, GEOGRAFIA I PIŚMIENNICTWO KASZUBÓW pod
redakcją Jana Mordawskiego, Gdańsk 1999, Wydawnictwo M. Rożak przy współpracy z Instytutem Kaszubskim)

Spis treści

Wstęp

A. Środowisko
geograficzne

1. Położenie geograficzne

2. Budowa geologiczna. Formy
powierzchni ziemi

3. Ukształtowanie
powierzchni. Regiony naturalne

4. Charakterystyka
mezoregionów geograficznych

4.1. Pobrzeże Kaszubskie

4.2. Wysoczyzna
Polanowska

4.3., 4.4. Pojezierze
Kaszubskie i Pojezierze Bytowskie

4.5., 4.6. Równina
Charzykowska i Bory Tucholskie

5. Bogactwa mineralne

6. Gleby

7. Klimat

8. Wody powierzchniowe

9. Roślinność

B. Podział administracyjny.
Ludność i gospodarka

1. Podział administracyjny

2. Ludność

2.1. Kaszubi

3. Gospodarka

3.1. Przemysł i
budownictwo

3.2. Rolnictwo

3.3. Transport

3.4. Turystyka

C. Stan i ochrona środowiska

Tablice statystyczne

Wstęp

W najbliższych latach staniemy się
pełnoprawnymi członkami Unii Europejskiej. Droga do struktur zjednoczonej
Europy oraz przyszła nasza obecność w EU już dziś oznaczają konieczność zmian w
wielu dziedzinach życia Rzeczypospolitej. Jedną z nich, może w największym
stopniu decydującą o przyszłości, jest edukacja. Nasza rzeczywistość w tej
dziedzinie jest dość daleka od norm obowiązujących w państwach EU. Stąd tak
ważną sprawą jest reforma oświaty w RP, ściśle związana z reformą ustroju
terytorialnego państwa.

W krajach Unii Europejskiej podstawową rolę w
wielu sferach życia publicznego państwa odgrywają samorządne regiony, których
namiastką są nasze nowe województwa. W zakresie polityki regionalnej,
którą realizują województwa, duże znaczenie ma edukacja i kultura. W
państwach EU przywiązuje się olbrzymią wagę do kształcenia i wychowywania
regionalnego, do pełniejszego poznania historii i dziedzictwa kultury
najbliższych stron. Chodzi o zakorzenienie młodego pokolenia w tradycji kraju
rodzinnego, zwłaszcza małej ojczyzny, o uświadomienie narodowego i
europejskiego bogactwa w różnorodności, o kształtowanie postaw młodych
ludzi jako obywateli świadomych swoich możliwości i powinności wobec
ojczyzny oraz otwartych na ludzi i społeczności innych kultur.

Nawiązując do tych tendencji, Ministerstwo
Edukacji Narodowej w październiku 1995 roku, odwołując się do Ustawy o systemie
oświaty z 7 września 1991 r., stwierdzającej iż „oświata służy rozwijaniu u
młodzieży poczucia odpowiedzialności, miłości ojczyzny oraz poszanowania dla
polskiego dziedzictwa kulturowego przy jednoznacznym otwarciu się na wartość
kultur Europy i świata”, skierowało do nauczycieli założenia programowe noszące
nazwę „Dziedzictwo kulturowe w regionie”.

We wstępie do programu jego twórcy
stwierdzają, iż „przekazanie dziedzictwa kulturowego kraju najskuteczniej może
się odbywać poprzez poznanie najbliższego środowiska, własnego regionu oraz
jego wartości w kontekście wartości narodowych i ogólnoludzkich”. I dalej: „
Poznanie przez dzieci i młodzież własnego regionu powinno odbywać się od
wczesnego dzieciństwa na każdym etapie edukacji, poprzez formy i metody pracy
dostosowane do rozwoju psychofizycznego i intelektualnego, we współpracy ze
środowiskiem, na lekcjach – z wykorzystaniem podstaw programowych
poszczególnych przedmiotów oraz w działaniach pozalekcyjnych i pozaszkolnych”.

Tak sformułowane idee regionalizmu, także w
życiu społecznym i kulturowym Polaków i Polski, nie są nowe. Ich początki
sięgają co najmniej połowy XIX wieku. Jeszcze na początku XX wieku regionalizm
dotyczył głównie obrony własnej odrębności kulturowej i narodowej. Inną
rolę pełnił w odrodzonej Rzeczpospolitej w dwudziestoleciu międzywojennym.
Jego pozytywne wartości uwzględniono już wówczas w systemie edukacji, w
treściach nauczania i wychowania, także pozaszkolnego. Po 1945 r., mimo
odgórnej polityki niechętnej niekiedy czy wręcz wrogiej pielęgnowaniu tożsamości
i wartości kultury regionalnej, idee regionalizmu przetrwały czasy PRL. Wielu
pedagogów, nauczycieli i działaczy kultury, zwłaszcza od lat 70-tych,
włączyło się w działania szkolne i organizacji regionalnych, szczególnie mocno
zabiegających o zachowanie różnorodnego bogactwa kultury polskiej, o
pielęgnowanie lokalnych tradycji, o poznanie i rozwój dziedzictwa kultury
naszych małych ojczyzn. W skali Rzeczypospolitej Kaszuby i Pomorze
Nadwiślańskie w tym zakresie należały do regionów o szczególnej aktywności,
budząc wśród postronnych obserwatorów szacunek dla siły trwania przy własnej
tradycji i języku kaszubskim, dla prężności społecznej i obecności
przedstawicieli Kaszubów na różnych polach obywatelskiego działania w Polsce,
którego zwieńczeniem był powrót Rzeczypospolitej do grona suwerennych
demokratycznych państw Europy.

Rzecznikiem interesów społeczności kaszubskiej
– i szerszej pomorskiej – tak w niedawnej przeszłości jak dziś, jest
Zrzeszenie Kaszubsko – Pomorskie, powstałe w 1956 r. Realizuje ono i popularyzuje
dzięki pokoleniom swoich twórców i dzia-łaczy idee samorządności, wizję
dynamicznego rozwoju samorządnego Pomorza w demokratycznej
Rzeczypospolitej, silnej aktywnością społeczną obywateli, znających specyfikę i
wartości własnego regionu i Polski w skali Europy.

Przypominając sobie najnowsze dzieje Europy i
Polski nad Bałtykiem, łatwo zauważymy, iż w decydującym o współczesności XIX i
początkach XX wieku o obecności Pomorza w Rzeczypospolitej zadecydowała
postawa Kaszubów, ich wola pielęgnowania własnej kultury jako cząstki kultury
polskiej, wyrażona m.in. w haśle Młodokaszubów „co kaszubskie, to
polskie”. Jednocześnie warto pamiętać, iż całe Pomorze, stanowiące historyczną
i współczesną małą ojczyznę Kaszubów, od wieków ma charakter kraju wielu kultur;
jest miejscem szczególnego spotkania, często rywalizacji i walki ludzi różnych
kultur, szczególnie polskiej i niemieckiej. Powrót Polski nad Bałtyk w 1920 i
nad Odrę w 1945 r. oznaczał rozwój kaszubskości, ponowne rozprzestrzenianie się
Kaszubów w kierunku zachodnim. Jednocześnie na Pomorzu Nadwiślańskim
społeczność kaszubska działa i dzieli współodpowiedzialność za swoją małą
ojczyznę z sąsiednimi grupami regionalnymi, także Pomorzanami. Są to przede
wszystkim Kociewiacy, Borowiacy i Krajniacy, a także mieszkańcy Ziemi
Chełmińskiej, dla których Pomorze jest również, jak dla Kaszubów, ich małą
ojczyzną.

Wszyscy współcześni Pomorzanie mają
świadomość, iż spośród mieszkańców ziem pomorskich właśnie Kaszubi stanowią
najstarszą i najbardziej rodzimą ludność tego regionu nad Bałtykiem. To o nich
w XIX wieku uczony rosyjski – Aleksander Hilferding napisał książkę „Resztki
Słowian na południowym brzegu Bałtyku”. Te resztki nie tylko nie zginęły, ale w
warunkach odrodzonej Rzeczypospolitej umocniły swoją tożsamość, doprowadziły do
rozwoju kultury i języka kaszubskiego, przyczyniły się do rozwoju regionalnego
w Polsce. Stąd Kaszubom i Pomorzu jako ich małej ojczyźnie poświęcona jest
niniejsza książka, adresowana głównie do nauczycieli, współtworzących i realizujących
nowy program edukacji regionalnej na Kaszubach, na Pomorzu i w Polsce, a także
do uczniów gimnazjów i liceów. Autorzy zdają sobie sprawę z faktu, iż wielu
Kaszubów i ich sąsiadów, także nauczycieli i uczniów, niewiele wie o
historii i kulturze swojej małej ojczyzny, o jej geografii, o języku
kaszubskim, o przeszłości i współczesności Pomorza. Stąd przewidujemy, iż nasza
książka, doskonalona w kolejnych wydaniach, dotrze nie tylko do Kaszubów, ale
dzięki szkole i młodzieży do ogółu mieszkańców przyszłego województwa
pomorskiego, którego stolicą pozostanie Gdańsk – odwiecznie stołeczny gard
Kaszubów, Pomorzan nad Wisłą.

Wśród Czytelników kontrowersje może budzić
kwestia współczesnego zasięgu terytorialnego Kaszub. Podejmując się trudnego
zadania ustalenia granic regionu kaszubskiego, przyjęto, iż:

– rdzeń Kaszub stanowi obszar Pomorza, na którym na
co dzień, w mniejszym lub większym stopniu, używany jest język kaszubski;
zasięg tego obszaru ilustrują mapy zamieszczone w trzeciej części opracowania;

– za współczesne Kaszuby uznano obszar, na którym
osoby zaliczające się do tej społeczności stanowią co najmniej 1/3 miejscowej
ludności oraz ten, gdzie mimo niewielkiego odsetka w obrębie danej populacji,
liczebność Kaszubów jest duża (np. w Gdańsku i Sopocie); zasięg tego terytorium
ilustrują mapy w geograficznej części opracowania.

To ostatnie kryterium, być może, pozwoli
przesunąć granice współczesnych Kaszub na zachód, gdyż są sygnały, iż w
środkowych gminach istniejącego jeszcze w chwili pisania niniejszej książki
województwa słupskiego odsetek Kaszubów i świa-domość kaszubskości tych terenów
jest znaczna. Nie jest to jednak możliwe bez przeprowadzenia badań, a takich,
jak dotąd, nie zrealizowano.

Aby zainteresowanych Czytelników w jak
największym stopniu zbliżyć do problemów naszej małej ojczyzny, wydajemy
książkę w podwójnej wersji językowej: polskiej i kaszubskiej.

Liczymy na życzliwość nauczycieli i innych
czytelników, na uwagi i sugestie, pozwalające udoskonalić następne wydanie.
Mamy nadzieję, że nasza książka ułatwi realizację edukacji regionalnej na
Kaszubach i Pomorzu, przynajmniej w zakresie geografii, historii i języka.

Józef
Borzyszkowski, Jan Mordawski, Jerzy Treder

Gdańsk,
1999 r.

I. ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE

1. Położenie geograficzne i obszar

Gdzie leżą Kaszuby? Jaki obszar Polski można
uznać za współczesne, etniczne terytorium kaszubskie.

W niniejszym opracowaniu przyjęto, iż
kryterium upoważniającym do zaliczenia określonych jednostek Terytorialnych do
Kaszub będzie bądź to duży odsetek Kaszubów w gminie (co najmniej 1/3
populacji), bądź też duża liczba Kaszubów w danej jednostce terytorialnej.

Według tych kryteriów etniczne terytorium
kaszubskie obejmuje 43 gminy (w tym 11 miejskich, 4 miejsko-wiejskie
i 28 wiejskich) w obrębie województw: gdańskiego (33 gminy), słupskiego
(9 gmin) i bydgoskiego (1 gmina) 1. Prawie we wszystkich gminach odsetek Kaszubów przekracza 50%. Wyjątek
stanowią gminy Przechlewo i Nowa Karczma (33-43% Kaszubów) oraz miasta: Gdynia
(około 12% Kaszubów), Gdańsk i Sopot (około 5% Kaszubów). W wyszczególnionych
miastach liczba Kaszubów jest jednak znaczna: w Gdyni wynosi około 30 000,
w Gdańsku – blisko 20 000, w Sopocie – około 2 000.

Granicznymi jednostkami administracyjnymi,
które zaliczono do kaszubskiego terytorium etnicznego są gminy: Krokowa,
Gniewino, Łęczyce, Cewice, Czarna Dąbrówka, Bytów, Tuchomie, Lipnica,
Przechlewo, Konarzyny, Brusy, Karsin, Kościerzyna, Nowa Karczma, Somonino,
Żukowo i Gdańsk. Przyjęto, że do Kaszub nie należy wschodnia część Gdańska,
która do XIII w była praktycznie nie zamieszkana.

W tak ustalonych granicach Kaszuby obejmują
obszar około 6 200 km², w tym 3 968 km² w
obrębie województwa gdańskiego, 1 785 km² w obrębie województwa
słupskiego i 447 km² w obrębie województwa bydgoskiego.

2. Budowa geologiczna. Formy powierzchni ziemi

Podłoże krystaliczne zbudowane z granitów i
gnejsów zalega na terenie Kaszub na głębokości 2 000 do 4 000 m,
tworząc w rejonie Zatoki Gdańskiej ugięcie w skorupie ziemskiej, zwane przez
geologów depresją perybałtycką. Na podłożu krystalicznym zalegają skały osadowe
różnego wieku: kambru, ordowiku, syluru, permu, triasu, jury, kredy,
trzeciorzędu i czwartorzędu.

W okresie ostatniego 1,5 miliona lat,
kilkakrotnie, nasuwał się i wycofywał stąd lądolód skandynawski. Ostatnie
zlodowacenie – bałtyckie – zakończyło się na tym obszarze około 11 800 lat
temu. Rozpoczęła się współczesna epoka geologiczna – holocen.

W wyniku działania lądolodu, wypływających z
niego wód, działanie fal morskich, prądów przybrzeżnych, rzek, wiatru itp.
wytworzyły się na interesującym nas obszarze różne formy terenu. Najogólniej
można je podzielić na formy ukształtowane w rezultacie przewagi akumulacji
(czyli gromadzenia się materiałów skalnych) oraz formy ukształtowane w wyniku
erozji (żłobienia, rozmywania, niszczenia powierzchni ziemi przez wody płynące,
lądolody, wiatr, działania chemiczne) i denudacji (procesu niszczenia wszelkich
wyniosłości powierzchni ziemi przez różnorodne czynniki: wietrzenie,
wywiewanie, ścieranie i ruchy mas skalnych po pochyłościach.

Wśród form akumulacji na rozpatrywanym terenie
najbardziej rozpowszechnione są te, które zostały ukształtowane przez lądolód i
wody rzeczno-lodowcowe. Należą do nich: wysoczyzny moreny dennej – faliste lub
płaskie, wały moren czołowych, równiny sandrowe, wytopiska, kemy. Fale i prądy
przybrzeżne wytworzyły natomiast mierzeje – piaszczyste wały ciągnące się
wzdłuż wybrzeży, zamykające całkowicie lub częściowo zatoki. Wiatr usypał na
nich wydmy. Rzeki przenoszące materiał skalny uformowały stożki napływowe i
równiny napływowe.

W rezultacie przewagi erozji wód
rzeczno-lodowcowych lub rzecznych ukształtowały się: rynny jeziorne, pradoliny,
doliny rzeczne, podcięcia krawędzi dolinnych. Abrazja morska przyczyniła się do
powstania klifów.

3. Ukształtowanie powierzchni. Regiony
naturalne

Kaszuby wyróżniają się najbardziej
zróżnicowanym ukształtowaniem powierzchni na obszarze Polski położonym na
północ od Gór Świętokrzyskich. Najwyższe wzniesienie regionu i całego pasa
pojezierzy – Wieżyca – osiąga 329 m n.p.m. Niewiele mniejsze wysokości
spotykamy na południowy wschód od Sierakowic – 271 m n.p.m. (Siemierzycka
Góra).

Największe deniwelacje występują w centralnej
części Pojezierza Kaszubskiego i Pojezierza Bytowskiego, gdzie miejscami (np. w
okolicy Ostrzyc) wynoszą 100-150 m. Od tego obszaru, położonego na
wysokości około 150-250 m., teren obniża się stopniowo ku południowi
przechodząc w płaskie równiny o wysokości 10-150 m. n.p.m. W kierunku
północnym – ku Pradolinie Redy – Łeby i północno-wschodnim – ku Pradolinie
Kaszubskiej – spadek jest znacznie większy. Z trasy kolei elektrycznej, na
odcinku Gdańsk – Gdynia – Wejherowo – Strzebielino widać wyraźnie zarysowaną
krawędź terenową, stanowiącą granicę Pojezierza Kaszubskiego.

Obszar Pobrzeża Kaszubskiego jest położony
znacznie niżej – tylko nieliczne wzniesienia moren czołowych przekraczają
wysokość 150 m n.p.m. Wysoczyzny moreny dennej, wysokości 50-100 m
n.p.m. są tu porozcinane pradolinami o płaskim dnie, sięgającym na ogół
wysokości 0-40 m n.p.m.

W obrębie Kaszub znajdują się fragmenty dwóch
makroregionów geograficznych Polski: Pobrzeża Bałtyckiego i Pojezierzy
Polskich. Częściami pierwszego z nich są mezoregiony: Pobrzeże Kaszubskie i
Żuławy Wiślane (mały fragment w obrębie Gdańska); częściami drugiego:
Pojezierze Kaszubskie, i Bory Tucholskie. Mezoregiony dzielą się z kolei na
mniejsze jednostki – regiony. Np. w obrębie Pobrzeża Kaszubskiego wyróżniamy
m.in. Kępę Oksywską, Wysoczyznę Pucką, Pradolinę Redy-Łeby itd.

4. Charakterystyka mezoregionów fizycznogeograficznych

4.1. Pobrzeże Kaszubskie

Pobrzeże Kaszubskie ogranicza od północy i
wschodu Może Bałtyckie, od południa – Pojezierze Kaszubskie, od zachodu –
Wysoczyzna Damnicka.

Najbardziej charakterystyczną cechą
ukształtowania powierzchni rozpatrywanego obszaru jest występowanie młodych
form polodowcowych, a szczególnie rozległych wysoczyzn moreny dennej,
porozcinanych pradolinami. Różnica wysokości między tymi dwoma
charakterystycznymi formami terenu sięga kilkudziesięciu metrów. W pradolinach
są położone między innymi takie miejscowości jak Gdyni, Rumia, Wejherowo,
Strzebielino; na wysoczyznach – wyżej położone dzielnice Gdyni, Żelistrzewo,
Gniewino itp.

Inne, polodowcowe formy terenu, zajmują
stosunkowo niewielki obszar. W pobliżu Choczewa, Strzebielina, Bożego Pola
Wielkiego, Odargowa i Tyłowa występują wały moren czołowych, osiągając swą
kulminację (179 m n.p.m.) w Wysokiej Górze (koło Łęczynka). Na południe od
rynny Jeziora Żarnowieckiego występuje sandr Piaśnicy.

Charakterystyczne formy rzeźby występują na
wybrzeżu Bałtyku. W miejscach, gdzie dochodzą do niego wysoczyzny moreny dennej
pod wpływem niszczącego działania fal morskich tworzą się klify (w Rozewiu,
Rzucewie, Gdyni-Oksywiu, Gdyni-Redłowie itd).

Na załamaniach linii brzegowej powstają mierzeje
zbudowane z materiału skalnego przenoszonego przez falowanie, prądy przybrzeżne
i wiatr (np. Mierzeja Helska i Szpyrk w Rewie).

4.2. Wysoczyzna Polanowska

Mezoregion ten, w obrębie Kaszub obejmuje
gminę Czarna Dąbrówka i północne fragmenty gmin Parchowo i Bytów. Typową
krainę przejściową pomiędzy równinnymi na ogół obszarami pobrzeża a
wzniesieniami Pojezierza Bytowskiego reprezentują wysoczyzny moreny dennej
falistej, miejscami pagórkowatej oraz nieliczne moreny czołowe. Teren osiąga
wysokość 120-150 m n.p.m. Głównymi rzekami są Słupia i Łupawa, a
największym jeziorem – położony w południkowej rynnie Jasień.

4.3., 4.4. Pojezierze Kaszubskie i
Pojezierze Bytowskie

Środkowy pas Kaszub zajmuje Pojezierze
Kaszubskie i Pojezierze Bytowskie. Ukształtowanie powierzchni wykazuje tu kilka
specyficznych cech.

Pierwszą z nich jest duża, jak na obszary
nizinne, wysokość regionów n.p.m. oraz urozmaicona rzeźba terenu, zwłaszcza w
strefie garbu pojeziernego. Od najwyżej wzniesionych Wzgórz Szymbarskich
(329 m n.p.m.) i rejonu Siemierzyckiej Góry (256 m n.p.m.) teren
obniża się stopniowo ku północy, południowi i wschodowi.

Kolejną, charakterystyczną cechą, jest
występowanie prawie wszystkich form rzeźby młodoglacjalnej, zarówno
akumulacyjnych (moreny denne i czołowe, sandry, wytopiska, kemy) jak i
erozyjnych (rynny jeziorne). Brak tylko pradolin, które ograniczają Pojezierze
Kaszubskie od wschodu i północy.

Formami terenu, które najbardziej przyczyniają
się do ożywienia rzeźby omawianych regionów są moreny czołowe, rynny jeziorne i
wytopiska po martwym lodzie.

Moreny czołowe, które występują w postaci
chaotycznie porozrzucanych wzgórz i pagórków, mają na ogół przebieg
równoleżnikowy, związany z fazami postoju lądolodu. Prostopadle do nich
(głównie kierunek NNE i NE) układają się potężne zespoły rynien jeziornych.
Bardzo duży udział w kształtowaniu powierzchni mają formy wytopiskowe –
wklęsłości terenu powstałe z wytapiania się brył martwego lodu (należą do nich
również rynny), zagrzebanego w osadach akumulacji lodowcowej i
wodno-lodowcowej. Wiele wytopisk nie ma stałego połączenia z ogólną siecią
hydrograficzną. Stanowią więc one obszary bezodpływowe powierzchniowo. Z tych
terenów dość często jednak jest możliwy odpływ podziemny przez skały
przepuszczalne, np. piaski i żwiry.

Niezwykle liczne są jeziora, wśród których
wielkością wyróżniają się: Jeziora Raduńskie (Dolne i Górne), Szczytno,
Gowidlińskie i Mausz.

4.5., 4.6. Równina Charzykowska i Bory
Tucholskie

Na południe od Pojezierza Bytowskiego i
Pojezierza Kaszubskiego teren wyraźnie się obniża, przechodząc w mezoregiony
noszące nazwy Równiny Charzykowskiej i Borów Tucholskich. Obejmują one na ogół
płaskie i rozległe obszary piaszczyste w postaci równin sandrowych, położonych
na wysokości 100-150 m n.p.m. Materiał piaszczysty został naniesiony przez
wody wypływające z topniejącego lądolodu. Na ubogich glebach rośnie dużo lasów,
głównie bory sosnowe.

Powierzchnia mezoregionów, pierwotnie
monotonna i płaska została przekształcona po ociepleniu się klimatu. Po
wytopieniu się, przysypanych piaskiem, brył martwego lodu, ujawniły się liczne
rynny polodowcowe i bezodpływowe zagłębienia. Wiele tych zagłębień, zwanych
wytopiskami, jest zajętych przez jeziora, inne – dość często – wypełniają
torfowiska.

5. Bogactwa mineralne

Z budową geologiczną podłoża są związane
bogactwa mineralne. Na obszarze Kaszub i pobliskiej strefy ekonomicznej Bałtyku
są one znaczne, lecz dotychczas wykorzystane w niewielkim stopniu. Głównymi
kopalinami rozpatrywanego obszaru są: sól kamienna, sole potasowe i surowce
skalne, w mniejszym zaś stopniu – ropa naftowa i gaz ziemny.

Sól kamienna występuje na dużym obszarze
północnej części Kaszub, w pokładzie o miąższości do 225 (średnia miąższość
wynosi około 120 m) i udokumentowanych zasobach 21,2 miliardów ton. Ze
względu na zbyt małą liczbę przeprowadzonych wierceń nie można dokładnie
określić jego zasięgu. Wiadomo tylko, że pokład rozciąga się dalej w stronę
lądu oraz przedłuża pod dnem Bałtyku – ku północy, wschodowi
i południowemu wschodowi.

Strop soli zalega w Wejherowie na
głębokości około 969 m, w Swarzewie około 700 m, w Białogórze –
600 m. W pokładzie soli kamiennej, w czterech dużych soczewkach (Chłapowo,
Mieroszyno, Swarzewo i Zdrada) na głębokości około 700 m występują sole
potasowo-magnezowe o miąższości od 0 (na krawędziach) do 100 m (w
środkowych częściach soczewek). Ich zasoby ocenia się na 600 mln t.

Stosunkowo blisko pokładu soli w okolicy
Żarnowca i Białogóry, odkryto niewielkie złoża ropy naftowej. Jeden z odwiertów
jest eksploatowany od kilkunastu lat. Udokumentowane złoża gazu ziemnego w
rejonie Białogóry mogą zaspokoić potrzeby Trójmiasta przez około 25 lat.

Na pozostałym obszarze Kaszub występują przede
wszystkim surowce skalne. Wśród udoku-mentowanych kopalin do najważniejszych
należą:

surowce ilaste ceramiki budowlanej – kilkanaście mln ton;
kruszywa naturalne (piaski i żwiry) – kilkaset mln
t; największe znaczenie mają złoża w Rybakach i Barkoczynie koło Kościerzyny
oraz w okolicy miejscowości (Borzyszkowy (Glisno, Ostrowite, Trzebielsk);
kruszywo grube i głazy skupione głównie w strefie
bytowskich i kartuskich moren czołowych i eksploatowane w wielu odsłonięciach;
torfy; zasoby bilansowe wynoszą kilkadziesiąt
milionów ton; zalegają one głównie na przymorskich bagnach i w pradolinie Redy-Łeby;
kreda jeziorna; zasoby wynoszą kilkadziesiąt milionów ton.

6. Gleby

Gleby Kaszub zostały wytworzone w olbrzymiej
większości na obszarach pochodzenia lodowcowego (gliny, gliny piaszczyste,
piaski gliniaste) i wodnolodowcowego (piaski i iły). Mniejsze powierzchnie
zajmują gleby wytworzone na osadach rzecznych (piaski i namuły), bagiennych
(torfy) oraz mierzejowych (piaski wydmowe).

Największy obszar zajmują gleby brunatne
wytworzone z glin lub iłów. Przeważają one w północnej części Kaszub, na obszarach
wysoczyzn morenowych płaskich i falistych.

W środkowej części regionu zróżnicowanie typów
gleb jest duże. Obok siebie występują gleby brunatne, bielicowe i bagienne.

Obszary południowe, gdzie przeważają sandry,
zbudowane są głównie z piasków. Porastają je najczęściej bory sosnowe, przy
których współudziale wytworzyły się mało urodzajne bielice.

W Pradolinie Redy-Łeby i Pradolinie
Kaszubskiej, w dolinach większych rzek oraz w wielu bezodpływowych
zagłębieniach terenu występują gleby bagienne.

7. Klimat

Podobnie jak w całej Polsce, na Kaszubach
występuje klimat umiarkowany – przejściowy między morskim a lądowym. Stan
pogody jest zależny przede wszystkim od mas powietrza, napływającego z różnych
kierunków. Gdy nasuwają się one znad Atlantyku z rejonu Islandii, latem
następuje znaczne zachmurzenie, ochłodzenie i wzrost wilgotności, natomiast
zimą – odwilż i częste mgły. Są to typowe cechy klimatu morskiego. Napływ
powietrza znad wschodniej Europy powoduje z kolei pogodę suchą, zimą – mroźną,
natomiast latem – gorącą, a więc charakterystyczną dla klimatu lądowego. Udział
mas powietrza zwrotnikowego bądź arktycznego jest zdecydowanie mniejszy.

Bezpośrednie położenie Kaszub nad Bałtykiem
sprawia, że klimat rozpatrywanego obszaru jest znacznie bardziej oceaniczny niż
w głębi Polski. Lata są chłodniejsze, a zimy cieplejsze, mniejsze są zatem
roczne amplitudy temperatur powietrza.

Wyraźny wpływ na klimat wywiera duże
zróżnicowanie wysokości. Wraz z jej wzrostem obniża się wysokość temperatury
powietrza, a zwiększa suma opadów atmosferycznych. Bardzo istotnym elementem
klimatu, typowym dla wybrzeża, są wiatry. Wieją one tu w ciągu całego roku, z
różnym nasileniem – z mniejszą prędkością latem, większą jesienią i zimą. Dni
bezwietrznych jest niewiele.

Ze względu na zróżnicowanie klimatyczne,
spowodowane odległością poszczególnych obszarów od morza, a także ich
wysokością bezwzględną, na Kaszubach wyróżniamy dwie krainy klimatyczne:

· bałtycką, o cechach wybitnie oceanicznych;
· pojezierną, o cechach bardziej kontynentalnych.

Przebieg temperatury i opadów w wybranych
stacjach meteorologicznych przedstawiono w tabeli, a ich przestrzenne
rozmieszczenie – na mapach.

8. Wody powierzchniowe

Do wód powierzchniowych Kaszub należą rzeki,
jeziora, bagna, kanały, rowy melioracyjne oraz sztuczne zbiorniki wodne.

Główny topograficzny dział wód regionu
przebiega przez najwyższe wzniesienia Pojezierza Kaszubskiego i Pojezierza
Bytowskiego. Oddziela on wody spływające w trzech kierunkach; ku północy i
wschodowi – bezpośrednio do Morza Bałtyckiego lub Wisły i ku południowi –
również do Wisły.

Rzeki odprowadzające swe wody bezpośrednio do
Bałtyku są nazwane rzekami Przymorza. Należą do nich m.in.: Oliwski Potok,
Kaczy Potok, Zagórska Struga, Płutnica oraz górna Łeba, Łupawa, Słupia i
Wieprza. Do Wisły uchodzą, mające swe górne odcinki na Kaszubach, Radunia,
Wierzyca, Wda i Brda.

Większość rzek, wskutek zróżnicowanej rzeźby
młodoglacjalnej ma nierówny spadek. Fragmenty dolin rzecznych stanowią bądź to
rynny, bądź wytopiska, bądź pradoliny. Spotykamy również dużo odcinków
przełomowych. Typowym przekładem jest tu Radunia, wykorzystująca w swym biegu
rynny i wytopiska, połączone odcinkami przełomowymi (np. znany przełom w
okolicy Babiego Dołu).

Najbardziej charakterystycznym elementem
hydrograficznym Kaszub są bardzo liczne jeziora. Wypełniają one zagłębienia
terenu typowe dla rzeźby młodoglacjalnej. Większość jezior powstała w miejscu
wytopienia się brył martwego lodu, zagrzebanego w materiale morenowym. Lód
wypełnił rynnę ukształtowaną pod dużym ciśnieniem hydrostatycznym, a po jego
wytopieniu się powstało podłużne jezioro rynnowe. W miejscu wytopienia się brył
o nieregularnych kształtach tworzyły się jeziora różnej wielkości – od dużych
po małe „oczka”. Dość liczne są też płytkie jeziora moreny dennej i czołowej,
zajmujące zagłębienia powstałe na skutek nierównomiernego osadzania się
materiału skalnego przywleczonego przez lądolód.

Do największych jezior Kaszub należą:
Żarnowieckie, Wdzydze, Raduńskie, Jasień, Gowidlińskie, Szczytno i Mausz. Sztucznym
jeziorem jest zbiornik koło Gniewina. Jego wody, pobierane nocą z
J. Żarnowieckiego, w czasie szczytu energetycznego poruszają turbiny
leżącej ponad 100 m niżej elektrowni szczytowo-pompowej.

W Pradolinie Kaszubskiej, Pradolinie
Redy-Łeby, w dolinach rzecznych i nieckach zarośniętych jezior występują bagna
i mokradła. Powstają one wszędzie tam, gdzie nieprzepuszczalne podłoże i
zalegający na nim poziom wód gruntowych znajduje się tuż przy powierzchni
terenu. Obszary te są często odwadniane w sposób sztuczny – za pomocą pomp.

9. Roślinność

Naturalna szata roślinna jest związana z
wieloma czynnikami, wśród których do najważniejszych należy zaliczyć klimat,
podłoże skalne, ukształtowanie powierzchni i stosunki wodne. Współczesna szata
roślinna wykazuje równocześnie silny związek z gospodarczą działalnością
człowieka.

Najpospolitszym drzewem rozpatrywanego obszaru
jest sosna, występująca bądź to w drzewostanach jednorodnych (bory sosnowe)
bądź mieszanych – z bukiem lub świerkiem. Szczególnie często spotykamy ją na
piaszczystych obszarach sandrowych oraz na piaskach budujących mierzeje. Do
rzadkich drzew iglastych należy cis, którego okazy możemy zaobserwować nad
jeziorem Mausz. Coraz częściej spotykany modrzew polski jest zwykle sadzony w
zespole leśnym z bukiem, dębem i sosną. Charakterystycznym elementem
florystycznym, związanym z klimatem morskim i podłożem gliniastym, są lasy
bukowe i mieszane – z dębem i grabem. Porastają one stoki wysoczyzn, zbocza
rynien i stoki moren czołowych. Najbardziej są znane lasy bukowe Wzgórz
Szymbarskich i Kępy Redłowskiej.

Wzdłuż potoków i nad jeziorami występują łęgi.
Głównymi drzewami są tu: olsza szara, wierzba i topola.

Typowym zespołem roślinnym związanym z
wilgotnym podłożem są torfowiska niskie, zasilane wodami gruntowymi. Porastają
je głównie trzciny, turzyce i mchy. Gdzieniegdzie występują wrzosowiska
porośnięte krzewinkami, których dominującym elementem są wrzosy i wrzośce, jak
też byliny, trawy, mchy i porosty. Miejscami spotykamy tu sosny, brzozy i
jałowce.

Odrębny typ roślinności spotykamy na wybrzeżu,
w strefie nadmorskiej, gdzie piaski są przesycone solą. Panuje tu roślinność
słonolubna, której reprezentantami są jarnik solankowy, aster solny, miecznik
nadmorski. Na wydmach rosną również m.in. mikołajek nadmorski, wydmuchrzyca
piaskowa i fiołek nadmorski.

Swym stopniem lesistości (42% powierzchni
regionu) Kaszuby znacznie przekraczają średnią krajową (28%). Szczególnie duży
odsetek lasów mają sandrowe obszary Pojezierza Kaszubskiego i Pojezierza
Bytowskiego. W gminach Hel, Lipusz i Studzienice odsetek lasów przekracza 64%,
a w gminach Dziemiany, Wejherowo, Reda, Czarna Dąbrówka, Lipnica, Konarzyny,
Przechlewo, Brusy, Sopot i Łęczyce 50%. Najmniej lasów (poniżej 20% ogólnej
powierzchni) mają wiejskie gminy: Chmielno, Kosakowo i Przodkowo oraz miasta:
Kościerzyna, Puck, Żukowo, Bytów i Brusy.

II. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY. LUDNOŚĆ I
GOSPODARKA

1. Podział administracyjny

Na obszarze Kaszub znajduje się 11 gmin
miejskich, 4 gminy miejsko-wiejskie oraz 28 gmin wiejskich.

Wśród wiejskich jednostek administracyjnych
największy obszar zajmują gminy: Czarna Dąbrówka (327 km²),
Lipnica (310 km²), Kościerzyna (310 km²), Puck
(246 km²), Przechlewo (244 km²), Łęczyce
(233 km²) i Krokowa (212 km²); najmniejszy –
gminy Kosakowo (50 km²) i Chmielno (79 km²).
Wśród miejsko-wiejskich jednostek wielkością obszaru wyróżniają się gminy Brusy
(401 km²), Gdańsk (180 km² w obrębie regionu
etnicznego) i Gdynia (135 km²); najmniejszymi Brusy (5 km²),
Żukowo ( 5 km²) i Kartuzy (6 km²).

2. Ludność

Kaszuby zamieszkuje
1 147 700 osób (1995 r.), w tym 560 500 stanowią
mężczyźni (48,8%), a 587 200 kobiety (51,2%). Gęstość zaludnienia wynosi
186 osób na 1 km². Charakterystyczna jest olbrzymia
dysproporcja w rozmieszczeniu ludności między kaszubską częścią Trójmiasta, a
pozostałą częścią regionu. O ile w tej pierwszej; na obszarze 415 km²
mieszka aż 798 600 ludzi (1924 osoby na 1 km²), to w
drugiej, na obszarze 5 739 km², zaledwie
349 100 ludzi (61 osób na 1 km²). Wybitnie małą
gęstość zaludnienia mają gminy „leśne”: Lipnica (15 os. na 1 km²),
Studzienice (18 os. na 1 k m²), Czarna Dąbrówka,
Konarzyny, Brusy, Przechlewo, Parchowo, Bytów, Dziemiany (19-31 osób na
1 km²).

W czternastu miastach regionu kaszubskiego
mieszka 900 000 ludzi (co stanowi 78,4% popu-lacji), a na wsi 247 700
ludzi (21,6% populacji). Poziom urbanizacji jest więc wysoki. „Kaszubską” część
Gdańska zamieszkuje około 400 000 ludzi, Gdynię – 252 000, Wejherowo
– 47 600.

Istnieje duża dysproporcja w przyroście
naturalnym na 1000 osób między konurbacją Trójmiasta
a pozostałą częścią regionu. W Trójmieście współczynnik przyrostu
naturalnego jest ujemny, na pozostałym obszarze – zdecydowanie dodatni. W
trzynastu gminach jest on wyższy niż 10‰, w pozo-stałych – również znacznie przekracza
średnią krajową.

Najwięcej ludzi zatrudnia sfera usług
nieprodukcyjnych. W zaliczanych do niej sekcjach gospodarki pracuje 48,6% ogółu
ludności.* Kolejną grupę stanowią zatrudnieni
w przemyśle i budownictwie (37,6%)^*, transporcie (11,3%)^*
oraz w rolnictwie, leśnictwie, rybactwie i rybołówstwie (2,5%)^*.

Poważnym problemem społecznym jest bezrobocie.
Szczególnie dotkliwe jest ono w obrębie województwa słupskiego,
bydgoskiego i wiejskich gmin województwa gdańskiego. Obejmuje ono, w
poszczególnych jednostkach administracyjnych regionu, od kilku do
kilkudziesięciu procent ludności w wieku produkcyjnym.

padding:0cm 2.1. Kaszubi

Liczebność rodzimej ludności regionu –
Kaszubów, trudno precyzyjnie ustalić. Do niedawna określano ją wyłącznie na
podstawie szacunków. W latach 1986-89 Komisja Socjologiczna GTN, pod kierunkiem
M. Latoszka (B. Synak, H. Galus, J. Iskierski, O. Sochacki)
przeprowadziła szerokie badania ankietowe. Ich wyniki były publikowane na
łamach „Pomeranii”. Na tej podstawie oraz w oparciu o badania przeprowadzone
przez autora niniejszego fragmentu książki sporządzono statystykę ludności
kaszubskiej.

W obrębie rozpatrywanego regionu etnicznego
mieszka około 386000 Kaszubów i 119 000 pół-Kaszubów. 2 Stanowią oni, odpowiednio, 32,5% oraz 10,4% miejscowej populacji. Na
obszarze poza Trójmiastem Kaszubi stanowią 69,7%, a pół-Kaszubi 14,9% ogółu
ludności. Kilkanaście tysięcy członków tej grupy etnicznej mieszka na terenie
sąsiadujących gmin. Łączną liczebność Kaszubów i pół-Kaszubów można szacować na
ponad 0,5 miliona.

Za najbardziej kaszubskie trzeba uznać gminy:
Chmielno, Sulęczyno, Linię, Luzino, Puck, Szemud, Parchowo (ponad 90% ogółu
ludności) oraz gminy: Przodkowo, Kartuzy, Dziemiany, Kosakowo, Sierakowice,
Somonino, Stężyca i Czarna Dąbrówka (ponad 80% ogółu ludności), aż w 38 gminach
odsetek ludności kaszubskiej przekracza 50%.

Pod kierunkiem piszącego niniejszy rozdział
książki, nauczyciele geografii, oraz ich uczniowie przeprowadzili wywiady z
wielu mieszkańcami Kaszub. Celem tych poczynań było ustalenie liczebności Kaszubów
oraz określenie stanu zachowanej przez nich tożsamości etnicznej.

Wyniki badań okazały się zbieżne z
przeprowadzonymi przez Komisję Socjologiczną GTN. Wybrane kwestie ilustruje
tabela.

L.p.

Miejscowość

Liczba bada-

W
tym:

Procent

nych

Kaszubi

pół-Kaszubi

nie-Kaszubi

Kaszubi

pół-Kaszubi

nie-Kaszubi

Krokowa

Żelistrzewo

Rekowo Górne

Rozłazino

Luzino

Luzino; Sychowo

Sychowo

Koleczkowo

Miłoszewo

Przodkowo,
Szarłata, Grzybno

Kartuzy (2 bl.
mieszk.)

Klukowa Huta

Kamienica
Szlachecka

Borcz

Niestępowo

Lipusz

Lubiana

Karsin

Gdynia (osiedle)

Strzepcz

Władysławowo

Piechowice

714

1330

355

238

1431

1778

219

129

520

1321

248

144

320

187

151

464

1583

859

124

152

1000

148

285

1077

223

145

1243

1569

212

483

1146

136

280

148

109

418

886

447

148

600

121

240

156

112

131

371

214

258

189

326

198

142

39,5

80,9

62,8

60,9

86,9

88,2

96,8

72,1

92,9

86,8

35,5

94,4

87,5

79,1

72,2

90,1

56,0

52,0

12,1

97,4

60,0

81,8

33,6

11,8

16,1

11,4

7,8

7,4

2,3

23,3

4,0

6,4

27,4

0,7

10,0

13,9

18,5

8,6

23,4

24,9

13,7

2,0

25,8

14,9

26,5

6,6

21,1

27,7

5,3

4,4

0,9

4,6

3,1

6,8

37,1

4,9

2,5

7,0

9,3

1,3

20,6

23,1

74,2

0,6

14,2

3,3

Większość Kaszubów i pół-Kaszubów mieszka w
województwie gdańskim (odpowiednio 90,8% i 90,2% tej grupy etnicznej).
Pozostali Kaszubi i pół-Kaszubi zamieszkują głównie województwo słupskie (7,3%
oraz 5,2% całej populacji w obrębie rozpatrywanego regionu) oraz województwo
bydgoskie (1,9%; 4,6%). Najwięcej Kaszubów mieszka na wsi – 191 000 (51,9%), a
pół-Kaszubów w mieście (87 000 – 72,8%)

Według badań przeprowadzonych przez Komisję
Socjologiczną GTN językiem kaszubskim posługuje się na co dzień 28% omawianej
populacji, a z różną częstotliwością – 58%. Najczęściej język kaszubski jest
używany w województwie gdańskim. Porozumiewa się nim bądź potrafi porozumiewać
aż 70% Kaszubów, podczas gdy w województwie słupskim 41%, a w bydgoskim – 30%.
Są to dane odnoszące się do całej populacji. Na wsi i wśród starszych pokoleń
odsetek ten jest znacznie większy, w miastach oraz wśród dzieci i młodzieży –
znacznie mniejszy,

Obszarem, na którym język kaszubski jest
używany powszechnie, jest dawne pogranicze polsko-niemieckie i sąsiadujące z
nim gminy. W miarę oddalania się od tego rejonu liczba osób mówiących po
kaszubsku stale maleje. Np. w Gdyni, która w przeszłości – jako wieś – była
prawie wyłącznie zamieszkana przez Kaszubów, a i dzisiaj stanowi największe ich
skupisko, ludność rodzima nie posługuje się tym językiem, chociaż jest świadoma
swego pochodzenia. Do tych zmian przyczynił się olbrzymi napływ ludności z
innych regionów Polski, związany z silnym rozwojem gospodarczym miasta. W
rezultacie miejscowa ludność stanowi niewielki odsetek ogółu mieszkańców.
Procesy asymilacyjne przyspieszył ponadto wpływ kultury miejskiej oraz
zawieranie małżeństw mieszanych.

3. Gospodarka

3.1. Przemysł i budownictwo

Głównym działem gospodarki regionu jest
przemysł. Wraz z budownictwem zatrudnia on około 116 000 ludzi 3 , co stanowi 37,5% ogółu pracujących.

Największym ośrodkiem przemysłowym Kaszub jest
Gdańsk. W przemyśle i budownictwie pracuje tu około 55 000 ludzi 2 . Kolejne miejsca zajmują: Gdynia (31,4 tys.), Sopot (3,8 tys.), Bytów
(2,4 tys.), Wejherowo (2,2 tys.), Kościerzyna i Rumia (po 1,9 tys.) oraz
Władysławowo (1,8 tys.).

Wśród zakładów przemysłowych do największych i
najbardziej znanych należą:

w Gdańsku – sześć stoczni (w tym Stocznia
Północna, Stocznia Remontowa im. J. Piłsudskiego, Stocznia
Gdańska S.A. – w stanie upadłości), Zakłady Nawozów Fosforowych,
Zakłady Elektroniczne „Unimor”;
w Gdyni – trzy stocznie (Stocznia Gdynia
S.A., Gdyńska Stocznia Remontowa „Nauta”, Stocznia Marynarki Wojennej,
Zakłady Radiowe „Radmor”;
w Bytowie przemysł elektromaszynowy
produkuje m.in. urządzenia okrętowe, sprzęt domowy, prasy automatyczne;
przemysł drzewny – meble i tarcicę. Rozwinięty jest ponadto przemysł
materiałów budowlanych i spożywczy;
w Sopocie jest rozwinięty przemysł skórzany,
elektroniczny, metalowy i spożywczy;
w Wejherowie działalność produkcyjną
prowadzą zakłady odzieżowe, drzewne, spożywcze, materiałów budowlanych
(cementownia) i inne.

W stoczniach przeżywających duże trudności
ekonomiczne jest zatrudnionych około 30 000 pracowników. W 1995 r.
wyprodukowali oni 13 statków transportu morskiego i kilka statków innego
przeznaczenia o tonażu 169 800 t. W stoczniach remontowych, których
sytuacja ekonomiczna jest korzystna, wyremontowano 320 statków.

W gospodarce rybnej regionu pracuje około
8 000 osób, w tym około 4 000 w rybołówstwie i rybactwie i około
4 000 w przemyśle rybnym. Flota rybacka dysponuje 12 połowowymi statkami
morskimi, 181 kutrami, ponadto łodziami motorowymi (ponad 100) i wiosłowymi.
Połowy ryb morskich w 1995 wyniosły 137 000 t, słodkowodnych –
kilkaset ton.

padding:0cm 3.2. Rolnictwo

Liczbę ludności zatrudnionej w rolnictwie
regionu trudno dokładnie określić. W statystyce gmin uwzględnia się bowiem
tylko te gospodarstwa, w których pracuje więcej niż 5 osób. Duże
gospodarstwa zatrudniają łącznie 2,5% pracujących na Kaszubach. Gdy uwzględnimy
wszystkie gospodarstwa indywidualne odsetek ten przekroczy 10% zatrudnionych w
regionie.

Wykorzystanie gruntów na Kaszubach prezentuje
się następująco: użytki rolne stanowią 43% (w tym grunty orne 32,8%, sady –
0,2%, łąki – 6%, pastwiska – 4%); lasy – 42%; pozostałe grunty i wody – 15%.

Najwięcej gruntów ornych mają gminy:
Przodkowo, Żukowo i Nowa Karczma (55,4% do 58%); znaczny odsetek: Kościerzyna,
Chmielno, Linia, Puck, Sierakowice, Somonino, Stężyca, Szemud, Tuchomie
(40%-48,6%); najmniej: Lipusz, Studzienice i Dziemiany (poniżej 20%), a także
miasta: Jastarnia, Hel i Sopot (od 0% do 4,4% – ryc.). Odsetkiem łąk
i pastwisk wyróżniają się gminy Kosakowo, Krokowa i Przodkowo (ponad 20%).

Wśród upraw zdecydowanie dominują żyto i
ziemniaki. Żytem obsiewa się aż 36,5% powierzchni gruntów ornych, a ziemniakami
– 14,4%. Niewielki odsetek zajmuje pszenica (7,5%), a wybitnie mały – buraki
cukrowe (0,5%). Znaczny areał zajmują natomiast rośliny pastewne.

Rozmieszczenie upraw i wysokość plonów jest
związana z warunkami naturalnymi i poziomem agrotechnicznym rolnictwa. Na
żyznych glebach uprawia się głównie pszenicę i buraki cukrowe (np. w
gminie Puck), na słabszych – żyto, pszenżyto i ziemniaki. Chów bydła jest
najbardziej rozwinięty na terenach obfitujących w łąki i pastwiska, oraz
dostatnich w rośliny pastewne, chów trzody chlewnej jest natomiast
związany z uprawą ziemniaków i możliwością uzyskania względnie tanich pasz
treściwych. W strefie podmiejskiej Trójmiasta hoduje się dużo drobiu, oraz
uprawia warzywa. Obszar Pojezierza Kaszubskiego słynie z plantacji
truskawek.

3.3. Transport

W regionie kaszubskim bardzo dobrze jest
rozwinięty transport morski, lądowy i powietrzny.

Morska flota handlowa związana z naszym
regionem (głównie PLO), w 1995 r. liczyła 48 statków o tonażu 587 000
DWT i przewiozła 4 627 000 t. ładunków. Promy morskie docierające do
Karlskrony (Szwecja), oraz statki handlowe przewiozły 136 535 pasażerów.
Handlowe porty morskie przeładowały 26 347 000 t ładunków, w tym
najwięcej węgla i koksu, ropy i przetworów naftowych oraz drobnicy. W
największym porcie regionu – Gdańsku przeładowano 18 608 000 t, a w
Gdyni – 7 739 000 t.

Sieć kolejowa i drogowa jest stosunkowo gęsta.
Szczególnie duży ruch pasażerski i towarowy notuje się w rejonie
Trójmiasta. Kolej elektryczna na trasie Gdańsk – Gdynia – Wejherowo przewozi
kolosalną liczbę pasażerów. Uzupełniają ją liczne linie autobusowe, tramwajowe
i trolejbusowe. Po drogach, z których najważniejszymi są trasy E28 (obwodnica
Trójmiasta), E75 i E28 przemieszczają się dziennie setki tysięcy samochodów.

Długość dróg gminnych i lokalnych miejskich
wynosi 4 334 km, w tym 1 408 o nawierzchni twardej. Port
lotniczy w Gdańsku-Rębiechowie, drugi co do wielkości w Polsce (po warszawskim
Okęciu) obsłużył w 1995 r. około 160 000 pasażerów.

3.4. Turystyka

Kaszuby mają wiele walorów, które sprzyjają
rozwojowi turystyki. Należy tu wymienić:

urozmaicony krajobraz (nadmorski, pojezierny);
liczne zabytki kultury materialnej, np.
zabytki architektury, sztuki sakralnej i ludowej;
duże możliwości zakwaterowania i wyżywienia
ludzi na czas wypoczynku (baza turystyczna);
gęstą sieć dróg dojazdowych i turystycznych.

Ważnym czynnikiem rozwoju turystyki jest
również stan środowiska naturalnego. Pod tym względem obszar Kaszub jest
znacznie zróżnicowany. Czyste powietrze i stosunkowo czyste wody występują na
terenie pojezierzy i w pasie wybrzeża położonym na zachód od Władysławowa i po
zewnętrznej części mierzei helskiej, począwszy do Chałup. Natomiast obszary
konurbacji Trójmiasta i Zatoki Gdańskiej są rejonami zagrożenia ekologicznego.
Ostatnio obserwuje się tutaj systematyczną poprawę sytuacji.

Duże obszary Kaszub wykazują wspaniałe walory
krajobrazowe, stanowiące podstawę rozwoju turystyki pieszej i rowerowej,
sportów wodnych, wypoczynku itd. Główną atrakcją dla przyjezdnych są jednak
unikatowe na skalę europejską zabytki architektury skupione głównie w Gdańsku:
Główne Miasto z ratuszem, Dworem Artusa, Kościołem Mariackim, Fontanną Neptuna,
Zbrojownią, pięknie zrekonstruowanymi lub odnowionymi kamienicami i bramami;
Stare Miasto z ratuszem i Wielkim Młynem; Oliwa z katedrą wyposażoną w słynne
organy i wiele innych.

Baza turystyczna w pełni zaspokaja aktualne
potrzeby przyjezdnych. W ponad 400 obiektach turystycznych (hotele, domy
wycieczkowe, pensjonaty, schroniska młodzieżowe, kampingi, pola biwakowe) i
prywatnych pokojach gościnnych znajduje się blisko 45 000 miejsc
noclegowych. W 1995 r korzystało z nich ponad 600 000 osób.

III. STAN I OCHRONA ŚRODOWISKA

Pod względem ekologicznym region można
podzielić na dwie części: mniejszą – wschodnią, związaną z konurbacją
Trójmiasta oraz większą obejmującą północną, zachodnią i południową część
Kaszub.

W rejonie Trójmiasta, Redy, Rumi i Wejherowa
oraz nad Zatoką Gdańską są zagrożone wszystkie składniki środowiska, a w
szczególności: hydrosfera, atmosfera, pokrywa glebowa, szata roślinna i świat
zwierząt. Przyczyniają się do tego zakłady przemysłowe, gospodarstwa domowe,
środki transportu itp. Największymi trucicielami są elektrociepłownie,
Siarkopol, Zakłady Nawozów Fosforowych, pojazdy mechaniczne oraz gospodarka
komunalna.

Jeszcze kilka lat temu Trójmiasto oraz
przylegającą do niego Zatokę Gdańską określano jako obszar klęski ekologicznej.
Obecnie, po wybudowaniu kilku oczyszczalnie ścieków, zainstalowaniu filtrów w
elektrowniach i wykonaniu innych prac związanych z ochroną środowiska,
Trójmiasto i jego najbliższe zaplecze stopniowo traci te niechlubne miano. Na
wielu odcinkach wybrzeże Zatoki Gdańskiej, nawet tych, które przylegają do
Gdańska, Sopotu i Gdyni, można już zażywać kąpieli, co przez wiele lat było nie
do pomyślenia.

Pozostały obszar Kaszub, poza stosunkowo
nielicznymi jeziorami i miejscowościami, a także niektórymi odcinkami rzek,
jest mało skażony. Sprzyja to – o czym informowano na stronach poprzednich –
rozwojowi turystyki.

Dużą uwagę w regionie przywiązuje się ochronie
środowiska przyrodniczego. Jej wyrazem jest utworzenie parków krajobrazowych i
rezerwatów, uznanie niektórych obiektów przyrody żywej i martwej za pomniki
przyrody, ochrona określonych gatunków roślin i zwierząt itp.

Na Kaszubach szczególną ochroną otoczono
tereny o powierzchni około 1000 km². W ich skład wchodzi 6
parków krajobrazowych (nadmorski, trójmiejski, kaszubski, wdzydzki, „Dolina
Słupi” i zaborski) oraz kilkadziesiąt rezerwatów. Blisko 1000 obiektów
określono mianem pomników przyrody (pojedyncze drzewa, grupy drzew, aleje,
głazy narzutowe i inne.

TABLICE STATYSTYCZNE (źródła: Gminy województwa gdańskiego 1996; Urząd Statystyczny w
Gdańsku 1996; Podstawowe dane statystyczne wg. danych gmin. Urząd Statystyczny
w Słupsku; Słupsk 1996; Statystyka gmin województwa bydgoskiego 1996. Urząd
Statystyczny w Bydgoszczy 1997.)

Ważniejsze dane dotyczące gmin w obrębie
Kaszub

Gminy miejskie

Po-

Ludność w tys.

Współ-
czynnik

Pracujący w gospodarce narodowej 4

L.p.

G.
miejsko-wiejskie

Wierz
chnia

ogółem

męż-czyźni

kobiety

Na
1 km²

przy-rostu

ogółem

sektor

sekcje5

Gminy wiejskie

w km²

natural

publicz.

prywat.

10.

11.

Gdańsk

Gdynia

Hel

Jastarnia

Kościerzyna

Puck

Reda

Rumia

Sopot

Wejherowo

Władysławowo

1806

136

400³

252,0

4,8

4,0

23,2

11,6

15,1

40,3

43,6

47,6

14,4

195³

121,0

2,4

1,9

11,3

5,7

7,6

19,9

20,1

23,4

7,1

205³

131,0

2,4

2,1

11,9

5,9

7,5

20,4

23,5

24,2

7,3

2222³

1857

224

502

1464

2362

574

1338

2517

1855

376

0,1³

-0,3

9,3

2,8

5,1

2,1

6,9

2,9

-4,5

3,7

7,8

140000³

86882

823

786

5708

3487

2052

4161

13621

8881

3391

79000³

50117

500

387

3613

2109

906

1776

5462

6016

1789

61000³

36765

323

399

2095

1378

1146

2384

8129

2865

1602

500³

2663

304

111

135

113

480

55000²

31351

103

1941

817

1097

1940

3790

2232

1799

12 000³

17 714

776

315

154

227

735

731

154

72 500³

35 154

388

520

2916

2220

767

1974

9044

5805

978

Gminy
miejsko-wiejskie

12.

13.

14.

15.

Brusy m.

Brusy w.

Bytów m.

Bytów w.

Kartuzy m.

Kartuzy w.

Żukowo m.

Żukowo w.

396

189

199

159

4,5

8,5

17,6

5,8

13,6

5,2

13,8

2,2

4,3

8,6

2,9

7,7

6,8

2,6

7,0

2,3

4,2

9,0

2,9

8,3

6,8

2,6

6,7

891

1956

2580

1109

8,3

9,2

6,6

10,5

5,4

13,5

10,7

6,4

880

322

6768

426

4608

1063

836

2149

2818

693

286

439

1790

370

550

1710

153

139

420

2390

123

1445

276

390

1508

366

464

404

183

3913

123

2655

652

422

447

Gminy
wiejskie

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

Chmielno

Dziemiany

Gniewino

Karsin

Kosakowo

Kościerzyna

Krokowa

Linia

Lipusz

Luzino

Łęczyce

Nowa Karczma

Przodkowo

Puck

Sierakowice

Somonino

Stężyca

Sulęczyno

Szemud

Wejherowo

Cewice

Czarna Dąbr.

Konarzyny

Lipnica

Parchowo

Przechlewo

Tuchomie

Studzienice

125

176

169

310

212

120

109

112

233

113

246

182

112

160

131

177

194

188

327

104

310

131

244

107

176

5,8

3,9

6,1

5,7

4,8

11,6

9,7

5,3

3,1

10,0

10,4

5,8

6,0

19,8

14,9

8,0

7,6

4,5

9,7

12,7

7,3

6,3

2,1

4,8

3,5

6,2

3,7

3,2

3,0

2,0

3,2

2,8

2,4

5,9

4,9

2,7

1,6

5,1

5,3

2,9

3,1

10,0

7,6

4,1

3,9

2,3

5,0

6,4

3,7

3,2

1,0

2,5

1,8

3,1

1,9

1,6

2,8

1,9

2,9

2,4

5,7

4,8

2,6

1,5

4,9

5,1

2,9

9,8

7,3

3,9

3,7

2,2

4,7

6,3

3,6

3,1

1,1

2,3

1,7

3,1

1,8

1,6

6,5

7,7

12,6

4,0

8,7

8,1

7,8

6,9

5,2

14,4

10,8

9,9

5,3

8,8

14,0

10,9

11,0

9,7

12,1

11,8

8,5

9,5

10,0

6,0

4,0

7,1

14,3

5,6

662

476

1525

714

1289

2345

1190

265

283

753

811

422

529

1696

1102

567

634

278

950

1 896

633

489

154

568

308

1 045

304

439

303

304

677

311

542

1728

648

190

171

369

402

235

271

731

528

257

338

210

293

309

526

356

335

244

575

203

191

359

172

848

403

747

617

542

112

384

409

187

258

965

574

310

296

357

1 587

107

133

233

470

101

248

152

437

143

384

115

100

254

132

395

230

1 002

258

814

1 646

260

259

277

192

602

381

183

214

494

1 417

242

169

204

184

202

422

398

424

473

461

169

129

373

333

302

319

662

631

288

355

209

388

290

322

330

135

271

232

499

225

300

Użytkowanie gruntów

Powierzchnia zasiewów w ind. gosp. rolnych w ha

Plony z ha
w dt

L.p.

Użytki rolne w ha

pozo-stałe

ogół-

zboża podst. z mieszankami

ziem-niaki

prze-my-

zbóż

ziem-nia

lasy

grunty

Razem

w tym

słowe

podst

ków

Razem

Grunty
orne

sady

łąki

past-wiska

i wody

pszenica

żyto

jęcz-mień

10.

11.

75007

2592

887

230

632

843

523

1950

6000⁷

2094

751

154

356

503

342

1336

100⁷

800⁷

295

211

252

144

466

600⁷

193

146

4000⁷

5808

1855

291

1487

1262

930

1198

698

6500⁷

5149

260

507

616

257

520

903

690

844

1193

5000

2617

962

325

340

332

131

247

1109

2000

1775

703

209

190

118

138

738

800

302

500

820

317

309

200

257

126

107

400

200

106

103

Gminy miejsko-wiejskie

12.

13.

14.

15.

389

11896

175

9303

8119

184

11089

325

8608

146

7400

5515

126

9121

2489

1275

1220

939

783

596

1358

967

22859

7306

130

9034

3272

4808

642

2263

396

2752

241

1606

620

6178

327

6245

5826

345

4495

241

4422

177

104

584

605

3967

1832

1725

246

569

395

1218

811

1001

27,0

22,2

23,7

180

170

Gminy wiejskie

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

4771

3202

7736

6190

2744

11919

11392

6174

2485

5557

9531

7842

6613

14949

11137

5797

8650

5813

11888

6244

5849

12026

4017

11069

5196

8379

6831

4130

3842

2403

6148

4684

1359

9613

6523

4941

1784

4147

7118

6549

4765

11002

8850

4141

7157

4152

9028

4355

4747

9915

3205

8331

4148

6961

5042

3096

399

557

929

1154

970

1037

4042

707

473

938

1493

493

550

3100

1335

658

297

334

1040

1242

478

1414

641

1261

680

814

1282

791

503

222

636

320

224

1242

796

516

219

447

889

775

1283

799

936

977

1173

612

1739

571

615

674

152

1424

351

587

476

232

1006

7253

6704

8118

610

14369

6823

4382

7244

4542

11762

2054

946

7161

5201

4057

4821

4837

3596

11276

10794

16843

5433

15730

6460

12253

2450

11353

2141

2042

3221

2619

1661

4702

2985

1426

1191

1095

1988

1437

980

2508

1898

1374

2559

2481

2173

1888

2143

3849

977

4158

1435

3756

1366

2113

3584

2037

1912

4318

1240

7497

3361

4703

1439

3368

3144

5993

4313

7231

9937

3210

6681

4345

8272

2951

2999

4506

2871

6916

3201

3804

3176

1978

2419

1416

1437

3169

770

5529

2545

3497

1047

2257

2371

4011

3004

5185

7233

2191

4426

2746

5973

1988

2252

3501

2151

5141

2354

2950

2544

1580

119

248

145

187

324

336

144

175

301

196

1157

429

169

500

252

459

282

135

163

162

210

135

1306

1055

527

2240

376

2984

960

1797

704

1152

1174

1681

1401

1627

3826

1079

2292

1592

3017

955

1127

1962

1315

3872

1393

1514

1368

867

125

389

303

134

186

194

797

232

200

166

278

143

207

390

224

430

152

538

201

181

527

276

244

514

110

1095

382

695

193

488

316

574

747

937

1317

485

1097

591

1368

396

315

410

363

636

418

522

277

214

148

–

22,9

20,3

24,0

25,6

26,1

23,1

27,3

21,1

21,0

23,1

20,3

23,1

20,6

30,3

20,9

22,4

20,9

19,8

20,0

24,0

25,8

22,2

25,9

19,6

18,6

26,7

22,0

21,1

162

194

190

220

190

180

190

150

176

210

205

200

165

210

160

232

160

140

180

165

220

180

138

194

190

170

L.p.

G. miejskie

G. miejsko-wiejskie

Zwierzęta gospodarskie w sztukach

Miesz-kania

w tys.

Izby w tys.

Szkoły państwowe

Licea

Szkoły zawodowe

G. wiejskie

bydło

trzoda chlew.

liczba szkół

uczniowie w tys.

liczba szkół

uczniowie w tys.

liczba szkół

Uczniowie
w
tys.

10.

11.

Gdańsk

Gdynia

Hel

Jastarnia

Kościerzyna

Puck

Reda

Rumia

Sopot

Wejherowo

Władysławowo

2000

1083

220

143

344

238

124

680

5000

1806

103

500

221

325

196

260

1593

130,0

83,3

1,4

1,1

6,2

3,2

3,9

10,9

16,2

12,7

3,6

400,0

280,5

4,3

5,0

22,0

11,2

15,3

42,3

54,4

43,3

17,3

100

40,0

28,7

0,7

0,5

3,7

1,7

2,8

5,9

4,2

6,5

2,2

10,0

7,5

0,1

0,6

0,4

0,1

0,6

1,4

1,1

15,0

8,6

3,4

1,7

0,5

0,9

1,5

3,2

Gminy miejsko-wiejskie

12.

13.

14.

15.

Brusy m.

Brusy w.

Bytów m.

Bytów w.

Kartuzy m.

Kartuzy w.

Żukowo m.

Żukowo w.

721

6651

3602

159

4516

1983

10851

302

11667

831

13097

1,1

1,8

4,6

1,3

4,6

2,7

1,1

2,9

4,7

7,7

17,4

5,3

16,7

11,5

4,7

12,1

0,9

1,0

2,9

0,7

2,7

1,9

1,3

1,9

0,3

0,5

0,8

0,1

0,3

1,9

2,3

0,6

Gminy wiejskie

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

Chmielno

Dziemiany

Gniewino

Karsin

Kosakowo

Kościerzyna

Krokowa

Linia

Lipusz

Luzino

Łęczyce

Nowa Karczma

Przodkowo

Puck

Sierakowice

Somonino

Stężyca

Sulęczyno

Szemud

Wejherowo

Cewice

Czarna Dąbr.

Konarzyny

Lipnica

Parchowo

Przechlewo

Tuchomie

Studzienice

3283

1551

1134

3154

1055

3940

5194

2458

1196

2973

2289

3305

3319

6979

5687

2658

3144

2467

5651

2585

6992

2378

3726

5665

1301

13009

7823

10181

1671

6983

5895

16449

9972

13938

47438

4473

8804

5537

17524

5203

1,2

0,9

1,3

1,4

1,0

2,4

2,0

1,1

0,7

2,0

2,4

1,3

1,1

4,2

3,0

1,6

1,5

1,0

2,0

2,7

1,8

1,5

0,5

1,1

0,7

1,6

0,8

0,7

5,5

3,7

4,7

5,8

4,5

9,6

7,7

4,5

2,9

8,1

9,0

5,1

5,0

17,2

13,0

6,3

6,4

4,0

8,2

10,8

6,5

5,8

2,1

4,8

3,1

6,1

3,5

3,2

0,9

0,7

1,1

0,8

0,6

1,7

1,5

0,9

0,5

1,6

1,7

1,0

3,2

2,5

1,3

0,7

1,6

2,0

1,1

0,3

0,7

0,5

1,0

0,6

0,5

Statystyka ludności kaszubskiej 8

L.p.

Gminy miejskie

Gminy miejsko-wiejskie

Gminy wiejskie

Liczba ludno- ści ogółem

w tys.

Odsetek Kaszubów w gminie 9

Odsetek pół-Kaszubów w gminie⁹

Szacunkowa liczba Kaszubów

Szacunkowa liczba pół-Kaszubów

10.

11.

Gdańsk

Gdynia

Hel

Jastarnia

Kościerzyna

Puck

Reda

Rumia

Sopot

Wejherowo

Władysławowo

400,0

252,0

4,8

4,0

23,2

11,6

15,1

40,3

43,6

47,6

14,4

5,0

12,0

22,2

58,0

67,0

71,0

65,0

55,0

5,0

57,0

68,0

5,0

12,0

5,6

21,0

19,0

10,0

14,0

16,0

5,0

23,0

17,0

20000

30240

1066

2320

15544

8236

9815

22165

2000

27132

9792

20000

30240

269

840

4408

1160

2116

6448

2000

10948

2448

Gminy
miejsko-wiejskie

12.

13.

14.

15.

Brusy m.

Brusy w.

Bytów m.

Bytów w.

Kartuzy m.

Kartuzy w.

Żukowo m.

Żukowo w.

4,5

8,5

17,6

5,8

16,0

13,6

5,2

13,7

38,0

59,0

62,0

75,0

86,0

44,0

59,0

50,0

41,0

20,0

5,0

7,0

23,0

22,0

1558

5015

10912

4350

13760

11696

2288

8083

2050

3485

3520

290

1120

952

1196

3014

Gminy
wiejskie

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

Chmielno

Dziemiany

Gniewino

Karsin

Kosakowo

Kościerzyna

Krokowa

Linia

Lipusz

Luzino

Łęczyce

Nowa Karczma

Przodkowo

Puck

Sierakowice

Somonino

Stężyca

Sulęczyno

Szemud

Wejherowo

Cewice

Czarna Dąbr.

Konarzyny

Lipnica

Parchowo

Przechlewo

Tuchomie

Studzienice

5,8

3,9

6,1

5,7

4,8

11,6

9,7

5,3

3,1

10,0

10,4

5,8

6,0

19,8

14,9

8,0

7,6

4,5

9,7

12,7

7,3

6,3

2,1

4,8

3,5

6,2

7,4

3,2

100,0

85,0

66,7

36,0

85,0

74,0

70,0

92,0

71,0

94,0

69,0

43,0

89,0

93,0

89,0

87,0

82,0

100,0

90,0

75,0

63,0

80,0

57,0

78,0

90,0

33,0

78,0

50,0

15,0

16,7

46,0

5,0

11,0

10,0

8,0

25,0

6,0

5,0

21,0

11,0

2,0

9,0

11,0

10,0

19,0

9,0

10,0

43,0

11,0

10,0

22,0

2,0

17,0

5800

3315

4069

2052

4080

8584

6790

4478

2790

9400

7176

2494

5340

18414

13261

6960

6232

4500

8730

9525

4593

5040

1197

3744

3150

2046

5 772

1 600

585

1019

2622

240

1276

970

424

248

600

520

638

660

396

1341

880

1368

970

2413

657

630

903

528

350

2046

148

544

Razem

1147,7

32,0

10,4

367724

119480

1 W obrębie Kaszub znajdują się
również północne fragmenty gminy Chojnice oraz północno-zachodnia część gminy
Czersk. W òbremienim Kaszëbów są téż nordowé dzéle gminë Chòjnice i nordowò-zôchódny
dzél gminë Czersk

* W zakładach zatrudniających więcej
niż 5 osób.

2 Jedno z rodziców jest Kaszubą lub
Kaszubką.

2 W zakładach zatrudniających
ponad 5 osób w granicach Kaszub

4 Bez rolnictwa indywidualnego, zakładów pracy
zatrudniających mniej niż 5 osób i duchowieństwa

5 1 rolnictwo, leśnictwo rybołówstwo; 2 przemysł i
budownictwo; 3 transport, składowanie, łączność; 4 pozostałe sekcje

9 Wg. badań przeprowadzonych przez Komisję Socjologiczną
GNT w latach 1986-89 pod kier. M. Latoszka

(B. Synak, M. Galus, J. Iskierski, O. Sochacki) oraz badań
przeprowadzonych przez autora.

Jan Mordawski: Geografia współczesnych Kaszub

Jan Mordawski

Geografia współczesnych Kaszub

Wstęp

1. Położenie geograficzne i obszar

2. Budowa geologiczna. Formy powierzchni ziemi

3. Ukształtowanie powierzchni. Regiony
naturalne

4. Charakterystyka mezoregionów fizycznogeograficznych

4.1. Pobrzeże Kaszubskie

4.2. Wysoczyzna Polanowska

4.3., 4.4. Pojezierze Kaszubskie i
Pojezierze Bytowskie

4.5., 4.6. Równina Charzykowska i Bory
Tucholskie

5. Bogactwa mineralne

6. Gleby

7. Klimat

8. Wody powierzchniowe

9. Roślinność

II. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY. LUDNOŚĆ I
GOSPODARKA

1. Podział administracyjny

2. Ludność

padding:0cm 2.1. Kaszubi

3. Gospodarka

3.1. Przemysł i budownictwo

padding:0cm 3.2. Rolnictwo

3.3. Transport

3.4. Turystyka

III. STAN I OCHRONA ŚRODOWISKA

Категорије

Архиве

Скорашњи чланци