Tołmaczënk Jerzi Tréder
Spisënk zamkłoscë
Geògrafia dzysészëch Kaszëbów
1.Geògrafné pòłożenié i
òbéńda
2.Geòlogicznô bùdowniô.
Fòrmë wiéchrzëznë zemi
3.Ùsztôłcenié
wiéchrzëznë. Nôtërné krôjnë
4.Charakteristika
fizycznogeògrafnëch midzëkrôjnów
4.3., 4.4.Kaszëbsczé
Pòjezerzé i Bëtowsczé Pòjezerzé
4.5., 4.6.
Charzëkòwskô Rówizna i Tëchòlsczé Bòrë
pòdzél. Lëdztwò i gòspòdarka
Wstãp
W nôblëższich latach mómë bëc fùlprawnëma nôleżnikama Eùropejsczi Ùnii. Droga do struktur zrzeszony Eùropë i przińdné najé bëcé w EÙ ju dzys òznacziwają mùsz zjinaczeniów w wiele òbrëmiach żëcô w Repùblice Pòlsczi. Jedną z nich, móże w nôwikszim stãpniu
rozsądzeniową ò przińdnoce, je
edukacja. Naja jawernota w nym òbrëmienim je dosc dalek òd miarë òbòwiązkòwy w państwach EÙ. Dlôtegò tak wôżną rzeczą je ùnowienié pòùczënë w RP, dokładno sparłãczony
z ùnowienim teritorialnégò ùstawù państwa.
W krajach Eùropejsczi Ùnii pierszą
rolą w wiele rëmiach pùblicznégò żëcô państwa òdgriwają samòrządné krôjné, chtërnëch zastãpiną są naje nowé wòjewództwa. W krãgù krôjnowy pòliticzi, jaką robią wòjewództwa, wiôldżi znaczënk mô edukacja i kùltura. W
państwach EÙ przëwiãzywô sã stolemną wôgã do krôjnowégò sztôłceniô i chòwaniô, do fùlniészégò pòznaniô historii i spôdkòwiznë kùlturë nôblëższich strón. Jidze przece ò zakòrzenianié młodégò pòkòleniô w tradicji domôcégò kraju, òsoblëwò w môłi tatczëznë, ò ùswiądnienié nôrodny i eùropejsczi bòkadnoscë w rozmajitoscë, ò sztôłcenié sztaturë młodëch lëdzy jakno òbëwatelów swiądnëch swòjich mòżnot i òbòwiązków wedle tatczëznë, ale òtemkłëch na lëdzy i spòlëznë jinëch kùltur.
Nawlékającë do tëch zgrôwów, Ministerztwò Nôrodné Edukacji w rujanie 1995 r. – téż w nawleczenim do Ùstawù ò systemie pòùczënë z 7 séwnika 1991 r., w chtërnym
zeswiôdcziwô sã, że „pòùczëna służi rozwijowi w
młodzëznie pòczëcô òdpòwiedzalnotë, miłotë i ùwôżaniô dlô pòlsczi kùlturowy spôdkòwiznë z równoczasnym otemkniãcym sã na wôrtnotã kùltur Eùropë i swiata” – sczerowało do szkólnëch programòwé założeniô pòzywóné „Kùlturowô spôdkòwizna w krôjnie”.
We wstãpie do programù jegò ùsôdzcë zeswiôdcziwają, że „przekôzanié kùlturowy spôdkòwiznë kraju nôskùtkòwni móże sã òdbëwac przez pòznanié nôblëższégò òkrãżégò, gwôsny krôjnë i ji wôrtnotë w sparłãczenim nôrodnëch i òglowòlëdzczich wôrtnot”. I dali:
„Pòznanié przez dzecë i młodzëznã gwôsny krôjnë miałobë sã odbëwac òd wczasnégò dzectwa na kòżdim etapie
edukacji, wedle mòdelów i metod
dopasowónëch do psychòfizycznégò i intelektualnégò rozwiju, w wespółrobòce z
òkrãżim, na lekcjach – ze zwëskanim
programòwëch fùńdameńtów òsóbnëch przibiorów, a téż w
dzejanim pòzalekcjowym i pòzaszkòłowym”.
Tak zesadzoné deje regiónalëznë, téż w spòlëznowym i kùlturowym żëcym Pòlôchów i Pòlsczi, nie są nowé. Jich zôczątczi sygają nômni pòłowë XIX wiekù. Jesz na zôczątkù XX wiekù regiónalëzna tikała przédno òbrónë gwôsny kùlturowy i nôrodny apartnotë. Jiną rolą miała òna w òdrodzony Repùblice w midzëwòjnowym dwadzescelatim. Ji pòzytiwné wôrtnotë ju wnenczas bëłë przëjimniãté w systemie edukacji, w
zamkłoscach ùczbë i chòwaniô, téż pòzaszkòłowégò. Pò 1945 r., nimò jidący z
górë krôjnowy pòliticzi nierôd abò nawetka nieprzëjacelsczi
piastowaniu juwernotë i wôrtnotë krôjnowy kùlturë, deje regiónalëznë òbstojałë czasë PRL. Wiele pedagógów, szkólnëch i dzejôrzi kùlturë, òsoblëwò òd sétmëdzesątëch lat, włączëło sã w dzejania szkòłë i krójnëch zrzeszën, mającëch baro mòcną starã ò ùchòwanié rozmajitoôrtnégò bògactwa pòlsczi kùlturë, ò piastowanié môlowëch tradicji, ò pòznanié i rozwij spôdkòwiznë kùlturë najich môłëch tatczëzn. Na miarã Repùbliczi Kaszëbë i Nadwiselné Pòmòrzé w tim krãgù przënôlégałë do krôjnów ò òsoblëwy rësznoce, bùdzącë ùwôżanié westrzód ùstrónowëch wzérôczów dlô mòcë trwaniô przë gwôsny tradicji i kaszëbsczim
jãzëkù, dlô spòlëznowy rësznotë i bëcô przedstôwców Kaszëbów na rozmajitëch niwach òbëwatelsczégò dzejaniô w Pòlsce, chtërnégò ùkòrunowanim bëło przińdzenié Pòlsczi nazôd do karna samòstójnëch demòkratnëch państwów Eùropë.
Rzecznikã sprawów kaszëbsczi spòlëznë – i szerzi pòmòrzczi, tak w niedôwny przeszłocë, jak i dzys – je Zrzeszenié Kaszëbskò-Pòmòrzczé, pòwstałé w 1956 r. Wëkònywô òno i rozszérzwiô dzãka pòkòlenióm swòjich ùsôdzców i dzejôrzi deje samòrządnotë, widzenié dinamicznégò rozwiju samòrządnégò Pòmòrzô w demokratny Repùblice, mòcny spòlëznową rësznotą òbëwatelów, znającëch apartnosc i wôrtnotë swòji krôjnë i Pòlsczi w całi Eùropie.
Przëbôcziwającë sobie nônowszé dzeje Eùropë i Pòlsczi nad Bôłtã, łôtwie òbôczimë, że w rozsądzeniowym
ò teroczasnoce XIX i XX wiekù ò bëcym Pòmòrzô w Repùblice rozsądzëła sztatura Kaszëbów, jich
wòlô piastowaniô gwôsny kùlturë jakno dzélu pòlsczi kùlturë, wëpisónô m.jin. w gòdle Młodokaszëbów „co kaszëbsczé, to pòlsczé”. Równoczasno pamiãtac trzeba, że całé Pòmòrzé, bãdącé historiczną i teroczasną môłą tatczëzną Kaszëbów, òd wieków mô przirodã kraju wiele kùltur; je môlã òsoblëwégò zetkaniô, a czãsto miónczëzn i biôtk lëdzy apartnëch kùltur, nôwicy pòlsczi i miemiecczi. Przińdzenié Pòlsczi nazôd nad Bôłt w 1920 r. i nad Òdrã w 1945 r. òznôcziwało rozwij kaszébskòscë, zôsny rozkòscérzanié sã Kaszëbów w czerënkù zôchódnym. Równoczasno na Nadwiselnym Pòmòrzim kaszëbskô spòlëzna dzejô i parłãczi wespółstójnosc
za swòjã môłą tatczëznã z sąsadëjącëma krôjnowëma gromadama, téż Pòmòrzónama. Są to pierszim
dzélã Kòcewiôcë, Bòrowiôcë i Krajniôcë, jak téż mieszkeńcë Zemi
Chełmińsczi, dlô chtërnëch Pòmòrzé je téż, jak dlô Kaszëbów, jich môłą tatczëzną.
Wszëtczi dzysészi Pòmòrzónie mają swiądã, że z
westrzód mieszkeńców pòmòrzczich zemiów prawie Kaszëbi są nôstarszim i nôbarżi domôcym lëdztwã ti krôjnë nad Bôłtã. To ò nich w XIX wiekù rusczi ùczałi Aleksander Hilferding napisôł ksążkã „Nëdżi Słowianów na pôłniowym brzegù Bôłtu”. Te nëdżi nié lë nie zadżinãłë, ale w warënkach òdrodzony Repùbliczi ùmòcniłë swòją juwernotã, doprowadzëłë do rozwiju kùlturë i kaszëbsczégò jãzëka, dopòmògłë do krôjnowégò rozwiju w Pòlsce. Temù Kaszëbóm i Pòmòrzu jakno jich môłi tatczëznie pòswiãconô je niniészô ksążka, czerowónô przédno do szkólnëch, wespółùsôdzającëch i wëkònywającëch nowy program krôjnowy edukacji na Kaszëbach,
na Pòmòrzim i w Pòlsce, a téż do ùczniów gimnazjów i liceów. Ùsôdzcë zdôwają sobie sprawã z tegò, że wiele Kaszëbów i jich sąsadów, téż
szkólnëch i ùczniów, niewiele wié ò historii i kùlturze swòji môłi tatczëznë, ò ji geògrafii, ò kaszëbsczim jãzëkù, ò przeszłoce i teroczasnocë Pòmòrzô. Dlôtegò rechùjemë, że naja knëga, ùlepsziwónô w réżnëch wëdôwkach, dóńdze nié lë do Kaszëbów, ale dzãka szkòle i młodzëznë do wszëtczich mieszkeńców przińdnégò pòmorzczégò wòjewództwa, chtërnégò stolëcą òstónie Gduńsk, òd wieków stolëczny gard Kaszëbów, Pòmòrzónów nad Wisłą.
Westrzód Czëtińców pòlemikã móże rodzëc sprawa teroczasnégò teritorialnégò òbjimù Kaszëbów. Podjimającë sã grãdégò zadaniô ùprawieniô greńców kaszëbsczi krôjnë, òstało przëjãté, że:
– drëżéń Kaszëbów robi na òbéńda Pòmòrzô, na chtërny na co dzéń, w miészim abò wikszim stãpniu, pòtrzebòwóny je kaszëbsczi jãzëk; òbjim ti òbéńdë pòkôzywają mapë wëdrëkòwóné w trzecym dzélu ùsôdzkù;
– za teroczasné Kaszëbë je przëjãtô òbéńda, na jaczi lëdze rechùjącé sã do ti spòlëznë robią przënômni trzecy dzél môlowégò lëdztwa i ten, dze nimò
niewiôldżégò procenta w òbrëmienim dónégò zalëdzeniô wielota Kaszëbów je wiôlgô (np. we Gduńsku i Sopòce); òbjim negò teritorium pòkôzywają mapë w geògrafnym dzélu ùsôdzkù;
No slédné kriterium pòzwòli, mòżebno, przesënąc greńce teroczasnëch Kaszëbów na zôchód, jakò że są znaczi, że w strzédnëch gminach jistniejącégò jesz w chwilë pisaniô niniészi knëdżi słëpsczégò wòjewództwa procent Kaszëbów
i swiąda kaszëbskòscë nëch terenów je znaczącô. Nie je to równak mòżebné terô bez zrobieniô badaniów, a dotądka taczich nie bëło.
Żebë zaczekawionëch Czëtińców w jak nôwikszim stãpniu zblëżëc do problemów naji môłi
tatczëznë, wëdôwómë ksążkã w pòdwòjnym jãzëcznym ùjimniãcym: pòlsczim i kaszëbsczim.
Rechùjemë na żëcznotã szkólnëch i jinëch czëtińców, na bôczënczi i propozycje pòzwôlającé ùlepszëc pòstãpny wëdôwk. Mómë nôdzejã, że najô knëga zletczi prowadzenié krôjnowy edukacji na Kaszëbach
i Pòmòrzim, przënômni w krãgù geògrafii, historii i jãzëka.
Józef
Bòrzëszkòwsczi, Jan Mòrdawsczi, Jerzi Tréder
A. GEÒGRAFNÉ ÒKRÃŻÉ
1. GEÒGRAFNÉ PÒŁOŻENIÉ I ÒBÉŃDA
Dze leżą Kaszëbë? Jaką òbéńdã Pòlsczi mòże przëjąc za dzysészé etniczné kaszëbsczé teritorium?
W ùsôdzkù tim òstało przëjãté, że kriterium dôwającym
prawò do zarechòwaniô wëznaczonëch teritorialnëch òkrãgów do Kaszëbów bądze abò wiôldżi procent Kaszëbów w gminie (co nômni 1/3
zalëdzeniô), abò téż wiôlgô lëczba Kaszëbów w gwësnym
teritorialnym òkrãgù.
Wedle tëch kriteriów etniczné kaszëbsczé teritorium òbejmywô 43 gminë (w nym 11 miastowëch, 4
miastowò-wsowëch i 28 wsowëch) w òbrëmienim wòjewództw: gduńsczégò (33 gminë), słëpsczégò (9 gminów) i bëdgòsczégò (1 gmina)[1]. Wnet we wszësczich
gminach procent Kaszëbów przechôdô 50%. Wëjimk robią gminë Przechlewò i Nowô Karczma (33-43%
Kaszëbów) ë miasta Gdiniô (kòl 12% Kaszëbów), Gduńsk i Sopòt (kòl 5% Kaszëbów). W pònazwónëch miastach lëczba Kaszëbów je równak
dosc wiôlgô: w Gdini robi kòl 30 000,
we Gduńskù bliskò 20 000, w Sopòce kòl 2 000.
Greńcznëma administracjowëma òkrãgama, chtërné òstałe zarechòwóné do kaszëbsczégò etnicznégò teritorium, są gminë: Krokòwa, Gniewino, Łãczëce, Cewice, Czôrnô Dąbrówka, Bëtowò, Tëchòmie, Lëpnica, Przechlewò, Kònarzënë, Brusë, Kôrsën, Kòscérzëna, Nowô Karczma, Somònino, Żukòwò i Gduńsk. Òstało przëjãté, że do Kaszëbów nie przënôlégô wschódny dzél Gduńska, chtëren do XIII
wiekù nie béł prakticzno zamieszkóny.
W tak ùprawionëch greńcach Kaszëbë òbejmywają òbéńdã kòl 6 200 km2, w nym 3 968 km2
w òbrëmienim gduńsczégò wòjewództwa, 1 785 km2 w òbrëmienim słëpsczégò wòjewództwa i 447 km2 w òbrëmienim bëdgòsczégò wòjewództwa.
2. Geòlogicznô bùdowniô. Fòrmë wiéchrzëznë zemi
Kristaliczny spódk, zbùdowóny z granitów i gnejsów, leżi na terenie Kaszëbów na głãbòkòscë 2 000 do 4 000 m, ùsôdzającë w rejónie Gduńsczi Hôwindżi ùdżib w zemsczi skòrpie, pònazwóny przez geòlogów przëbôłtową depresją. Na kristalicznym spódku leżą ùstojałé òksëpë rozmajiti staroscë: kambru, òrdowikù, sëluru, permù, triasu, jurë, krédë, trzecorzãdu i czwiôrtorzãdu.
W czãdze òstatnégò 1,5 mëlióna lat czile
razów nasuwôł sã i wëcopywôł stądka
skandinawsczi lodofôłt. Òstatné zlodzenié – bôłtowé – skùńczëło sã na ti òbéńdze kòl 11 800 lat temù.
Zaczãła sã dzysészô geòlogicznô epòka – hòlocen.
Skùtkã dzejaniô lodofôłtu, płënącëch z niegò wòdów, dzejaniô mòrzczëch wałów, przëbrzégòwëch żochów, rzéków, wiatru itp. wërobiłë sã na nas zajimający òbéńdze rozmajité fòrmë terenu. Nôbarżi òglowò móże je pòdzelëc na fòrmë ùsztôłconé na skùtk przewôżënkù akùmùlacji (tj. skłôdaniô sã òksëpòwëch materiałów) i fòrmë ùsztôłconé na skùtk erozji (tj. rówkòwaniô, rozmywaniô, niszczeniô wiéchrzëznë zemi przez wòdë płënącé, lodofôłtë, wiater, chemiczné dzejaniô) i denudacji
(tj. proces niszczeniô
wszelejaczich grzëpów na wiéchrzëznie zemi przez rozmajité
przëczënë: wietrzenié, wëwiéwanié, scéranié i rësznota òksëpòwëch masów pò ùchëłoscach).
Westrzód fòrmów akùmùlacji na òpisywónym terenie nôbarżi
rozszerzoné są te, chtërne ùsztôłcył lodofôłt i rzéczno-lodofôłtowé wòdë. Do nich przënôlégają: wëżawë dnowy mòrenë – wałowaté abò plaskaté, wałë łësënowëch mòrenów, sandrowé rówiznë, wëtopiznë, kemë. Wałë i przëbrzégòwé żochë wërobiłë za to sztremlëznë – piôszczësté dardżi, co sã cygną zdłużą pòbrzégów i zamykają czësto abò dzélã hôwindżi. Wiater ùsëpôł na nich dunë. Rzéczi przenôszającé òksëpòwy materiał ùsztôłcëłë naniosłé stóżczi i naniosłé rówiznë.
Skùtkã przewôżënkù erozji rzéczno-lodofôłtowëch abò rzécznëch wòdów ùsztôłcëłë sã: jezórné rënë, pradolëznë, rzéczné dolëznë, pòdcãcô dolëznowëch kańtów. Mòrskô abrazja (niszczenié brzegów) doprowadzëła do
wërobieniô sã klifów.
3. Ùsztôłcenié wiéchrzëznë. Nôtërné krôjnë
Kaszëbë nôbarżi sã wëapartniają zjinaczenim ùsztôłceniô wiéchrzëznë zemi na òbéńdze Pòlsczi, ùsadłi na nordã òd Swiãtokrzëżnëch Górów. Nôwëższô grzëpa krôjnë i całégò pasa pòjezerzów – Wieżëca – dochôdô do 329 m n.r.m. (nad
równią mòrzô). Mało miészé wiże spòtikómë na pôłniowy wschód òd Srôkòjc – 271 m n.r.m. (tzw.
Semierzëckô Góra).
Nôwikszé deniwelacje (tj. nierównotë wiéchrzëznë zemi) wëstãpywają w strzódkòwym dzélu Kaszëbszczégò i Bëtowsczégò Pòjezerzô, dze môlama (np. stroną Òstrzëc) robią 100-150 m. Òd ti òbéńdë, ùsadłi na wiże kol
150-250 m, teren òpôdô postãpno w pôłniowym czerënkù, przechôdającë w plaskaté rówiznë ò wiże 10-150 m n.r.m. W nordowym czerënkù – w stronã Pradolëznë Redë-Łebë – i nordowò-wschódnym – w
stronã Kaszëbsczi Pradolëznë – przitkòsc je wiele wikszô. Ze szlachù elektricznégò banu, na kawałkù Gduńsk –
Gdiniô – Wejrowò – Strzebielëno je widzec wërazno nacéchòwóną terenową kańtã, znakùjącą greńcã Kaszëbsczégò Pòjezerzô.
Òbéńda Kaszëbsczégò Pòjezerzô je ùsadłô wiele niżi – le blós tamsamné grzëpë łësënowëch mòren przechôdają wiżą 150 m
n.r.m. Wëżawë dnowy mòrenë ò wiże 50-100 m n.r.m. są tu pòrozcynóné pradolëznama ò plaskatim dnie, sygającym na ògle wiżą 0-40 m n.r.m.
W òbrëmienim Kaszëbów są dzéle dwùch geògrafnëch makroregiónów Pòlsczi:
Bôłtowégò Pòbrzeżô i Pòlsczich Pòjezerzów. Dzélama pierszégò z nich są midzë«krôjnë: Kaszëbsczé Pòbrzeżé i Wisłowé Zëławë (môłi dzél w òbrëmienim Gduńska); dzélama drëdżégò: Kaszëbsczé Pòjezerzé i Tëchòlsczé Bòrë. Midzëkrôjnë dzelą sã pòsobicą na miészé krôjnë, np. w òbrëmienim Kaszëbsczégò Pòbrzeżô wëapartniwómë m. jin. Òksëwską Kãpã, Pùcką Wëżawã, Pradolëznã Redë-Łebë itd.
4. Charakteristika fizyczno-geògrafnëch midzëkrôjnów
4.1. Kaszëbsczé Pòbrzeżé
Kaszëbsczé Pòbrzeżé ògranicziwô òd nordë i wschòdu Bôłt, òd pôłnia – Kaszëbsczé Pòjezerzé, òd zôchòdu – Damnickô Wëżawa.
Nôbarżi apartną znanką ùsztôłceniô wiéchrzëznë òpisywóny òbéńdë je wëstãpywanié młodëch pòlodofôłtowëch fòrmów, a òsoblëwò rozwlokłëch wëżawów dnowy mòrenë, porozcynónëch pradolëznama. Różnica midzë tima
dwùma apartnyma fòrmama terenu sygô cziledzesąt métrów. W
pradolëznach są ùsadłi m.jin. taczé môle, jak: Gdiniô, Rëmiô, Wejrowò, Strzebielëno; na wëżawach – wëżi ùsadłé dzéle miasta Gdini, Żelëstrzewò, Gniewino itp.
Jiné pòlodofôłtowé fòrmë terenu zajimają przëmiérzno môłą òbéńdã. Krótkò Chòczewa, Strzebielëna, Wiôldżégò Bòżégò Pòla, Òdargòwa i Tëłowa wëstãpywają dardżi łësënowëch mòren, dochôdającë swòji kùlminacji (179 m
n.r.m.) na Wësoczi Górze (kòl Łãczinka). Na pôłnié òd rënë Żarnowsczégò Jezora wëstãpywô sandr Piôsznicë.
Apartné fòrmë rzezbë wëstãpywają na pòbrzégù Bôłtu. W môlach, dze dochôdają do niegò wëżawë dnowy mòrenë, ùsôdzają sã – pòd cëskã niszczącégò dzejaniô mòrzczich wałów – klifë: w Rozewiu, Rzucewie, Gdini-Òksëwim, Gdini-Redłowie
itd.
Na załómaniach brzegòwy linii pòwstôwają sztremlëznë zbùdowóné z òksëpòwégò materiału przenoszónégò przez wałowanié, przëbrzégòwé żochë i wiater, np. Hélskô Sztremlëzna i Szpërk w Rewie.
4.2. Pòlanowskô Wëżawa
Nen midzëkrôj w òbrëmienim Kaszëbów òbejmywô gminã Czôrnô Dąbrówka i nordowé dzéle gminów Parchòwò i Bëtowò. Tipòwą przechódną krôjnã midzë na ògle rówiznowëma òbéńdama pòbrzeżô a grzëpama Bëtowsczégò Pòjezerzô przedstôwiają wëżawë dnowy mòrenë wałowati, môlama górkòwati i tamsamné łësënowé mòrenë. Teren dochôdô do wiże 120-150 m
n.r.m. Pierszima rzékama są Słëpiô i Łëpawa, a nôwikszim jezorã leżącé w pôłnikòwy rënie Jaséń.
4.3., 4.4. Kaszëbsczé Pòjezerzé i Bëtowszczé Pòjezerzé
Westrzédny pas Kaszëbów zajimô Kaszëbsczé Pòjezerzé i Bëtowsczé Pòjezerzé. Ùsztôłcenié wiéchrzëznë pòkôzywô tu czile òsoblëwëch znanków.
Pierszą z nich je wiôlgô, jak na niżawné òbéńdë, wiżô krôjnów n.r.m. i ùrozmajiconô rzezba terenu, przede wszëtczim w conie pòjezérnégò pùkla. Òd nôwëższich Szimbarzczich Górów (329 m n.r.m.) i òkòlégò Semierzëcczi Górë (256 m n.r.m.)
teren pòstãpno òpôdô w stronã nordë, pôłnia i wschòdu.
Pòsobną apartną znanką je wëstãpywanié prawie wszëtczich fòrmów rzezbë młodoglacjowy, tak samò
akùmùlacjowëch (dnowé i łësënowé mòrenë, sandrë, wëtopiznë, kemë) jak i erozjowëch (jezórné rënë). Felëje le pradolëznów, chtërne ògranicziwają Kaszëbsczé Pòjezerzé òd wschòdu i nordë.
Fòrmama terenu, chtërne nôbarżi doprowôdzają do òżëwieniô rzezbë òpisywónëch krôjnów, są łësënowé mòrenë, jezórné rënë i wëtopiznë po miartwym lodze.
Łësënowé mòrenë, jaczé sã pòkôzywają pòd sztôłtama pòmachtóno pòrozdrzëconëch hòlmów i górków, mają na ògle
rozwicé równoleżnikòwy, zanôleżny òd czãdu pòstojenô lodofôłtu. Prostopadło do nich (nôbarżi czerënk NNE i NE) ùkłôdają sã gromisté karna jezórnëch rënów. Baro wiôldżi dzél w sztôłcenim wiéchrzëznë mają wëtopiznowé fòrmë – wlëgłoscë terenu ùrobioné z wëtôpianiô sã fôłtów miartwégò lodu (przënôlégają do nich téż rënë), zagrzebónégò w ùstojałoscach lodofôłtowy i
wòdno-lodofôłtowy akùmùlacji. Wiele wëtopiznów ni mô stałi łączbë z òglową hidrografną secą. Robią tedë òne wiéchrzëznowò bezòdpłiwné òbéńdë. Równak z nëch terenów dosc czãsto możlëwy je òdpłiw pòdzemny przez przepùszczalnë òksëpë, np. piôsczi i czisë.
Dzywno mnodżé są jezora, westrzód chtërnëch wiôlgòscą wëapartniają sã: Reduńsczé Jezora (Dólné i Górné), Szczitno, Gòwidlińsczé i Maùsz.
4.5., 4.6. Charzëkòwskô Rówizna i Tëchòlsczé Bòrë
Na pôłnie òd Bëtowsczégò Pòjezerzô i Kaszëbsczégò Pòjezerzô teren wërazno òpôdô, przechôdającë w midzëkrôjnë noszącé miona Charzëkòwsczi Rówiznë i Tëchòlsczich Bòrów. Òbejmywają òne na ògle plaskaté i szeroczé piôszczësté òbéńdë w sztôłce sandrowëch rówiznów,
leżącëch na wiże 100-150 m n.r.m.
Piôszczësti materiał béł nanoszony
przez wòdë wëpłiwającé z topiącégò sã lodofôłtu. Na biédnëch zemiach rosce wiele lasów, nôbarżi sosnowé bòrë.
Wiéchrzëzna midzëkrôjnów, pierwòszno mònotonowô i plaskatô, òstała przejinaczonô pò oceplenim sã klimatu. Pò wëtopienim sã przësëpónëch piôskã fôłtów miartwégò lodu ùkôzałë sã mnodżé pòlodofôłtowé rënë i bezòdpłiwné wgłãbieniô. Wiele nëch wgłãbieniów, pòzwónëch wëtopiznama, zajętëch je przez jezora, jiné –
dosc czãsto – wëpôłniwają torfòwiszcza.
5. Mineralné bògactwa
Z geòlogiczną bùdownią spódkù parłãczą sã mineralné bògactwa. Na òbéńdze Kaszëbów i blisczi conë ekònomiczné Bôłtu są òne bëlné, ale dotądka wëzwëskóné w môłim gradze. Pierszima kòpalënama òpisywóny òbéńdë są: kamianô sól, kaliowé sole i òksëpòwé sërowinë, w miészim zôs gradze – naftowô ropa i zemny gaz.
Kamianô sól wëstãpywô na wiôldżi òbéńdze nordowégò dzélu Kaszëbów, w szëchce ò dëchtownoscë do 225 m (strzédnô dëchtownosc robi kòl 120 m) i ùdokôzóny bòkadnoscë 21,2 mld ton. Z pòzdrzatkù na môłą wielënã zrobionëch wierceniów nie
dô sã dokładno wëznaczëc jegò òbjimù. Je blós wiedzec, że szëchta rozcygô sã dali w stronã lądu i przedłużô pòd dnã Bôłtu – w czerënkù nordë, wschòdowi i pôłniowémù wschòdowi. Pòsowa sole zalégô w Wejrowie na głãbi kòl 969 m, w Swôrzewie kòl 700 m, w Biôłogórze –
600 m.
W szëchce kamiany sole, w szterzech wiôldżich soczewkach (Chłapòwò, Mierëszëno, Swôrzewò i Zdrada) na głãbi kòl 700 m wëstãpywają kaliowò-magnézowé sole ò dëchtownoscë òd 0 (na kańtach) do 100 m (w strzédnëch dzélach soczewków).
Jich bòkadnosc òceniwónô je na 600 mln ton.
Przëmiérzno bliskò szëchtë sole w òkòlim Żarnówca i Biôłogórë òstała znalazłô môłô żëła naftowy ropë. Jedna z odwiercënów je eksploatowónô òd czilenôsce lat. Ùdokôzóné zleżënë zemnégò gazu w òkòlim Biôłogórë mògą zaspòkòjec pòtrzebë Trójmiasta przez
prawie 25 lat.
Na zaòstałi òbéńdze Kaszëbów wëstãpywają przede wszëtczim òksëpòwé sërowinë. Westrzód ùdokôzónëch kòpalënów do nôwôżniészich przenôlégają:
- ilasté sërowinë bùdowlany ceramiczi – czilenôsce mln ton;
- nôtërné krëszëwa (piôsczi i czisë) – czileset mln ton; nôwikszé znaczënk mają zleżënë w Rëbôkach i Barkòczënie kòl Kòscérzënë i w òkòlim wsë Bòrzészkòwë (Glisno, Òstrowité,
Trzebielsk); - grëbé krëszëwò i kamiszcza zebróné nôbarżi w bëtowsczi i
kartësczi conie łësënowëch mòrenów i wëbiéróné w wiele òdkriwkach; - torfë; bòkadnosc taksowónô na cziledzesąt mëliónów ton; zalégają òne pierszim dzélã na przëmòrzczich bagnach i na pradolëznie Redë-Łebë;
- jezórnô kréda; bòkadnosc rechòwónô na cziledzesąt mëliónów ton.
6. Zemie
Zemie (rëdë) Kaszëbów pòwstałë w stolemny wikszoscë na òbéńdach pòchòdzeniô lodofôłtowégò (glënë, piôszczësté glënë) i wòdno-lodofôłtowégò (piôsczi i iłë). Miészé wiéchrzëznë zajimają zemie wërobioné na rzécznëch ùstojałoscach (piôsczi i
namùlnice).
Nôwikszą òbéńdã zajimają bruné zemie wërobioné z glënów abò iłów. Przewôżënk òne mają w nordowym dzélu mòrenowëch wëżawów Kaszëbów, na òbéńdach morenowëch wëżawów plaskatëch i wałowatëch.
W strzédnym dzélu krôjnë zjinaczenié tipów zemiów
je wiôldżé. Krótkò se wëstãpywają zemie bruné, bielëcowé i badżelné.
Pôłniowé òbéńdë, dze przewôżënk mają sandrë, zbùdowóné są pierszim dzélã z piôsków. Pòrôstają je nôwicy sosnowé bòrë, przë wespółbëcym chtërnëch wërobiłë sã mało òbrodné bielëce.
W Pradolëznie Redë-Łebë i Kaszëbsczi Pradolëznie, w dolëznach wikszich rzéków i w wiele bezòdpłiwnëch wgłãbieniach terenu wëstãpywają badżelné zemie.
7. Klimat
Juwerno jak w całi Pòlsce na Kaszëbach wëstãpywô letny klimat,
przechódny midzë mòrzczim a lądowym. Stón wiodra zanôlégô przede wszëtczim òd masów lëftu, przëchôdającégò z rozmajitëch czerënków. Czej nasëwają sã òne znad Atlantikù z òkòlégò Islandzczi, latã nastãpywô wikszé zachmùrzenié, òchłodzenié i rost fùchtnoscë, za to zëmą – topniô i czãsté dôczi. Są to tipòwé znanczi mòrzczégò klimatu. Napłiwanié lëftu znad wschódny Eùropë pòsobicą prowadzy sëché wiodro: zëmą – mrozné, zôs latã – gòrącé, a przez to apartné dlô lądowégò klimatu. Bëtnictwò masów tropikòwégò abò pòlarnégò lëftu je wiele miészé.
Blisczi pòłożënk Kaszëbów nad Bôłtã sprôwiô, że klimat òpisywóny òbéńdë je wiele barżi òceanowy niżle dali w Pòlsce. Lata są chłodniészé, a zëmë ceplészé, miészé są téż roczné òdchëłoscë temperaturë lëftu.
Na klimat wërazny cësk mô wiôldżé zjinaczenié wiże. Razã z ji rostã òpôdô wiżô temperaturë lëftu, a zwikszô sã sëma atmòsferowëch òpadów. Baro jawernym
elemeńtã klimatu, tipòwym dlô wëbrzeżô, są wiatrë. Wieją òne òb całi rok – z jinym naprãżenim – z miészą chùtkòscą latã, wikszą jesenią i zëmą.
Dniów bezwiatrowëch je mało.
Z pòzdrzatkù na klimatowé zjinaczenié, sprôwióné dôlą òsóbnëch òbéńdów òd mòrza, jak téż jich bezògôdkòwą wiżą, na Kaszëbach wëapartniwómë dwie klimatowé krôjnë:
- bôłtową, ò znankach nad zwëk òceanowëch;
- pojezórną, ò znankach barżi kòntinentowëch.
8. Wiéchrzëznowé wòdë
Do wiéchrzëznowëch wòdów na Kaszëbach nôleżą rzéczi, jezora, bagna, karnôle,
melioracjowé rowë i sztëczné wòdné basenë.
Nôwôżniészô topògrafnô dzelëna wòdów krôjnë przechôdô przez nôwëższé grzëpë Kaszëbsczégò Pòjezerzô i Bëtowsczégò Pòjezerzô. Òddzélô ona wòdë spłëwającé w trzech czerënkach: na
nordã i wschód – bliskò Bôłtu abò Wisłë i na pôłnié – téż do Wisłë.
Rzéczi òdprowôdzającé swòje wòdë prosto do Bôłtu pòzwóné są rzékama Przëmòrzô. Do nich nôleżą m. jin.: Òlëwskô Strëga, Kaczô Strëga, Zôgòrskô Strëga, Plëtnica i górnô Łeba, Łëpawa, Słëpiô i Wieprzô. Do Wisłë ùchôdają rzéczi: Reduniô, Wierzëca, Wda i Brda, płënącé w swòjich górnëch kawałkach na
Kaszëbach.
Wikszosc rzéków, na skùtk zjinaczony
młodoglacjowy rzezbë, mô nierówną przitkòsc. Dzéle rzécznëch dolëznów robią abò rënë, abò wëtopiznë, abò pradolëznë. Spòtikómë téż wiele przełómòwëch kawałków. Tipòwym przëkłôdã je tu Reduniô, zwëskùjącô w swòjim biegù rënë i wëtopiznë, sparłãczoné przełómòwëma kawałkama, np. znóny przełóm krótkò Babiégò Dołu.
Nôbarżi apartnym dzélã hidrografnym Kaszëbów są mnodżé jezora. Wëpôłniwają òne wgłãbieniô terenu tipòwé dlô rzezbë młodoglacjowy. Wikszosc
jezór pòwstała na môlu wëtopieniô sã fôłtów miartwégò lodu, zagrzebónégò w materiale mòrenowym. Lód nafùlowôł rënã ùsztôłconą pòd wiôldżim hidrostaticznym
cësnienim, a pò jegò wëtopienim sã pòwstało zdłużné rënowé jezoro. Na môlu wëtopieniô fôłtów ò nieregùlarnëch sztôłtach zrobiłë sã rozmajiti wiôlgòscë jezora – òd wiôldżich do môłëch „òczków”. Dosc mnodżé są téż snôdczé jezora dnowy i łësënowy mòrenë, chtërne zajimają wgłãbieniô pòwstałé na skùtk nierównomiarowégò ùsôdzaniô sã òksëpòwégò materiału przëwlokłégò przez lodofôłt.
Do nôwikszich kaszëbsczich
jezór nôleżą: Żarnowsczi, Wdzydze,
Reduńsczé, Jaséń, Gòwidlińsczé, Szczitno i Maùsz. Sztëcznym jezorã je basen kòl Gniewina. Jegò wòdë, wcygóné nocą z Żarnowsczégò Jezora, òbczas energetnégò szczitu rëszają turbinë niżi przez
100 m ùsadłi szczitowò-pómpòwy elektrowni.
W Kaszëbsczi Pradolëznie, Pradolëznie Redë-Łebë, w dolëznach i wlëgach zarosłëch jezór wëstãpywają bagna i mòkrzëznë. Pòwstôwają òne wszãdze tam, dze
nieprzepùstny spódk i leżącô na nim głôdczëzna gruńtowëch wòdów nachôdô sã dëcht przë wiéchrzëznie terenu. Z tëch òbéńdów czãsto sztëczno je spùszcziwónô woda – przë ùżëcym pómpów.
9. Roscënizna
Nôtërné rosczëznowé ruchno sparłãczoné je z wiele dzejnikama, westrzód chtërnëch do nôwôżniészich nôleżi zarechòwac klimat, òksëpòwy spódk, ùsztôłcenié wiéchrzëznë i wòdné òdnieseniô. Dzysdniowé roscëznowé ruchno równoczasno pòkôzywô mòcny zrzeszënk z gòspòdarzczim dzejanim człowieka.
Nôczãscé spòtikónym drzewã òpisywóny òbéńdë je sosna, rosnącô abò w jednorodnëch drzéwiãcëznach (bòrë sosnowé) abò miészónëch – z bùkã abò daną. Òsoblëwò czãsto spòtikómë jã na piôszczëstëch òbéńdach sandrowëch i na piôskach sztremlëznów. Do tejsejnëch drzéw jigłowëch nôleżi cës, chtërnégò egzemplarze móżemë dozdrzec nad jezorã Maùsz. Corôz czãscy spòtikóny pòlsczi skòwrónk je colemało sadzony w lasowym zbiérkù z bùkã, dãbã i sosną. Apartnym elementã roscëznowym, sparłãczonym z mòrzczim klimatã i glëniastim spódkã, są bùkowé lasë i miészónë – z dãbã i grôbkã. Pòrôstają òne przitczëznë wëżawów, ùrzmë rënów i przitczëznë łësënowëch mòrenów. Nôbarżi znóné są bùkòwé lasë Szimbarzczich Górów i Redłowsczi Kãpë.
Zdłużą strëgów i nad jezorama wëstãpywają łãdżi. Tu pierszima drzewama są: szarô òlszô, wierzba i papla.
Tipòwym roscëznowym zbiérkã sparłãczonym z fùchtnym spódkã są nisczé torfòwiszcza, pòdskôcóné gruńtowëma wòdama. Pòrôstają je pierszim dzélã strzënë, charzt i mechë. Tamsam wëstãpywają wrzosowiszcza pòrosłé czerzkama, chtërnëch nôwôżniészim elementã są wrzosë i wrzosce, jak
téż wiednorostné roscënë, trôwë, mechë i narwë. Môlama spòtikómë tu sosnë, brzozë i jałówce.
Jiny zort roscëznë spòtikómë na wëbrzeżim, w nadmòrzczi conie, dze piôsczi są przeszłé solą. Panëje tu słonolubno roscëzna, jaką przedstôwiô np. solankòwy jarnik, solny aster, nadmòrzczi miecznik. Na dunach roscą téż m. jin. òstropùs (pol. mikołajek), krëwôwnica (pol. wydmuchrzyca
piaskowa) i proliszczk (pol. nadmorski fiołek).
Gradã lasowatoscë (42% wiéchrzëznë krôjnë) Kaszëbë bëlno przechôdają krajową
strzédną (28%). Òsoblëwò wiôldżi procent lasów mają sandrowé òbéńdë Kaszëbsczégò Pòjezerzô i Bëtowsczégò Pòjezerzô. W gminach Hél, Lëpùsz i Stëdzenice procent
lasów przechôdô 64%, a w gminach Dzemiónë, Wejrowò, Reda, Czôrnô Dąbrówka, Lëpnica, Kònarzënë, Przechlewò, Brusë i Łãczëcë 50%. Nômni lasów (niżi 20% òglowi
wiéchrzëznë) mają wsowé gminë: Chmielno, Kòsôkòwò i Przedkòwò, jak i miasta: Kòscérzëna, Pùck, Żukòwò, Bëtowò i Brusë.
B. ADMINISTRACJOWY PÒDZÉL. LËDZTWÒ I GÒSPÒDARKA
1. Administracjowy pòdzél
W òbéńdze Kaszëbów nachôdô sę 11 miastowëch gminów, 4 miasto-wsowé gminë i 28 wsowëch gminów.
Westrzód wsowëch òkrãgów administracjowëch nôwikszą òbéńdã zajimają gminë: Czôrnô Dąbrówka (327 km2),
Lëpnica (310 km2), Kòscérzëna (310 km2),
Pùck (256 km2),
Przechlewò (244 km2), Łãczëcë (233 km2) i
Krokòwa (212 km2); nômiészą gminë Kòsôkòwò (50 km2) i Chmielno (79 km2).
Westrzód miastowò-wsowëch òkrãgów wiôlgòscą òbëńdë wëapartniają sã gminë: Brusë (401 km2),
Gduńsk (180 km2 w òbrëmienim etniczny krôjnë); nômiészima Brusë (5 km2),
Żukòwò (5 km2) i Kartuzë (6 km2).
2. Mieszkeńcë
Kaszëbë zamieszkiwô 1 147 700 lëdzy (1995 r.), w nym 560 500 robią chłopi (48,8%), a 587 200
białczi (51,2%). Gãstwa zalëdzeniô robi 186 lëdzy na 1 km2.
Apartnô je stolemnô nierównota w rozsadzenim lëdztwa midzë kaszëbsczim dzélã Trójmiescô a zaòstałim dzélã krôjnë. Jak w pierszim na òbéńdze 415 km2 mieszkô jaż 798 600 lëdzy (1924 na 1 km2), to w drëdżim na òbéńdze 5 739 km2 dëcht le 349 100 lëdzy (61 na 1 km2). Nad zwëk môłą gãstwã zalëdzeniô mają gminë „lasowé”: Lëpnica (15 lëdzy na 1 km2), Stëdzenice (18 na 1 km2), Czôrnô Dąbrówka, Kònarzënë, Brusë, Przechlewò, Parchòwò, Bëtowò i Dzemiónë (19-31 lëdzy na 1 km2).
W szternôsce miastach kaszëbsczi krôjnë mieszkô 900 000 lëdzy (co robi 78,4% zalëdzeniô), a na wsë 247 700 lëdzy (21,6% zalëdzeniô). Równiô ùrbanizacji je tedë wësokô. „Kaszëbsczi” dzél Gduńska zamieszkiwô kòl 400 000 lëdzy, Gdiniã –
252 000, Wejrowò –
47 600.
Jistnieje wiôlgô nierównota w nôtërnym przërosce na 1000 lëdzy midzë kònùrbacją (miastowym zbiérkã) Trójmiescô a zaòstałim dzëlã krôjnë. W Trójmiescym
wespółdzejnik nôtërnégò przërostu je minusowy, na zaòstałi òbéńdze – wërazno plusowy. W trzënôsce gminach je òn wëższi jak 10%, w zaòstałëch téż bëlno przechôdô strzédną krajową.
Nôwicy lëdzy zajimô cóna nieproduktiwnëch òbsłëżnotów. W zarechòwónëch do ni sekcjach gòspòdarczi robi 48,6% całownotë lëdztwa[2]. Pòsobné karno robią zajimóny w industrii i bùdowiznie (37,6%)[3], transpòrce (11,3%) i w rolnictwie, lesnictwie, rëbitwie i rëbaczenim (2,5%)[4].
Liczącą sã problemą lëdztwa je
bezrobòcëzna. Òsoblëwò bòlącô je òna w òbrëmienim słëpsczégò, bëdgòsczégò wòjewództwa i wsowëch gminach gduńsczégò wòjewództwa. Òbjimô ona, w òsóbnëch administracjowëch òkrãgach krôjnë, òd czile do cziledzesąt procentów lëdztwa w produktiwnëch
latach.
2.1. Kaszëbi
Wielotã rodnégò lëdztwa krôjnë, tj. Kaszëbów je drãgò dokładno ùprawic. Do niedôwna pònazwóno jã leno na spòdlim taksowaniô. W latach 1986-89 Socjologòwô Kòmisjô GTN: B. Sënôk, H. Galus,
J. Iskierzczi, Ò. Sochacczi
– pòd czerënkã M. Latoszka –
przeprowadzëła na wiôlgą miarã anczetowé badaniô. Rezultatë jich òstałë pòdóné do wiédze na szpaltach „Pòmeranii”. Na spòdlim tegò i w òprzenim ò badaniô przeprowadzoné przez aùtora niniészégò dzélu ksążczi òstała wëszëkòwónô statistikã kaszëbsczégò lëdztwa.
W òbrëmienim òpisywóny etniczny krôjnë mieszkô kòl 386 000 Kaszëbów i
119 000 pół-Kaszëbów[5]. Robią òni, pasowno,
32,5% i 10,4% miestnégò zalëdzeniô. Na òbéńdze za Trójmiescym Kaszëbi
robią 69,7%, a pół-Kaszëbi 14,9% całownotë lëdztwa. Czilenôsce tësąców nôleżników tegò etnicznégò karna mieszkô na terenie
sąsédnëch gminów. Całowną sëmą
wielotë Kaszëbów i pół-Kaszëbów móże taksowac przez 0,5 mëlióna.
Jakno nôbarżi kaszëbsczé trzeba ùznac gminë: Chmielno, Sëlëczëno, Lëniô, Lëzëno, Pùck, Szemôłd, Parchòwò (przez 90% całownotë lëdztwa) i gminë: Przedkòwò, Kartuzë, Dzemiónë, Kòsôkòwò, Srôkòjce, Somònino, Stãżëca i Czôrnô Dąbrówka (przez 80% całownotë lëdztwa). Jaż w 38
gminach procent kaszëbsczégò lëdztwa przechôdô 50%.
Pòd czerënkã piszącégò ten rozdzél ksążczi szkólny geògrafii i jich ùczniowie
przeprowadzëlë wëpëtówczi z wiele
mieszkeńcama Kaszëbów. Zgrôwã tëch starów bëło ùprawienié wielotë Kaszëbów i pònazwanié stónu ùtrzimaniô przez nich
etniczny juwernotë. Skùtczi badaniów pòkôza sã zbiéżné z nëma zwëskónëma przez Socjologòwą Kòmisję GTN. Wëbróné problemë òbrôzkùje tôblëca.
Wikszosc Kaszëbów i pół-Kaszëbów mieszkô w gduńsczim wòjewództwie (pasowno: 90,8% i 90,2% negò etnicznégò karna). Zaòstałi Kaszëbi i pół-Kaszëbi zamieszkiwają pierszim dzélã słëpsczé wòjewództwò (7,3% i 5,2% całégò zalëdzeniô w òbrëmienim òpisywóny krôjnë) i bëdgòsczé wòjewództwò (1,9%; 4,6%). Nôwicy Kaszëbów mieszkô na wsë – 191 000
(51,9%), a pół-Kaszëbów w miesce –
87 000 (72,8%).
Pòdług badaniów przeprowadzonëch przez Socjologòwą Kòmisję GTN kaszëbscziégò jãzëkã na co dzéń ùżiwô 28% òpisywónégò zalëdzeniô, a z rozmajitą czãstoscą – 58%. Nôczãscy kaszëbsczi jãzëk je brëkòwóny w gduńsczim wòjewództwie.
Dogôdiwô sã nim abò pòtrafi dogadëwac jaż 70% Kaszëbów, òbczas jak w słëpsczim wòjewództwie – 41%, a w bëdgòsczim – 30%. Òdnôszô sã to do całégò zalëdzeniô. Na wsë i westrzód starszich generacjów procent ten je bëlno wikszi, w miastach i westrzód dzecy czë młodzëznë – bëlno miészi.
Òbéńdą, w chtërny kaszëbsczi jãzëk je brëkòwóny pòwszédno, je dôwné przëgreńczé pòlskò-miemiecczi i sąsédné gminë. Razã z òdchôdanim òd tegò òkòlégò lëczba lëdzy gôdającëch pò kaszëbskù wiedno sã zmiésziwô. Np. w Gdini, chtërnô w przeszłoce – jakno
wies – bëła prawie w całoscë zamieszkiwónô przez Kaszëbów, a i dzys
mô jich nôwikszé zgrupkòwanié – rodné lëdztwo nie ùżiwô tegò jãzëkã, chòc mô swiądã swòji rodowiznë. Do tëch zmianów doprowadzëło stolemné nańdzenié lëdztwa z jinëch krôjnów Pòlsczi, sparłãczoné z mocnym rozwicym gòspòdarczim miasta. Skùtkã tegò miestné lëdztwò robi môłi procent całownotë mieszkeńców Kaszëbów.
Asymilacjowé procesë przërëchlił na dodôwk cësk miastowy kùlturë i miészóné żeńbë.
3. Gòspòdarka
3.1. Industria i bùdowizna
Pierszim partã gòspòdarczi krôjnë je industria. Razã z bùdowizną zajimô òna kòl 116 000 lëdzy[6], co robi 37,5% wszëtczich
lëdzy robiącëch.
Nôwikszim industrijnym centrum Kaszëbów je Gduńsk. W industrii i bùdowiznie robi tu kòl
55 000 lëdzy[7]. Pòsobné place zajimają: Gdiniô (31,4 tës.), Sopòt (3,8 tës.), Bëtowò (2,4 tës.), Wejrowò (2,2 tës.), Kòscérzëna i Rëmiô (pò 1,9 tës.) i Władisławòwò (1,8 tës.).
Do nôwikszich i nôbarżi znónëch nôleżą industrijné zakładë:
- w Gduńskù – szesc stoczniów (w tim Nordowô Stoczniô, Remóntowô Stoczniô im. J. Piłsudsczégò, Gduńskô Stocznia S.A. – w stónie ùpadłoscë), Zakładë Fòsfórnëch Szutów, Elektroniczné Zakładë „Ùnimòr”;
- w Gdini – trzë stocznie: Stoczniô
Gdiniô S.A., Gdińskô Stoczniô Remóntowô „Naùta”, Stoczniô Wòjnowy Òkrãcëznë, Radiowé Zakładë „Radmòr”; - w Bëtowie elektromaszinowô industria wërobiô m. jin. okrãtowé ùrządzeniô, chëczowé pòrządczi, aùtomatné prasë; drzewnô industria –
méble i déle. Rozkwitłô je jesz do tegò
industria bùdacjowëch materiałów i kònsumpcjowô; - w Sopòce je rozwitô skórzanô, elektronicznô, metalowô i kònsumpcjowô industria;
- w Wejrowie wërobné dzejanié sprôwiają ruchnowé zakładë, drzewné, kònsumpcjowé, bùdacjowëch materiałów
(cementowniô) i jiné.
W stoczniach, jaczé przeżiwają wiôldżé ekònomiczné kłopòtë, je zajãtëch kòl 30 000 robòtników.
W 1995 r. wërobilë òni 13 statków morzczégò transpòrtu i czile statków jinégò przeznaczeniô ò tonażi 169 800
ton. W remóntowëch stoczniach, chtërnëch ekònomicznô sytuacja je zwëskòwnô, naprawionëch òstało 320 statków.
W rëbny gòspòdarce krôjnë robi kòl 8 000 lëdzy, w nym kòle 4 000
w rëbitwie i rëbaczenim i kòl 4 000 w rëbny
industrii. Rëbackô flota rozpòrządzywô 12 łowitwòwëma mòrzczima statkama, 181
kùtrama, a do tegò jesz mòtorowëma czôłnama (przez 100) i paczënowëma. Łowitwë morzczich rëbów w 1995 r. zrobiłë 137 ton, a słodkòwòdnëch czileset ton.
3.2. Rolnictwò
Lëczbã lëdztwa zajimniãtégò w rolnictwie krôjnë drãgò dokładno pònazwac, bò wej w statistice gminów przëjimô sã le te gòspòdarztwa, w jaczich robi wicy niżle 5 lëdzy. Wiôldżé gòspòdarztwa na Kaszëbach zajimają razã 2,5% robiącëch lëdzy. Jak wëzniemë wszëtczé indiwidualné gòspòdarztwa, procent nen przeńdze 10% zajimniãtëch w krôjnie.
Wëzwëskanié gruńtów na Kaszëbach przedstôwiô sã pòstãpno: brëkòwóné gruńtë robią 43% (w nym òrné gruńtë 32,8%, sadë – 0,2%, łączi
6%, pastwiszcza – 4%); lasë – 42%; zaòstałé gruńtë i wòdë – 15% .
Nôwicy òrnëch gruńtów mają gminë: Przedkòwò, Żukòwò i Nowô Karczma (55,4 do 58%); bëlny procent: Kòscérzëna, Chmielno, Lëniô, Pùck, Srôkòjce, Somònino, Stãżëca, Szëmôłd, Tëchòmie (40-48,6%); nômni: Lëpùsz, Stëdzenice i Dzemiónë (niżi
20%), jak téż miasta: Jastarniô, Hél i Sopòt (òd 0 do 4,4%; mal. ). Procentã łąków i pastwiszcz wëapartniają sã gminë Kòsôkòwò, Krokòwa i Przedkòwò (przez 20%).
W ùprawach wërazno panëją żëto i bùlwë. Żëtã òbséwô sã jaż 36,5% wiéchrzëznë òrnëch gruńtów, a bùlwama – 14,4%. Môłi procent zabiérô pszénica (7,5%), a baro môłi –
cëkrowé wrëczi (0,5%). Bëlną wiéchrzëznã zabiérają za to pôsné roscënë.
Rozsadzenié ùprawów i wiżô żniwów są sparłãczoné z nôtërnëma leżnoscama i agrotechnikòwą równią rolnictwa.
Na òbrodnëch zemiach òbrôbiô sã pierszim dzélã pszénicã i cëkrowé wrëczi (np. w gminie Pùck), na słabszich – żëto,
pszéńżëto i bùlwë. Chòwa bëdła je nôbarżi rozwitô na terenach bòkadnëch w łączi i pastwiszcza, jak téż bògatëch w pôsné roscënë, swiniô chòwa je za to sparłãczonô z ùprawą bùlew i spòsobã zdobëcô relatiwno tónëch kôrmów socznëch. W conie Trójmiescô
trzimô sã wiele ptôszi chòwë i òbrôbiô sã ògrodzëznã. Òbéńda Kaszëbsczégò Pòjezerzô je znónô z plantacji pòtrôwniców.
3.3. Transpòrt
W kaszëbsczi krôjnie je baro dobrze rozwiti mòrzczi, lądowy i lëftowy transpòrt.
Mòrzkô heńdlowô flota, sparłãczonô z nają krôjną (pierszim dzélã PLÒ), w 1995 r. miała 48 statków ò tonażi 587 000 DWT i przewiozła
4 627 000 ton ladënków.
Mòrzczé promë dopłiwającé do Karlskrónë (Szwédzkô) i heńdlowé statczi przewiozłë
136 535 pasażérów. Heńdlowé mòrzczé hôwindżi przeladowałë 26 347 000 ton ladënków, w nym nôwicy wãgla i kóksu, ropë i naftowëch produktów i
drobnotë. W nôwikszi hôwindze krôjnë Gduńskù òstało przeladowónëch 18 608 000 ton, a w Gdini
7 739 000 ton.
Banowô i drogòwô séc je przëmiérzno gãstô. Òsoblëwò wiôlgô pasażérzkô i wôrnô rësznota je notowónô w òkòlim Trójmiescô. Elektriszowi ban na szlachù Gduńsk – Gdiniô – Wejrowò przewòzy stolemną lëczbã pasażérów. Dofùlowùją jã mnodżé aùtobùsowé, tramwajowé i trolejbùsowé linie. Pò drogach, z chtërnëch nôwôżniészima są szlachë E28 (òkrãżnica Trójmiescô), E75 i E28,
przemieszcziwają sã setczi tësący aùtów.
Długòsc gminnëch i môlowëch drogów miastowëch robi
4 334 km, w nym 1 408 z wiéchrzëzną cwiardą. Latawnô hôwinga we Gduńskù-Rãbiechòwie, drëgô co do wiôlgòscë w Pòlsce (za warszawsczim Òkãcym), òbsłużëła w 1995 r. kòl 160 000 pasażérów.
3.4. Turistika
Kaszëbë mają wiele wôrtnotów, chtërne pòmôgają w rozwicym turisticzi. Wëmienic tu nôleżi:
- ùrozmajicony òbrôz zemi (przëmorzczi,
pòjezórny); - mnodżé pamiątczi materialny kùlturë, np. pamiątczi
architekturë, koścelnégò i lëdowégò kùńsztu; - wiôldżé mòżlëwòtë zakwatérowaniô i wëżëwieniô lëdzy òbczas wëpòczinkù (turistnô baza)
- gãstą séc dojézdnëch i turistnëch
drogów.
Wôżnym dzejnikã rozwicô turisticzi je téż stón nôtërnégò òkrãżégò. Żle ò to jidze, òbéńda Kaszëbów je bëlno zjinaczonô. Czësti lëft i przëmiérzno czësté wòdë wëstãpywają na terenie pòjezerzów
i w sztremlu wëbrzeżô leżącym na zôchód òd Władisławòwa i pò bùtnowym dzélu Hélsczi Kòsë, pòczinającë òd Chałëpów. Za to òbéńdë kònùrbacji Trójmiescô i Gduńsczi Hôwindżi są òkòlima ekòligicznégò niebezpiekù. Òstatnym czasã je tu widzec pòstãpną pòprawã sytuacji.
Wiôlgô òbéńda Kaszëbów mô pëszné wôrtnôtë wedle òbrôzkù zemi, dającé spòdlé do rozwicô piechti i kòłowy turisticzi, wòdnëch szportów, wëpòczinkù itd. Pierszą atrakcją dlô przëbëcznëch są równak ùnikatowé na eùropejską miarã pamiątczi architekturë, nôwicy zebróné we Gduńskù: Główné Miasto z rôtuszã, Dwòrã Artusa, Mariacczim Kòscołã, Fontaną Neptuna,
Arsenałã, piãkno òdbùdowónëma abò òdnowionëma bùdinkama i brómama; Stôré Miasto z rôtuszã i Wiôldżim Młënã; Òlëwa z katedrą wëkùstrzoną głosnëma òrganama i wiele jinëch.
Turistnô baza dëcht czësto zaspòkòjiwô aktualné pòtrzebë przëbëcznëch. W przez 400 turistnëch òbiektach (hòtel, wanogòwé chëcze, pensjónatë, młodzëznowé chëcze dlô wanogów, kampindżi, biwakòwé môle) i priwatnëch jizbach gòscynnëch je bliskò 45 000 noclégòwëch môlów. W 1995 r.
mieszkało w nich przez 600 000 lëdzy.
C. STÓN I ÒCHRÓNIÔ ÒKRÃŻÉGÒ
Żle jidze ò ekòlogiã, krôjnã móże podzelëc na
dwa dzéle: miészi – wschódny, sparłãczony z kònùrbacją Trójmiescô, i wikszi – òbjimający
nordowy, zôchódny i pôłniowy dzél Kaszëbów.
W òkòlim Trójmiescô, Redë, Rëmi i Wejrowa i nad
Gduńską Hôwingą są w niebezpiekù wszëtczé dzélëczi òkrãżégò, a òsoblëwò: hidrosféra, atmòsféra, wiérzk zemi, roscënowé ruchno i zwiérzãcy swiat. Doprowôdzają do
tegò industriowy zakładë, chëczowé gòspòdarztwa, spòsobë transpòrtu itp. Nôwikszima trëjącyma są elektrocepłownie, Siarkòpòl, Zakładë Fòsfórnëch Szutów, mechaniczné wòzë i kòmùnalnô gòspòdarka.
Jesz pôrã lat nazôd Trójmiescé i przëlégającą do niegò Gduńską Hôwingã pòzywónô jakno òbéńdã ekòlogicznégò nieszczescô. Terô pò wëbùdowanim czile òbczëszczalniów sztokù, zamóntowanim w elektrowniach filtrów i wëkònanim jinëch robòtów sparłãczonëch z òchrónią òkrãżégò Trójmiescé i jegò nôblëższi tił postãpno tracy swòje dôwné sromné pòzwanié. Na wiele kawałkach wëbrzeżé Gduńsczi Hôwindżi, nawetka na tëch
przelégającëch do Gduńska, Sopòtu i Gdini, je ju mòżno
brac kąpiél, co nie bëło do pòmëszleniô przez wiele lat.
Zaòstałô òbéńda Kaszëbów je mało zatrëtô, òkòma przëmiérzno tamsamnëma jezorama i môlama, jak téż niechtërnëma kawałkama rzéków. Pòmôgô to – jak bëło ju rzekłé na pòprzédnëch stronach – rozwicu turisticzi.
Wiôldżi bôczënk w krôjnie przërzesziwô sã do òchrónë przërodnégò òkrãżégò. Wërazã tegò je założenié parków obrôzków zemie i
rezerwatów, ùznanié niechtërnëch òbiektów żëwy i miartwy przërodë za pamiątczi przërodë, òchróna wëznaczonëch gatënków roscën i zwiérzãtów itp.
Na Kaszëbach òsoblëwą òchróną òbjimô sã terenë ò wiéchrzëznie kòl 1000 km2. W jich zestôwk wchôdô 6 parków òbrôzków zemie (nadmòrzczi,
trójmiastowy, kaszëbsczi, wdzydzczi, „Dolëzna Słëpi” i zôbòrzczi) i cziledzesąt rezerwatów. Bliskò 1000 òbiektów pònazwóno mionama pamiątków przërodë (pòjedińczé drzewa, karna drzéw,
aleje, narzëtowé kamiszcza i jiné.