Małgorzata Klinkosz

Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny – recenzja

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Oficyna Czec
pod red. Jerzego Tredera
Gdańsk 2002

W ostatnich latach obserwuje się szczególny renesans kultury kaszubskiej i przede wszystkim języka kaszubskiego. Obok utworów beletrystycznych (literatura kaszubska rozwija się już ponad sto lat) powstają dziś w tym etnolekcie teksty naukowe i dydaktyczne, co pokazuje, że mowa Kaszubów poszerza zakres swego użycia, szczególnie po roku 1989, i coraz bardziej nabiera znamion odrębnego języka literackiego. Ukazały się m.in. przekłady ksiąg Pisma Świętego[1], modlitewniki i śpiewniki, upowszechniło się sprawowanie mszy świętej z kaszubską liturgią słowa, raz w tygodniu emitowana jest audycja telewizyjna Rodnô Zemia (25 min.)i magazyn radiowy Na bôtach i w bòrach (50 min.), zmodyfikowano kaszubskie przepisy ortograficzne, wprowadza się kaszubszczyznę do szkół podstawowych, średnich i wyższych, kształci nauczycieli języka kaszubskiego.

W 2002 r. ukazały się dwie pozycje ksi±żkowe nobilitujące język Kaszubów. W serii „Najnowsze Dzieje Języków Słowiańskich” wydano Kaszubszczyznę[2] (zob. rec. „Język Polski” z. 5 r. LXXXII, s. 376, przez E. Rogowską), a pod redakcją Jerzego Tredera Język kaszubski. Poradnik encyklopedyczny. Książka jest częścią zaplanowanej: encyklopedii Kaszub[3]. Poradnik, po który sięgnie nie tylko ciekawy tajemnic mowy językoznawca, ale i każdy żywo zainteresowany problemem mowy Kaszubów, jest zbiorowym dziełem znawców kaszubszczyzny: Edwarda Brezy, Hanny Popowskiej–Taborskiej, Ewy Rzetelskiej–Feleszko, Jerzego Tredera (redaktor i autor większości haseł), Jadwigi Zieniukowej, Marka Cybulskiego i Justyny Pomierskiej.

Jak każde wydawnictwo encyklopedyczne, Język Kaszubski składa się z ok. 500 większych lub mniejszych artykułów hasłowych ułożonych alfabetycznie, nadto z przedmowy, wykazu i rozwi±zania skrótów ogólnych i bibliograficznych oraz znaków.

Ksi±żka jest pomyślana tak, by przybliżyła czytelnikowi wiedzę językoznawczą dotyczącą kaszubszczyzny w możliwie pełny sposób. Obejmuje wiedze artykułów odmianach mówionych kaszubszczyzny (gwary) artykułów kaszubszczyźnie literackiej oraz pełn± historię badań nad kaszubszczyzną. Wśród licznych artykułów znajdziemy językoznawcze, socjolingwistyczne i inne, które mają związek z nauką o języku. Wymienić zatem należy ogólnojęzykoznawcze, typu: akcent, archaizm, błąd językowy, idiom, intonacja, norma językowa. Jednak autorzy, przy znanej już terminologii ogólnego stosowania, nie powielali treści znanych nam z encyklopedii i innych wydawnictw językowych; definicję budują w sposób wysoce kompetentny, obiektywny, polemizując niekiedy ze zwyczajowo utartymi terminami. Przykładem niech będzie krótki wykład na temat słowa idiom, jednak szczegółowy i wyczerpujący, jak na publikację pomocniczą:

„idiom – w w±skim znaczeniu to frazeologizm jakiegoś jęz. nie maj±cy dokładnego odpowiednika w innym jęz., ale jest to pojęcie niejednoznaczne i relatywne, a zatem idiomem może być lub nie, w zależności od podejścia, np. zwrot kasz. piec/piéck sã rozwalił/je na rozwalenim’ o kobiecie rodz±cej, mającej rodzić’, bez odpowiednika w jęz. pol., ale znany daw. na Mazowszu: piec się u kogo rozwalił (…) Rozstrzyga o tym często znajomość fraz. danego obszaru jęz. i definicja”.

Z problematyki ściśle językoznawczej mamy artykuły opisujące wszystkie podsystemy języka, np. fonetykę i fonologię: ogólne: fonetyka kaszubska, fonemy kaszubskie i szczegółowe, np. afrykatyzacja tylnojęzykowych, dyspalatalizacja; słowotwórstwo, np. spieszczenia; fleksję, np. deklinacja, czasownik posiłkowy; składnię, np. orzeczenie, podmiot. Większość terminów gramatycznych ma swoje odpowiedniki kaszubskie, które wprowadzono do artykułów tuż po haśle, stosując często kwalifikator kasz., np. leksyka (kasz. słowizna, leksyka) lub bez kwalifikatora, np. pisownia kaszubska (kaszëbsczi pisënk).

Język kaszubski został potraktowany tu wszechstronnie, a więc jako środek piśmiennictwa, jako etnolekt oraz tradycyjnie jako dialekt. Kwestię statusu kaszubszczyzny przedstawił E. Breza, pokazując rozmaite stanowiska i badania, wskazuj±c na otwartość tego zagadnienia i jego kontrowersyjność czy złożoność, zależną od historii tej mowy, jej struktury, pełnionych przez nią funkcji, świadomości odrębności etnicznej Kaszubów, uwarunkowań politycznych.

Wśród haseł językoznawczych spotkamy takie, które traktują wyłącznie o zjawiskach językowych w kaszubszczyźnie, będzie to np. bylaczenie (bëlaczenié): „oznacza wymawianie przez → Bylaków l zamiast ł , np. bél, bëla, bëlo; nazwa pochodzi od wymowy tego wyrazu” czy kaszubienie, jak również takie hasła, które mówią o wewnętrznym zróżnicowaniu językowym kaszubszczyzny: gwary kaszubskie, gwary kociewskie, gwary słowińskie.
Zaprezentowano w poradniku hasła historycznojęzykowe, które ściśle wiążą się z kaszubszczyzną, np. „iloczas (kasz. jiloczas, dołżëna) dla daw. badaczy i dla F. Lorentza był w kasz. pewnikiem (…) Śladem po nim jest zachowanie długości wokalizmu w rdzeniu praesentis i krótkości w innych formach czasowników III i IV koniugacji”, jery w kaszubszczyźnie, języki lechickie, języki słowiańskie, pochodzenie kaszubszczyzny, przegłos.

Bogato przedstawiono w książce wiedzę onomastyczną, z której znajdziemy zarówno ogólne artykuły hasłowe, np. onomastyka, nazwa własna, antroponimia, toponimia Pomorza, jak i szczegółowe, w których położono akcent na specyficznych mianach Kaszubów, np. imiona („zwraca uwagę tendencja do powiększania zasobów imion o dawne słow. – pom., np. Barnim, Damroka (Dąbrówka?), Dobiegniew, Jaromar, Mściwój, Sambor, Sławina, Świętopełk, Warcisław, Wisława, Witosława), nazwisko, przezwisko, nazwy herbów i zawołań, świąt, tańców itp. i jeszcze bardziej szczegółowe, np. Rekowo, Rekowski, Cekcyn, Gostycyn, a więc konkretne nazwy ze względu na tkwiące w nich cechy. Przykładowo, wspomniane już nazwy miejscowości (i bardzo nielicznie prezentowane) znajdują w krótkim wykładzie swoją etymologię: Rekowo „Na Kaszubach mamy 4 wsie Rekowo oraz wybudowanie pod Chmielnem (…) – wszystkie ostatecznie mają nazwy od przezw. Rak, kasz. Rek, w którym został utrwalony stary pom. proces przejścia nagłosowej sylaby ra- w re- (…)”.

Znaczna grupa artykułów dotyczy źródeł drukowanych i rękopisów traktujących o kaszubszczyźnie, przekładów, np. Biblie po kaszubsku, bibliografii, np. bibliografie kaszubszczyzny, leksykografii, np. AJK, Słownik gwarowy tzw. Słowińców kaszubskich, serii wydawniczych, np. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, Pomorskie Monografie Toponomastyczne, zabytków językowych kaszubszczyzny, np. Dutki brzeskie (autorka prostuje nieporozumienie dotyczące tezy o uznaniu ich za najstarszy rękopiśmienny tekst kaszubski ze względu na specyficzną manierę graficzną zastępująca etym. i(y) znakiem Ø zarezerwowanym dla samogłosek nosowych. Maniera tą można było uzasadnić typowo kasz. zmianę *ę w i (np. cic, pol. ciąć), skąd dalsza hipoteza o obecności w Brześciu pisarza Kaszuby. Sama autorka nie jest jej już taka pewna, gdyż podobną manierą graficzną odznaczają się również glosy kanonu z l. 1428-31 pochodzące z rękopisu gnieźnieńskiego), Ojczenasz ze Szczenurza. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują hasła syntetyzujące, np. kaszubszczyzna literacka, historia badań kaszubszczyzny, gramatyki kaszubskie, które dają wyczerpujący obraz rozwoju każdej z dziedzin i stan na dzień dzisiejszy.

Odrębnymi artykułami hasłowymi są nieliczne nazwy instytucji związanych z kaszubszczyzną, np. Zakład Historii Języka Polskiego, Dialektologii i Onomastyki, Zakład Słowianoznawstwa PAN, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej.

Na koniec omawiania zawartości językowej chciałabym wspomnieć o krótszych lub dłuższych hasłach osobowych, które przede wszystkim prezentują badaczy kaszubszczyzny od czasów najdawniejszych, np. Anton Karl Gottlob, Mrongowiusz Krzysztof Celestyn, Ceynowa Florian Stanisław Wenancjusz – do czasów współczesnych (zob. autorzy haseł w omawianej publikacji). Prócz artykułów prezentujących sylwetki językoznawców mamy w poradniku hasła osobowe dotyczące pisarzy i poetów, ze względu na zajmowanie się tematyką mowy kaszubskiej lub świadomej prozy nad kształtem odmiany literackiej, teoretycznie ujmujących zagadnienia lingwistyczne, np. Trepczyk Jan „ (1907-89) ze Stryszej Budy pod Mirachowem, nauczyciel, pisarz, kompozytor i działacz kasz. (…)”, czy grup literackich, jak: Klekowcy, Młodokaszubi. Temat języka i osób z nim związanych został potraktowany historycznie i syntetyzująco.

Prócz wiadomości dotyczących języka w książce są hasła geograficzne lub geograficzno-historyczne, powiązane z językiem, np. ogólne granice kaszubszczyzny (z mapką) i szczegółowe (powiązane z ogólnym), np. Kabatkowie, Krubany, Lesacy, Słowińcy. Pokazują one nie tylko na geografię, położenie danych grup gwarowych, ale także informują o historii, żywotności języka i trwałości mowy Kaszubów.

Osobny zbiór tworzą hasła typu socjolingwistycznego, a dotyczą one, np. polityki językowej, w artykule tym wspomniano o stosunku państwa do Kaszubów, ich kultury, języka od czasów zaborów po dzień dzisiejszy; artykuły socjolingwistyczne, np. dwujęzyczność Kaszubów, status językowy kaszubszczyzny, pokazujące zasięg języka w społeczeństwie: kaszubszczyzna w kościele, kaszubszczyzna w prasie, kaszubszczyzna w radiu i tv, kaszubszczyzna w szkole, przedstawiające rolę i wartość rozmaitych konkursów językowych, recytatorskich, wskazują na historyczne już nazwy grup zawodowych, np. maszoperia „ kasz. maszoperiô, maszoperëjô to zw. rybaków morskich zajmujących się wspólnym połowem i podziałem ryb”.

Dodatkowymi informacjami wskazującymi na specyfikę słownictwa związanego z obrzędami, zwyczajami i charakterystycznymi zajęciami Kaszubów, wzbogacono treści naukowe, np. słownictwo z zakresu magii i astronomii (hasła: astronomia, magia językowa) wprowadza pojęcie tabu językowego oraz liczne określenia i frazeologizmy oznaczające czary i czarowanie: czarownik, zamôwiôczka, śmierć: ta z kosą, ciała niebieskie i gwiazdozbiory czy tajne praktyki medyczne. Wyjątkowo hasłem bywają też konkretne frazeologizmy, przysłowia i porzekadła, np.: Chcemë le so zażëc, Krësztofa kusznąc niżi plecy, Żyd wieczny tułacz; uzupełniają one hasła syntetyzujące i do nich odsyłają. Zatem zakres materiałowy jest szerszy niż zasygnalizowano to w tytule poradnika.

Dzięki przejrzystemu układowi i znacznej liczbie odsyłaczy, dzięki cytatom, wskazywaniu na źródła i bibliografię, poradnik zachęca do wnikliwego czytania, a w konsekwencji do dalszych poszukiwań i badań. To książka o wysokiej wartości, zawierająca wiedzę teoretyczną i praktyczną, aktualną, tj. z najnowszymi osiągnięciami nauki o kaszubszczyźnie. Książka ma ogromne walory dydaktyczne.

[1]Swięté Pismiona Nowégo Testameńtu Eugeniusza Gołąbka, Kaszëbskô Biblëjô ks. Franciszka Gruczy, Ewanjelëjô wedle swiãtégò Marka o. Adama Ryszarda Sikory, Knéga psalmów Eugeniusza Gołąbka.

[2]Kaszubszczyzna-Kaszëbizna, red. nauk. Edward Breza, Opole 2001.

[3]Wydano też część geograficzną: E. Klaman, S. Rzymowski, J. Skupowa, J. Szukalski: Kaszuby. Leksykon geograficzny. Wyd. Oficyna Czec i Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002.