Leon Heyke
Szôłôbùłczi
AGÙST SZLÔGA * KATILINA
Katilina
Szôłôbùłka w trzech aktach z prologã i epilogã
OSOBË
Sztudeńt I – Katilina – Żôłnierz – Sztudeńt w prologù
Sztudeńt II – Cicero – Sztudeńt w epilogù
Mroch – Gbùr – Cylinder
Kùba
Gnida z Głódkòwic
Pòzãck – karczmôrz w miesce
Karczmôrz na wsë
Mroszka – Białka – Białka II
Frana – starszô córka
Werka – młodszô córka
Sąsôdka, Cëgónka, Białka II, Szãkôrka, Dzewùs, Kawaler, Trzej Ricerze, Ksążã, Starszi, Pòmòrzón, Krziżôk, Wòjska, Strôszk, Biôłô Pani, Lëdze, Białczi, Chłopiãta
PROLOG
(Na Górze Zómkòwi w ruinach stôrôżëtnégò grodu. W jadalny jizbie cygnie sã dłudżi stół a przë nim stoją trzë stółczi. Scanë są pùsté. Je cemnô noc, ale jaczis magiczné swiatło rozwidniô scenã. Północ sã zbliżô, môłnia chlaszcze. Wchòdzã trzeji ricerze, sôdają przë stole i zaczinają kòstkòwac. Rozmòwa jich je prowadzónô w fòrmie trzënostégò wiekù. Gôdka jich je pòwólnô i dobitnô)
PIERSZI
Tej biłi bòje na naszégò ksãca.
DRËDŻI
Krziżaków gònił pò całim swiece.
TRZECY
I cągle dobił. To bił cy wòjarz.
PIERSZI
Chòc swiat sã całi na niegò zwalił…
DRËDŻI
Òn ani krokù sã w tił nie copnął.
TRZECY
I nasza chwała jak słońce rosła.
PIERSZI
To biłi czasy. Dzysészi człowiek…
DRËDŻI
Zabiwa ò nas. Niewdzãczny ludze!
TRZECY
Nadchòdzy człowiek. Ùmikac z drogi!
(Ricerze zabiérają kòstczi i spiesznie òdchòdzą. Znikô magiczné swiatło, robi sã cemno, le môłnia mërgô. Karczmôrz wprowôdzô òstróżnie sztudeńta do ti zaklãti jizbë i swiécã mù zapôlô)
KARCZMÔRZ
To je tu ten gród, ò chtërnym gôdają,
Że ò północë wëchòdzą stroszczi,
I biada temù, co nie dô so radë,
Ùderzi grzëmòt i òn przepôdô.
SZTUDEŃT
Tu mie sã widzy, tu jô chcã òstac
I witro jô wama òpòwiém wszëtkò,
Co tu sã dzało i jak mie pòszło.
Bóg zapłac panu za radã i pòmòc!
KARCZMÔRZ
Jô bądã sã mòdlił a czejbë miało
Co złégò sã stac, to tu tim òknã
Wëskòczëc na dół i do mie zmëkac.
Jô bądã czuwôł i żdôł na zôkrzik.
SZTUDEŃT
Òbawë ni ma, mie nic sã nie stónie.
Jô reno wrócã. Tej ùcztã wëstawic
I mie jak króla ùraczëc w karczmie!
Nadchôdô północ, Bóg zapłac panu.
(Milczącë karczmôrz òdchòdzy, przë dwiérzach jesz rôz na swégò gòsca przez chwilã pòzdrzi i tej sã òddali. Sztudeńt òbeńdze bôdawczo całą jizbã, w kùńcu òdsënie westrzédny stółk i ùsadnie naprocëm widzów. Swiéca migô na stole. Wëjimô zégark i scwierdzô gòdzënã)
SZTUDEŃT
Je pół do dwanôsti, nadchòdzy chwila,
Na chtërnã jô mùszã, niech je jak biwô,
Sã przëgòtowac. Chto mądri, òbmiszlô.
(Wëjimô z zônadrë bùdlã wina, naléwô w czeliszk i pòpijô znawczo)
To wino je dobré, niech żëje karczmôrz!
To dëdżi mie dodô. – Jak to sã rozlégô
Pò całim grodze! Cëdowny tu òdzéw!
(Pòpijô. Wëjimô z zônadrë paczkã swiéc i ùstôwiô je pòprzez całi stół. Je jich razã dwanôsce. Òbzérô sã wkół)
Tak, terô je jasni i mdze mie lepi.
Tak sóm tu sedzëc, czej serce wiesołé,
To bëc ni móże. Jó flét móm ze sobą.
(Wëjimô z zônadrë flét, zestôwiô gò, przëkłôdô do ùst i skłôdnie wëgriwô rozmajité fantówczi)
SZTUDEŃT
Jó całi ju òbszedł so krôj kaszëbsczi
I zbiérôł piesnie pò wsach i kniejach.
Ùcecha bierze, czej lud zaspiéwô,
A młodi dzéwczãta czej zatrelëją,
Pòdskôkô serce i chłoscy redosc,
Że lud pòmòrsczi to cwiardé żëcé
So grą i spiewą i tuńcã złocy.
Dochôdô północ, jô chcã so zagrôc,
Co serce kòże i mësla niese.
(Ùcérô gãbã, przëkłôdô flét i graje z wieldżim òdczëcym kòżdi rôz melodiã, a tej spiéwô)
Pierszô frantówka
Za miasteczkã na góreczce
Malowóny słup.
Jidze dzéwczã chiżim krokã,
Terô nawet lecy bòkã
Na swi mamë grób.
Tu w tim grobie mama leżi,
Tu je mamë grób.
Mamò, czemù tuto leżisz,
Nigdë do mie nie przëbieżisz,
Czemù tuto spisz?
Drëgô frantówka
Ach, czej jô so wspòmnã
Ò swòji miłoscy,
Hej, hùlôł jô, hùlôł,
czej béł na wòlnoscy.
Hej, hùlôł jô, hùlôł,
To wszëtkò z redoscy,
Talarczi w czeszeni
Jô zabéł ò Bògù.
Mówiłac mi matka:
Mój synkù kòchany,
Pòprzestani hùlac,
Bò przińdzesz w kajdany.
(Przeriwô granié. Wtim zédżer we wsy pòwòli wëbijô dwanôstą. Pòwstôwô wichier, załisknie sã i grom ùderzi. Wchôdô biôłé widmo, pòwòli zbliżô sã do stołu i zaczinô swiece jednã pò drëdżi zgaszac. Sztudeńt sledzy stôszka z corôz wikszim zadzëwienim)
SZTUDEŃT
A jednak cos prôwdë je w lëdzczim gôdaniu.
Czë dobri czë złi, jô jemù sã nie dôm.
(Chùtkò wëchili czeliszk wina, przëłożi flét i grac zaczinô. Strôszk przëstanie, pòsłëchô i według taktu òbrôcô sã w jizbie. Pò kòżdi zwrotce wëgasy swiécã)
Trzecô frantówka
Béł las czôrny a w tim lese
Madej, zbójnik srodżi,
Z wielgą pôłką jabłonową
Sôdôł wedle drodżi.
Chto w las jachôł, ju nie wrôcô,
Nalôz smierc nad drogą,
Madej òjca, matkã zabił,
Nie bôł sã nikògò.
Szëmią bòrë, cemné lasë
I mrëczą miedwiedze,
Madej stoji, nadsłëchiwô,
Czë chto w las nie jidze.
(Le jedna swiéca jesz sã pôli. Pò niã wëcygô duch rãkã. Sztudeńt sã pòrwie i jã mòcno chwôcy. Strôszk jidze blëżi i chce jã dostac)
SZTUDEŃT
To mòja je swiéca.
STRÔSZK
Jô nie lubiã swiatła.
SZTUDEŃT
Dôj pòkùj, brace!
STRÔSZK
Pòddôj sã, człecze.
SZTUDEŃT
Jesz nié, mój dëszkù.
STRÔSZK
A môszże òdwôgã?
SZTUDEŃT
Jô mëszlã, wëstarczi.
STRÔSZK
To za mną pòstãpùj.
(Sztudeńt chwôcy swiécã i jidze za dëchã. Zrobiło sã cemno. Pò chwili wëkwitnie no magiczné swiatło i wchòdzą znowù jak na pòczątkù, sôdają przë stole i rzucają kòstczi. Gôdają przecygle. Za przezroczëstą przesłoną je widzec dëcha i sztudeńta)
PIERSZI
Je pół do pierszi. Ha, skli sã wino.
DRËDŻI
Pòcechi nam trzeba. Je dobri napój.
TRZECY
Na chwałã dawcy i naszégò ksãca.
PIERSZI
Pòwiadaj mi druchù, gdze òn przebiwa?
DRËDŻI
Na dole w sklepie, gdze złoto leżi.
TRZECY
Trzi grupi leżą a pieniążk òstał.
PIERSZI
Co teraz bãdze, pòwiadaj, druchù?
DRËDŻI
Òn nóż wicąga i dzeli na troje.
TRZECY
Ju wiãcej nie bãdze ten szlachcyc strasził.
DRËDŻI
Rozlega sã gróm i zamek sã trzãse.
TRZECY
Wibija pirsza, nasz czas sã kùńczi.
(Ricerze wstôwają i spiesznie òdchòdzą. Bladi ze swiécą w rãce, przëchòdzy sztudeńt, pòstawi swiécã na stole i na stółk ùpôdô, òprze rãkã na wspiartëch łokcach i rozwôżô)
SZTUDEŃT
Czë sen czë jawa? Jô widzôł rzeczë,
Ò chtërnëch człowiek i nie pòmësli.
Kąsk wëpic trzeba. – Ach, ju nie szmakô.
A głowa òpôdô i lepią sã òcze,
Pò taczim spòtkaniu jô chcã òdpòczic.
Tak… spac…òdpòczic…
(zasnął, gôdô przez sen)
Co chcesz przeklãti?
Të mie nie zdëszisz! – A widzysz, jô dobéł.
(Ùcëch w kùńcu i zaczinô chrapac. Swiéca gasnie, przesłona spôdô)
PIERSZI AKT
(Piãknô òkòlëca leżącô nad drogą do miasta. Sztudent I, nen cemnowłosy, sedzy na górce i skrzãtnie czëtô. Téj séj pòdezdrzi i bieżi òkã pò całim kraju. Lëdze drogą na tôrg sã ùwijają. Przeriwô)
SZTUDEŃT
Sallustius Krispus, jak cudnie òn pisze.
Mie serce rosce, czej jô gò czëtóm,
Pòriwô mie wiéw ti rzimsczi mòwë
A mëslë jegò, to séw je chwôłë,
To rosce i szëmi, to kwitnie i wòniô.
Mie swiat sã òtmikô przë taczi lektirze
I kòcół mësli zaczipiô w dëszi
(pò nômëslë)
Bògatim òdebrac, co mają za wiele,
Pòdzelëc pòla, skasowac dłëdżi
I swiat pòkòpnąc na nowé torë,
I mégò to żëcô je program wieldżi.
Ten Katilina ze serca mie gôdô
(zdrzi w dôl)
(Timczasã nadszedł jiny sztudent II, wiesołi, jasnowłosy, z gitarą w rãce i przësłëchiwô sã corôz głosniészim słowóm rozmarzonégò i przë òstatnëch słowach cëché pòriwô akòrdë. Nen sã òbchlastnie)
SZTUDEŃT II
Nierówny, dzëczi jak Katilina.
SZTUDENT I
A terô të lézesz! Jô żdôł na cebie.
SZTUDENT II
Jô w miłi ti nocy pòd òknã spiéwôł
Bògdanczi swòji. Wëbaczëc raczë!
SZTUDENT I
A jô timczasã nocowôł w grodze,
Nie taczé trele mie òchùchałë.
SZTUDEŃT II
W zaklãtim grodze? Tam leżą skarbë!
A chto je dostôł, mô swiat i wszëtkò.
SZTUDEŃT I
Jô prawie że ùszedł le z gòłim żëcym,
Niewinny le móże te skarbë zëskac.
SZTUDEŃT II
Niewielgô pòcecha dlô mie i cebie.
Më mùszimë tłuc sã z przecywnym wiatrã
Nëkôny to w tã, to w jiną stronã.
SZTUDEŃT I
Czëtôj Sallusta, òn dô ce òtëchã
Do lepszégò żëcô, òn napchô ce mòcą,
Co swiat dobiwô i lëdzy przetôpiô.
SZTUDEŃT II
Co wié ten Krispus ò naszëch czasach!
Sibillã czëtôj, ta mô proroctwa
Ò naszim kraju, jak je i bądze.
SZTUDEŃT I
Co ta chce wiedzec ò naszëch czasach?
SZTUDEŃT II
Pòsłëchôj, drëszkù, jô zarô rzekã.
Mòcniészi – pòwiôdô – mdze słabszégò gnãbił
I òjc na sëna i syn na òjca
Pòniese rãkã, ùpôdk mdze straszny.
Jim dali, tim gòrzi sã grzéch kòscérzi.
Nadãtosc, bùcha i gniéw, nieczëstosc
Jak czôrnô rzéka przez lud pópłënie.
Falszëwòsc, niewiérnosc, òbłuda, łżelstwò
Mô wszãdze górã. Ju kara bòżô
Nad krajã wisy. Wëbùchnie wòjna
I krew sã pòleje jak pòtop drogą,
W krwawim mòrzu ùtonie lëdzkòsc.
SZTUDEŃT I
Jak Cicero gôdôsz. Mie strach przesziwô.
Ju dosc proroctwa. Do sebie wrócë!
SZTUDEŃT II
Wej, Katilina, co swiat ùlepszô
I corôz głãbi w nieszczescé gò wpichô!
SZTUDEŃT I
Òdwiecznô walka przecywnëch zôsôd
Rozpôlô serca i zgòdã zamącô!
SZTUDEŃT II
To wielgô prôwda. Na bòk docynczi.
Jak jô sã ceszã, że jô ce dostôł!
(Òdtąd tëch sztudeńtów nazëwac bądzemë: pierszégò Katiliną, a drëdżégò Ciceronã, bò pózni i òni sami sã tak przezwalë)
KATILINA
Môsz słësznosc, drëszkù, jô wdzãczny jem tobie,
Ti pisarze rzimsczi mie òczarzëlë.
W czarownym blaskù ten swiat antëczny
Sã nóm przedstôwiô i òczë slépi.
CICERO
I mie miôł Cézar, Cicero, Wergil,
Ale jô wrócył do swégò kraju
I móm wrażenié, że skôrb jô nalôz
W pòmòrsczim kraju i jegò dzejach.
KATILINA
Le wgłãbic sã trzeba.
CICERO
To je ta sprawa.
KATILINA
Pòmòrsczi zawdzãczôsz, żes mie tu spòtkôł.
Czarowny nórcëk òjczësti zemie!
To są Kaszëbë, cëdowny krajik,
Że taczégò ni ma na całim swiece.
Jô Alpë zwiedzył i Górë Stolëmné
I wiele jesz jinëch zôkątków widzôł,
Ale niżóden sã procëm Kaszub
Ni móże ùmëc i w rédze stanąc.
Tak mie pòwiôdô nôgłãbszé serce.
CICERO
I dobrze gôdô, tak je i bądze.
Mie również witalë, czë w miesce czë na wsy,
Serdecznie, gòscynnie jak doma ù mamczi.
Jô leżôł w stodole i spôł na szopie
A czasã jak princ w pùchòwim łożkù.
Òj, miłé to czasë, bajeczné żëcé!
Ùżiwôjmë lat, bò czas ùmikô,
Dopóczi młodosc ùmilô drodżi
I swiat w różewim wezérô blaskù!
KATILINA
Zaspiéwôj piesniã ò naszim kraju,
Të wiész, co pòwsta w daleczim swiece.
(Cicero nastrojô gitarã, pòdniese zdrok do górë i spiéwô do przëgrë)
CICERO
W jinëch krajach miłé żëcé,
Lubi wòniô wiosnë kwiat;
Ach, tam nie je mòje bëcé,
Bò to mie je cëzy swiat!
KATILINA
W naszim kraju mòje bëcé,
W mòji łące swój je kwiat;
Tu mie rosce słodczé żwcé
Mój kaszëbsczi môłi swiat!
ÒBAJI
Tu je mòja mòc i chwała,
Mégò serca swiãti dzél,
W jegò służbie jô sã trawiã
Zdrzącë w jegò wieldżi cél!
(Cicero jesz chwilã przëgriwô. Katilina z corôz wikszim natãżenim spòzérô w dôl na drogã do miasta, w kòńcu sã zerwie)
KATILINA
Mie tropi pòkùsa, jô chcã spróbòwac,
Czë mie sã ùdô. Jô wkrótce wrócã.
Niech żëje nasz Derda, ten wiedzôł fife!
CICERO
Òn zawdë ten sóm. Przënôgłi pòriw
I ju gò ni ma, le wiater łapôj.
Co znaczi: nasz Derda? Ach niech so znaczi!
(Cicero brząkô rozmarzony na gitarze. Timczasã ùkôże sã na drodze młodô Cëgónka, zbliżi sã niesmiało i z dôleka zawòłô)
CËGÓNKA
Dzéń dobri panu! Jak pón sã miéwô?
CICERO
Cëdownie, pani! Wspòmnieniô miłé!
CËGÓNKA
Bògdanka wzdichô przë môłim òczenkù
Czë ricerz nie jedze, ten jasnowłosy,
Na brunym kòniu jak Swaróg pëszny,
Czej reno rëszi na szlach niebiesczi.
A pòdôj mie rãkã, jô chcã ce wróżëc.
Ta linia – tak – òznôczô szczescé
A ta, co w przék przez niã sã wije,
Przeszkòdë twòrzi i niespòdzónczi.
Przëjacela môsz – ùwôżôj dobrze –
Bò jegò figle w kłopòt wprowadzą
Tak ce i jegò i wiele òsób.
CICERO
Dlô twòjëch dzecy na chléb i mlékò.
(Dôwô pieniądz)
CËGÓNKA
Bóg zapłac. Pamiãtôj ò wróżbie!
CICERO
Przëjacel narobi mie kłopòtu wiele!
Czë Katilina? Jô wnet to ùzdrzã.
Na tôrg do miasta nëkają lëdze.
Przeróżné bëdło i baro spieszą.
Kòzlãta beczą a krowë rëczą.
Z kòsziczkã na rãce dzéwczãta migają
W promieniach słùńca. Kùrzi sã droga.
(Lëdze przëchòdzą przez scenã, witają sã i zarô òdchòdzą. Wtim ùkôże sã krowi łeb pò stronie. Gbùr i Katilina heńdlëją)
KATILINA
Dzéń dobri, wùja! A dokąd z tą kòzą?
GBÙR
Z tą kòzą? Jô mëszlã, że to je krowa.
KATILINA
To wóm sã tak zdôwô, to je le kòza.
GBÙR
Do sto parónów! To bëła krowa,
Jesz dzysô reno! Jak krowa żarła,
Jak krowa beczi, jak krowa mô rodżi
A ògón dłudżi. To nie je kòza.
(Katilina òd czasu do czasu òslepiô gbùra lampką czeszonkòwą)
KATILINA
Òmana, wùja! To nie je krowa.
Ten łeb je za młodi, to nie są rodżi,
Le kòzé różczi. Ten pësk je kòzy,
Ta krowa nie miele. A zareczenié?
To mô bëc krowi? Nié, to je kòzy.
Òmana, wùja! A jaką nogą
Wë z łożka wstalë? To rzecz je wôżnô.
GBÙR
Jô… jaką nogą… jô zarô rzekã…
Dzys reno… ha… to bëło lewą.
KATILINA
To je ta sprawa! Chto lewą nogą
Wëlôżô z łóżka, je òczarzony
I swiat òpacznie sã mù przedstôwiô.
GBÙR
To prôwda, panie. Jô widzôł rózgã
A mëslił, że żnijã. Jô mòcno sã wërzas.
KATILINA
A widzyce, wùja, tak Smãtk cëgani.
Òn wkół sã òkrącô i szukô, gdzebë
Mógł lëdzy zmanic. To jegò redosc,
Ùcecha wielgô, czej lud sã gòrzi!
A jegò rzechòt złoslëwi sã trzãse
Pò całim lese. To górz pòdniécô.
GBÙR
To prôwda, panie! Jô szedł do lasu,
Bë sëchégò chróstu na òdżin zebrac.
Tej mie sã zdôwô, że lesny jidze.
Jô zlãkł sã strasznie i chcôł ùcekac.
Jak jô sã òbchlast, tej czuł jô wëraznie
Ten rzechòt jegò i jô sã przëzdrzôł:
Nikògò ni ma, le wielgô cysza
Pò całim lese. Le serce biło,
Jaż w ùszach szëmi. Tak Smãtk wërobiô.
KATILINA
Wë chcelë na tôrg i lewą nogą
Sã z łóżka dwignãlë. To òn zmërkôł
I dibôł na was. Wë szlë do chléwa
I zômiast krowë chwôcëlë kòzã.
GBÙR
To bëc bë mògło.
KATILINA
Jinaczi nie je.
Przëzdrzëcë sã bëlno a rzeczece sami,
Że to je kòza. Czë krowa mô brodã
GBÙR
Kò nié, mój panie. Jak jô sã zmilił!
Co lëdze rzeką, co białka pòwié?
(bije sã w czoło)
Że téż mie w baniã ta mësla weszła
So jic na tôrg z tim kòzëszczã biédnym.
KATILINA
To nie je tak zle. Jô chcã je òdkùpic
I dobrze zapłacëc. Wë mdzece redi.
Jô zarô wóm dôm tu pińc talarów.
A móżece zarô do chëczi wrócëc.
GBÙR
(do se)
Za kòzã to dosc. Na targù jô wicy
Téż nie dostónã. (Głosno) To dôjce pieniążczi.
(Katilina płacy, bierze krowã, òdwrócô jã i z nią òdchòdzy. Przez całi ten czas czas Cicero z wieldżim zainteresowanim slédzył przebiég kòzégò heńdlu i jak òdszedł Katilina, òn za nim pòdążô. Zagôdô gbùra)
CICERO
Wë przedalë kòzã?!
GBÙR
(pò cëchù)
Ten téż to gôdô!
(głosno)
Jô wieldżé miôł szczecé, jô w drodze przedôł
A nie trzebôł jic na tôrg do miasta.
CICERO
Czej wóm to na rãkã, co kòmù do tegò.
Jô jidã na tôrg, wë wracôjce dodóm.
(Òdchòdzy. Gbùr òstónie sóm, drapie sã pò głowie, ùstąpi na bòk, bë lëdze gò nie widzelë, zażëje, wëjimô pieniądze i pòmału je rechùje)
GBÙR
Talarów pińc za dobrą krowã,
To wierã je mało. Ale to kòza!
Tak wszëtcë gôdalë. To bëc ni móże.
A jednak jô przedôł ùmiartą le kòzã!
(trze òcze)
Kò nié. Mój zdrok je dobri. Jô widzã
Te drzewa, tëch lëdzy. Jô widzã tã białkã,
Co w biôłi chùsce, z kòszikã na rãce,
Do mie sã zbliżô. Jô znac jã mùszã.
(zdrzi pòd rãką)
To je ta mòja! Co jô ji rzekã?
(Białka sã pòspiéwô, widzy swégò chłopa i przëstanie pitającë. Chłop ni móże na niã wezdrzec, robi, jakbë ji nie zauwôżił nijak)
BIAŁKA
Hej, słëchôj le, stôri! Czë ju të przedôł?
GBÙR
Jô przedôł pò drodze. To bëła le kòza.
BIAŁKA
To bëła kòza? Czë jes të głupi?
Nôlepszą krowã të zabrôł z chléwa
A terô szwaniôsz, że to le kòza!
GBÙR
Tak wszëtcë gôdalë, jô mùsził wierzëc.
BIAŁKA
Të niekareńcu, të niedoczeniélcu!
Chtos nagôdôł tobie a të w to wierzisz.
Czë ni môsz të slépi? A kùliż të dostôł?
GBÙR
Pińc dobrëch talarów, to dosc za kòzã.
BIAŁKA
Za kòzã, të gôdôsz! Të jes òbarkłi!
(stôwiô kòszik)
Jô slépie ce wëdrzã!
(rëczi)
Tak głupégò chłopa
Na swiece ni ma… a jô z nim żëjã!
GBÙR
Nie szkalôj, Zano, bò lëdze ùczëją.
BIAŁKA
Niech swiat sã dowié, co të jes wôrti!
Hej, białczi, pòjta! Mój stôri je głupi!
(Gbur zaczinô ùcekac, òna gò złapi)
Co Werka rzecze, to ji je krowa!
GBÙR
To dobrô je córka, òna wëbôczi.
Jak të chcesz rëczëc, òstani sama.
BIAŁKA
Walãti, słëchôj! Òpòwiédz szczerze,
Jak to sã stało, to móże są czarë!
GBÙR
Jô szedł na tôrg a trzimôł krowã,
Jaż jaczis sztudeńt sã naparłãcził.
Ten rzekł: Dokądka z tą kòzą, wùja?
Jô gôdôł, że krowa, òn wcyg, że kòza,
W kùńcu mie wgôdôł, że tak sã miało.
Jô przedôł za kòzã, móm pińc talarów,
Jem sóm markòtny, co z nimi zrobic.
I jeszlë to prôwda, że krowa to bëła,
Jô chcã sã pòwiesëc na sëchi wietwi
A të so szëkôj mądrzészégò chłopa.
BIAŁKA
Tak nié, Walãtkù, të jes mie miłi,
Jô chcã ce òtrzëmac. Jô zdmùchnã czarë,
Le głowa pòdôj, jô rãce włożã.
(Gbùr sã òstróżnie przedżibô, białka chwôcy jegò głowã, mòcno scësnie i szepce jaczis zaklãcô. Chłop sã òżëwiô, przecérô òcze, westchnie)
GBÙR
Ju terô je lepi. Òpôdô czãżôr,
Co napôdł mie w drodze i strasznie mãcził.
BIAŁKA
Ju òczë są jasné, tak prëk wzérają
Jak zawdë ù cebie. A wiész të, Walãtkù,
Co jô mëslëła?
GBÙR
Në, pòwiédz, Zano!
BIAŁKA
Mëslëła jem sobie, że jes nażãti
Przebrzëdłi wódczi, a wiész to dobrze,
Że cerpic ni mògã alkòhòlu.
Mëslëma terô, jak dostac krowã!
GBÙR
To wôżnô je sprawa a móże nôwikszô
W òbecny chwili. Mie cos sã mëkcy,
Përzinkã le pòżdôj, jô… zarô… rzekã…
Miłotnô Zano, cylinder to zrobi.
BIAŁKA
Ten stôri cylinder?
GBÙR
Ten prawie, ten stôri.
BIAŁKA
Jô baro czekawô.
GBÙR
Jak kòżdô niewiasta.
Le tak sã nie mùrzôj! (głaskô jã) Jô le żartowôł.
Nie pëtôj za wiele, jô wszëtkò zrobiã.
Jô wrócã do chëczi…
BIAŁKA
A zdrzëże zarô,
Czë Frana czuwô, jak jô kôzała,
Dozérô dobëtkù, gąsãt i chòwë.
GBÙR
Jô zazdrzã, wezdrzã i wëstrojony
Do miasta przińdã. Të wiész, ù Pòzãcka,
Tam bądzesz żdała. Jô wnet sã zjawiã.
(òdchòdzy)
BIAŁKA
Òn nie je głupi a jô jem pewnô,
Że òn dokônô zômësłu swégò.
A w jaczi ju spòsób, to jegò je sprawa,
A Pón Bóg niech dô mù sprët i pòmòc.
(Czej chce ju òdchòdzëc i kòszik pòdnôszô, naprocëm przińdze sąsôdka z dwùma kòszami na drewnianëch szchaniach, òdhôknie kòsze i szchanie zapnie na piersach, òddichnie głãbòk)
SĄSÔDKA
Të jidzesz dopiérze, jô wrócajã dodóm,
A szczecé jô miała i wëprzeda wszëtkò,
Co bëło w kòszach, co Marta włożëła,
To mòje dzéwczã. A lëdze sã pchalë
I kòżdi wòłôł i wnet bë mie samą
Na kòsze zwrócëlë. Kùpialë wszëtkò:
Kùrczãta, masło, kòrzónczi, kwiatë…
Jô krutk jaż miała pińdzesąt w kòszu…
Te Marta mie dała, jô na niã wadzëła
A òna mie rzekła: Wë nie wiéce, mëmkò,
Co lëdze kùpiają! I jô je wzãła
I prawie te kwiatë nen tłok zrobiłë.
Za samé le kwiatë jô to kùpiła.
(òdkriwô kòsze)
Mùzyczi, bótë i co të widzysz.
A za to drëdżi w czeszeni pieniądz!
(zakriwô kòsze)
Na targù dzésészim je dobri heńdel.
BIAŁKA
Jô mùszã sã spieszëc.
SĄSÔDKA
Chwileczkã le pòżdôj!
Kòmédia wielgô, jaż łzë mie kapałë!
Sztudeńtów dwùch nëkało krowã,
Wiesoło krzikalë a krówskò bãczi:
Amù, amù! I chcało sã wrócëc.
Szarpalë sã długò, jaż z tëłu zaszedł,
Co miôł gitarã i zaczął szarpac
Te cenczé strënë i jednã grëbą:
Bz – bz! br – br! I krowiszcze słëchô,
Pòmësli, że gzyczi, i ògón pòdniese
I òstro sã chlastnie i dżgô pòd miasto.
Le droga sã kùrzi i lëdze z drodżi
Sã ùmikalë. Do smiéchù to bëło!
BIAŁKA
To mòja Mùża!
SĄSÔDKA
Co wë gôdalë?
BIAŁKA
Jô czas tu mùdzã a pôłnié nadchôdô.
(zabiérô sã)
SĄSÔDKA
Dożdżëcë le chwilkã. Tak wëzdrzec na słuńce,
To je dzesątô. Wë sprawice wszëtkò.
Le jedno jô chcã jesz òpòwiedzëc.
Ta długô Trina, ta Tónowô białka,
Na rënkù stoji, chce masło przedac.
To mùszi bëc stôré, bò kòżdi pòszmakô
I dali jidze. Ji òczë spôlałë,
Czej jô tak chùtkò to wëprzedała.
A ten ji Tóna, to je łazãga,
Òn kùrë mie wëszczwôł a jedną zniszcził.
Jesz wszëtczich dni nie nadszedł wieczór
I jô gò zwãdzã i dôm nôùczkã.
BIAŁKA
Òn biédã klepie, mie żôl je taczich!
To chłop je dobri, nicht nigdë nie czuł,
Że òn bë kòmù miôł krziwdã wërzãdzëc!
SĄSÔDKA
A mòje kùrë?
BIAŁKA
To pasa robòta.
SĄSÔDKA
(przecygle przez zãbë)
To-psa-ro-bò-ta!
BIAŁKA
A czëjôż?
SĄSÔDKA
(docynającë)
Jô nie wiém a czasu ni móm.
(òdchòdzy)
BIAŁKA
Nareszce pòszła! Jô mògã spòkójno
Òdetchnąc përznã. Jak młun petlëje,
Ò tim, ò nym, ò kòżdi rzeczi,
Jaż człowiek zgłëpieje, a nie wëpùscy,
Jak kògò w swòji pòchwôcy szczëpce,
Jaż sóm sã wërwie. Tej na rok ju całi
Ji kòruna spôdô. Jô bieżã do miasta,
Bò chòc le Mùżã jesz rôz tam ùzdrzëc.
Wej stôri nadchòdô w cylindrze swòjim!
Le chùtkò w nodżi, bò bądze rwëtes.
(Òdchòdzy. Pò chwili zjôwiô sã gbùr òbùti jak do slëbù w czôrné ruchna. Westa jegò je głãbòk wëcãtô, półkòszulk sã swiécy. Na głowie niese wësoczi cylinder, w rãce czôrné rãkawiczczi. Jidze prosto jak nadãti, trzimô nos do górë a zdrzi przez wieldżé òkùlôrë)
GBÙR
Kłóniają sã lëdze pò całi drodze,
Bò mëslą sobie: To wieldżi je pón,
Co w taczim wësoczim cylindrze chòdzy.
Òbzérô sã kòżdi, ni móże pòznac
Znajómka swégò a ò to mie jidze.
Nadchôdô Kùba, przez remiã dwigô
Drewniané kòrczi. Jô sobie gò kùpiã.
(Pòstãpiô wëprążony, wëwijô czijôszkã, pògwizdiwô i òczami rzucô)
KÙBA
Dzéń dobri, panu!
GBÙR
Wë wrócóce nazôd?
KÙBA
Tak, z tôrgù, panie. (do se) To bądze szkólny.
GBÙR
Te kòrczi dlô mëmczi?
(pòkazywô czijôszkã)
KÙBA
Dlô mie do chléwów.
(do se)
To kùpc targòwi.
GBÙR
Jô jidã sôc pòmidzë lëdzy
To, czegò jim nôwicy trzeba, rozëm.
(wëwijô czijôszkã)
KÙBA
(do se)
To mdze Sowizdrzôł, ten téż tak plestôł.
GBÙR
Czë mòce wë rozëm? Jô wszeden kùpiã,
Czej nié w tim dzale, ju w żódnym jinym
Jô nie ùzdrowiã finansów swòjich.
(wëwijô czijôszkã)
KÙBA
(do se)
To skòczk na linie. Ten balansowôł…
Niedôwno jô temù sã przëzérôł dobrze,
Jak òn we wiodrze. A wszëtkò jedno.
GBÙR
Jô rozëmù kùpił za pińc talarów,
Ùczałégò baro, a jidã do miasta
Gò wëpróbòwac. Wa ùzdrzita wszëtcë,
Jak òn zablusknie, rakétą wzlecy
I w pësznëch widach sã rozkòscérzi.
Bãgalsczé ògnie sã chłopsczégò sprëtu
Ùkôżą swiatu, co gãbskã òtemkłim
Mdze jôdł a łikôł rozëmné sano!
(Kùba przez czas ti deklamacje niedowiérzającë na na niegò wzérôł i zaniepòkòjony przë pòslédnëch słowach jak pòmgła przepôdł)
GBÙR
Pòczątk sã ùdôł – cëdownô sprawa…
Jô móm nôdzejã, że zgùba sã wrócy
A móże pòmnożi. Spòmidzë mëlionów
Jô nalézã tegò, co kruszkã mie wëprzigł.
A tej le, mój brace, na sebie baczë,
Bò swinie sprëtu przepiszczą planë
Nômòcné wiãzłé, rozrzarpią, zdepcą,
Bë z miłim chrochtanim sã ùdobrëchac,
Pòd progã legnąc i słodkò zdrzémnąc.
(wëwijô, môchô)
Do miasta, do miasta na pòmstã, pòmstã.
(Łãdżim krokã, z czijã na rãce trzimającë zatkłé za westã òn za swòją białką na tôrg do miasta pòdskakiwającë bieżi, lecy)
Przesłona spôdô
DRËDŻI AKT
(W karczmie sedzy mnóstwò lëdzy. Szãkôrka ùwijô sã midzë nimi i pòdôwô do jedzeniô, do picô. Niechtërny zawijają paczczi, bë sã ùdac do chëczi, jiny przëchòdzą z taergu)
BIAŁKA I
To béł cë tôrg! Tak wiele jak nigdë
Tu zeszło sã lëdztwa – i z całëch Kaszub.
Òd brzegù, òd bòrów, òd Bëtowa, Skarszew
I jinëch strón znajomëch jô wiele
Tu napòtkała a terô do chëczi.
BIAŁKA II
Wë chcece do chëczi dozérac chòwã
Pòżdôjce le chwilã, Pòzãck nadchòdzy.
Òn zawdë co nowégò móże pòwiedzëc
A z targù na pewno cos dobrégò pòdô.
(Nadchôdô Pòzãck, chtërnémù ta karczma sã nôleżi, i witô gòscy)
PÒZÃCK
Witôjtaż lëdze! To bëło smiészné.
BIAŁKA I
A widzysz, òn gôdô i dobrze gôdô.
PÒZÃCK
Jô béł na targù so krowã wëzdrzec
I béł jem swiôdkã czekawi sprawë.
Sztudeńtów dwùch nëkało krowã
I na gitarze ji przëgriwało
A kruszka ògón do górë trzimô.
Wiesołi to lëdze, jô krowã kùpił –
A dobré to bidlã – zgôdnijta za kùli?
Jô òsmedzesąt le dôł talarów
I kòzôł do chléwa jã òdprowadzëc.
Sztudeńce nadeńdą, wëpijemë letkùp.
BIAŁKA I
Cëż wóm sã stało?
BIAŁKA II
Mie gardło scyskô.
Kąsynk na swiéżé jô wińdã wiodro
I wnetkã wrócã, strzëżecże paczczi!
(wëchòdzy)
PÒZÃCK
Co stróż mie rzekł i to je dzywné.
Òn czuwôł w nocë i ksãżëc swiécył
I bëło jasno jak na dniu samym,
Tej zédżer wëbił pòmału dwanôstą
I głos mù jaczis pòtãżny kôzôł:
Zawòłôj „sztërnôsce!” Jak òn to zrobił,
Òn widzôł wòjska, co szłë na wieczór,
I widzôł wòjska, co szłë na pôłnié,
I wielgô bitwa przez sztërë minutë
Przed jegò òkã sã òdbiwała,
W pòwietrzu, na zemi i nawet pòd zemią
Òn ùzdrzôł wôlczącëch, zabitëch, rennëch
I w kùńcu wszëtkò jak nic zdżinãło
I ksãżëc swiécył i jasno bëło.
GŁOSË
To bądze wòjna – w sztërnôstim rokù –
Krëwawé bitwë – Sibilla gôdô,
Że krew sã strëgami z gór pòleje,
A móże to ta… Co nas jesz pòtkô?
(Sztudeńcë wiesoło wchòdzą, sôdają przë przëdnym stole, zacziają pògwizdëwac, przëspiewëwac, Cicero wëcygô gitarã i do ni spiéwô)
CICERO
Na niebie westrzód nocë
Milionë swiécą gwiôzd,
Pòmidzë nimi jedna
Krasniészi dôwô blôsk.
Jô wëchòdzã co wieczór
I teskniã w jasną dôl
Jô stojã, zdrzã i marzã
We wirze sennëch fôl.
A òna ze sklepieniô
Zesyłô milszi blôsk
Jedinô ùkòchónô
Z miliona skrzącëch gwiôzd.
KATILINA
Na lëtkùp piwa i na zôchãtã
Do dalszégò spiewù i gôwarzeniô.
PÒZÃCK
Jô lecã, nëkajã, chùtkò bieżã
I tegò nôlepszégò natoczã panom. (przëniese)
KATILINA
Wë dobrze kùpilë.
PÒZÃCK
Jô jem téż wdzãczny.
(wznoszô sklónkã)
PÒZÃCK
Jô waji widzã!
SZTUDEŃCË
Na zdrowie panu!
CICERO
(spiéwô)
Lecałë żórawie przez las krzikającë,
Natrafiłë dzéwczã na służbã jidącë,
CHÙR
Natrafiłë dzéwczã na służbã jidącë.
CICERO
Cëchò, dzéwczã, nie płacz, nie lameńtuj sobie,
Nie zabôczi Pón Bóg w ti służbie ò tobie,
CHÙR
Nie zabôczi Pón Bóg w ti służbie ò tobie.
CICERO
Jakże ni móm płakac, wszëtcë sã dzëwùją,
Jakò mie sëroce lëdze pòsługùją.
(Zebróny cziwają głowami, szãkôrka wëcérô òczë, Katilina wstôwô)
KATILINA
Szanowny lëdze, Kaszëbi bracô!
Jô wama òpòwiém ò dôwnëch czasach.
GŁOSË
Le pòjta gò słëchac… Òn dobrze wëzdrzi…
Òn czoło mòrli… Brëwie zacygô…
Jô jem czekawi… Pòsłëchôj, òn gôdô.
KATILINA
Przez las wanożi, to bëło pòd wieczór,
Chłop młodi, szëkòwny. Wtim stark gò pòtikô
I mile pòzdrôwiô. Nen mëslił, że lesny
To béł i òdpòwie: Dobri wieczór!
A dokąd, wòjarzu? – Do ksãca, panie!
A pò co?, pitô. Òdrzecze: pò prôcã.
Jô służił ù wòjska i miôł niesczescé
W krziżacczim bòju mie kóń sã pòtknął,
Jô żebra złómôł i wrócył do chëczi.
(Wtim wchòdzy do karczmë gbùr w cylindrze, zachòwiwô sã przesadnie, Katilina przeriwô na chwilã, wszëtcë sã òbzérają)
GŁOSË
To dzywny człowiek… Jak szkólny natrzasłi.
A móże to grabia… A móże czarownik?
Niech je, chto chce… Nen dali gôdô.
KATILINA
Tak wòjôrz do négò òdzéwô sã pana:
Móm òjca i matkã i chcôłbë jich żëwic
A ni móm zajãcô. Tej noc sã stała
I cemno bëło pò całim lese.
Tam jaczis òdżink przez wietwie swiécy!
Są jaczis lëdze! To nie są ti mòji,
Òdrzékô nen stôri, jô zbłądzył w lese.
Tak òni do negò sã ògnia zbliżą
I copną wërzasłi. Rabùsznicë straszny
Przë ògniu leżą a drëdżi na strôżi
Ze strzelbami stoją parot do strzału.
BIAŁCZI
Mój Bòże, co bądze?
CHŁOPI
Le słëchôjta dali!
KATILINA
Co wa tu szukôta? Nôstarszi rëknie.
Do górë rãce i blëżi do ògnia!
I całô zgraja jich òbstąpiła,
Przeszukô ruchna i pieniądze weznie,
Wëplichtowalë z òstatnégò grosza.
Nôczelnik rzecze: A co wa za taczi?
Kamrôcë, panie! ten młodszi rzecze.
Sadnita do stołu a zjédzta coskolwiek!
Tej ni rabùsznicë cos ùchwôlalë
I tëli le rozmiôc z jich mòwë bëło,
Że jeden żądô: Młodszégò zabrac
A stôrégò zabic! Tak szepnie wòjôrz:
Nie wez mie za złé, bò jidze ò żëcé!
Trzas starka w pësk i rzecze dërno:
Cëż tobie sã stało? Të zabéł ò céchù,
Ò najim tajemnym kątnym céchù!
Òn nóż i widelce apartnie pòłożi
Do strzódka szcholką i òstrzã do sebie.
Nôstarszi wezdrzi i jich zapitô:
Wa chceta ùchòdzëc za dzelnëch chłopów,
Cëż móżeta nom za kùńszt pòkazac?
GŁOSË
Dotëchczôs dobrze… Co terô bądze?
Le słëchôjta dali, jaż kùńc nadeńdze.
KATILINA
Tak wòjôrz wstónie i jidze do kòcła,
Co wisôł na chawce nad wieldżim ògniã,
Òwinie so paje i chwôcy za pałąg
I zacznie sã wkòło z kòcła òbracac,
Wëchlustnie wór i w slepie chilnie,
Że zbójcë z krzëkã òd nich òdskòczą.
Wtim słëchac rodżi, przëprëszczi jachta,
Kłóniają sã niskò i stark òdrzecze:
Të przińdzesz do grodu, jô pòmògã tobie!
Dosôdô kònia i hejdi w drogã,
Że brzid i krze le sã ùdżinają.
GŁOSË
To bëło dobrze, że òni ùszlë –
Jesz nie je kùńc, ùważôjta dali!
KATILINA
Wój szedł do grodu, tej wińdze nen stôri –
To sóm béł ksążã – i rzekł do niegò:
Na stole sedzy ricerzi réga,
Wój nic nie gôdô, le na nich wzérô,
Wtim dostôł òn w pësk i ksążã rzecze:
Cëż tobie sã stało? Të wierã zabéł
Ò najim tajemnym kątnym céchù!
Pò prôwdze tak bëło, bò ksążã dôł rozkôz
Pòłożëc apartnie widelce, noże
A òn to zaspôł tak zagapiony
I pòznôł ksãca i skòkł na bacznosc
A ksążã rzecze: Le sadni, drëchù!
A môsz të szkòłã? Nié, mòscy ksążã!
To mdzesz rewirã nad mòjim lasã.
Dostóniesz kònie, karétã, chëcze
I móżesz do se wzyc starszëch swòjëch.
A pieniądze tobie wëpłacy kasa.
A terô sã najédz i napij dobrze.
I òn sã redôł, że béł rewirã,
I zbójców wëgnôł i ksążã gò chwôlił.
CYLINDER
To béł cë ksążã, béł òjc pòddônëch!
Na jegò chwałã wëpijmë piwa!
GŁOSË
Tak je! Hej, panno, nóm wszëtczim piwa!
CICERO
Pòsłëchôjta mie, jô rzekã wicy.
Ten wieldżi ksąże, òn z Krziżôkã wôlcził
Gdze lat piãtnosce i w kùńcu dobéł.
A temù më jesmë tu na ti zemi,
Co nóm nôleżi, na swòji Kaszëbsczi,
Że gôdómë mòwą swich dôwnëch òjców,
Tëch mòżnëch wòjów ze strzédniowieczô.
A dzysô më ò tim ju zabëlë czësto.
Tak bëc ni móże, naprawic trzeba
Tã wielgą krziwdã. A jak to zrobic?
GŁOS
Napisac dzeło.
CICERO
To je za mało.
CYLINDER
Wëstawic pòmnik.
CICERO
To słëchô sã lepi.
KATILINA
A gdze gò wëstawic?
CYLINDER
Na górach naszëch.
GŁOSË
To dobrô mësla. Je na to zgòda –
Z kamieni naszëch. Z cwiadëch jak ksążã.
KATILINA
I lud kaszëbsczi, co przetrwôł bùrze
I srodżi ùcësk, i dzysô żëje!
GNIDA
(wstôjô)
Są jiny swiãti, co mają pierszeństwò!
CYLINDER
To prôwda, panie. Skąd ten sã nalôzł?
GŁOS
Òn cëchò sedzôł i nadsłëchiwôł
I nawet rãkã za ùchò włożił.
CYLINDER
to szpiég przeklãti! Wërzëcëc łatã!
GŁOSË
Z Głódkòwic Gnida. Òn wëżi sygô.
Mô córkã w szkòle. Przë wòjsku sëna.
Ten plotczi zbiérô. Ten pótë liże.
CICERO
To agronauta! Zdrajcã wënëkac!
PÒZÃCK
Jô móże to z waju nôlepi zrobiã.
(pòdôwô mù czôpk i palëcã)
Tu je wasz czôpk i palëca waszô,
Tu mòce dëtka (kòpnie gò) a tam są dwiérze,
Chùtiszkò, drëszkù, wë wiéce co zrobic.
(Gnida sã wiele nie òbzérô, le chùtkò zmikô. Za nim szustnie białka)
BIAŁKA
Jô wińdã za nim, jô mùszã gò dostac,
Jô chcã gò ùgrësc, chòc rôz le kąsëc
Za wszëtką krziwdã, co òn mie zrobił.
CICERO
Ju dosc, niech jidze ze swòją hérą
Òd jinëch wzãtą i zaprzedóną.
KATILINA
Prôwdzëwô gnida! Jaż wstid nas bierze,
Że midzë nami są taczé chaje,
Co kalą w gniôzdo włosnégò kraju,
Jak wesz na szkòdã sã jinëch żëwią.
CYLINDER
Niech zdechnie, przepadni, przeklãti łata,
Co swégò nie ceni, le zaprzedôwô.
PÒZÃCK
Ju dosc – za wiele – nie wôrti tegò!
Sadnita do piwa! Niech jiné mëslë
Nas rozchôwcą, nas rozwieselą!
(Pòmału lëdze sôdają, cos pò cëchu mùrmòcą. Cylinder jidze do szãkôrczi i cos do ni szepce, ùsmiéwô sã i cos do ji rãczi wtikô)
CICERO
Wa chceta pòmnik wëstawic ksãcu,
Ale nié kòżdi je gòdzen tegò,
Le ten, co terô nasz zdô egzamin.
Jô bądã sã pitôł, mëslëta – rzeczëta!
(wskazywô)
KATILINA
Ze szãtopórk na pierszą rézã!
Chto jaczi wié, niech je pòdôwô.
JEDEN
Jasz jidze drogą, Marinka le piele,
Òn do ni gôdô a òna sã smieje.
DRËDŻI
Didli, didli, dum, dum, dom,
Jak pón spiéwô, tak jô grôm.
DZEWÙS
Sëwô gąska, sëwô, pò jezórkù płiwô,
Z wieldżégò kòchaniô rzôdkò le co biwô.
KAWALÉR
Mòja matka dobrô bëła,
bò mie robic nie ùczëła,
Leno spiewac i teńcowac,
Pëszné dzéwczãta całowac.
CYLINDER
(spiéwnym głosã i pòdrzucającë nodżi)
Lecy wòda òd ògroda
Do samégò Gduńska,
Czôrné bótë do robòtë,
Czerwòné do tuńca.
KATILINA
Egzamin je zdóny, bò w szãtopórkach
Wa jesta bëlny i wiele wiéta.
CICERO
W tãgôdczi terô! Chto wié òdpòwiedz,
Niech zarô rzecze i móże pëtac.
KATILINA
Më taczégò pana mómë,
Co w dzéń i òb noc chòdzy
A jednak na jednym flachù
I w dzéń i òb noc stoji.
GŁOSË
Kò to më wiémë. To je zédżer.
CICERO
A jakô nôwikszô je szôłôbùłka,
W trzech aktach je ùłożonô:
Jeden je wiesołi, drëdżi robòcy,
Ze smùtnym trzecym rozegra skùńczonô.
GŁOSË
Co móże to bëc. Namëszlôj sã dobrze!
CYLINDER
Jô wiém, mój panie. To lëdzczé żëcé.
GŁOSË
To prôwda, prôwda! Chto bë to mëslił,
Że chtos tak głãbòk jaż w żëcé sygô!
CYLINDER
A terô na mie réza przechòdzy,
Ùważôjta dobrze, co bëc to móże?
Sygda skòkô pò drodze,
Rigda kòpie w ògrodze.
Sygda gôdô Rigdze:
Do ce Ùrbón jidze.
KATILINA
To trëdno je rzecz.
CICERO
Jô móm. Nié. To nie je.
GŁOSË
To nóm zadôł. Më jesmë za głupi.
PÒZÃCK
Jô nie jem taczi, jô tak so mëszlã:
Że Sygda to sroka a Rigda to swinia,
Że Ùrbón co jidze, to pies bëc mùszi.
CYLINDER
Të dobrze wëzgôdł, na zdrowie Pòzãcka,
Co jasny mô rozëm i głowã na karkù.
KATILINA
Czë móże jã człowiek w garscy trzëmac?
(smiéchi, Pòzãck òdchòdzy)
CICERO
Sadnice do naji.
KATILINA
Pògòda swietnô.
CYLINDER
To sóm jô zmërkôł.
CICERO
A tôrg je dobri.
CYLINDER
Jô przëznac mùszã.
KATILINA
Pòrenô chwała.
CICERO
Niżódny taczi jô nie widzôł sprawë.
Pòwiadôjże nama, jak to sã stało!
KATILINA
Jô ùstôł w krzach i dibôł ùwôżnie,
Wtim jidze gbùrk i krowã prowadzy.
Jô wëskòkł i rzekł: Dokądka z tą kòzą?
A òn mie òdrzekł: Kò to je krowa.
Jô òbiegł stroną i pitajã znowù
Jak pierszim razã. Òdpòwiedz ta sama.
Jak trzecy jô rôz z nim jął sã dowòdzëc,
Ju Cicero czuł.
(Cicero przëtakiwô)
CYLINDER
A niech gò paraliż!
KATILINA
Co wë gôdalë?
CYLINDER
Jô głosno le mëslił.
Pòwiadôjce dali, to je czekawé.
KATILINA
Gbùr zaczął mie wierzëc i przedôł mie kòzã
Za pinc talarów i wrócył do chëczi.
Ma z krową na tôrg i przeda jã dobrze
Za òsmedzesąt. To béł cë rajbach!
CYLINDER
Jak to sã stało?
KATILINA
Hipnóza, panie!
Skùtecznô próba cëdowny ùczbë!
CYLINDER
(stroną)
A niech gò diôcheł stokrotny weznie!
Jô mùszã spróbòwac!
KATILINA
Co wë gôdalë?
(Òd ti chwilë gbùr zaczinô òd czasu do czasu spòd òczi rzëcac na Katilinã przelotné łiskawice. Cicero letkò brząkô na gitarze. Lëdze wstôwają i zaczinają pò trzech wëchòdzëc)
PIERSZI
Panienkò, płacëc!
SZÃKÔRKA
Jô zarô przińdã.
(Cylinder wstôjô, bierze swój wësoczi czôpk i gò òbrôcô)
CYLINDER
Czôpkù, czôpkù, szczodri czôpkù,
Chto ce wkrąg òbrôcô,
Wszeden dług zapłôcô.
SZÃKÔRKA
Talarczi sã sëpią, ju wszëtkò spłaconé.
GŁOSË
To je czarownik. Jesz rôz spróbòwac!
Panienkò, płacëc!
SZÃKÔRKA
Jô zarô przińdã.
CYLINDER
Czôpkù, czôpkù, szczodri czôpkù,
Chto ce wkąg òbrôcô,
Wszeden dług zapłôcô.
SZÃKÔRKA
Talarczi spadłé, piwò spłaconé.
(Wieldżé zdzewienié zajimô òbecnëch i téż nëch dwùch sztudeńtów)
KATILINA
A czuł të, brace? Ten czôpk je dobri.
To rzecz cëdownô dlô nas sztudeńtów.
Co sã ni mògą bez piwa òbeńc
A dłëgów mają pò samé ùsze.
CICERO
A móże zakùpisz ten czôpk czarowny!
(Lëdze midzë sobą rozprôwiają, gbùr znowù przësôdô do sztudeńtów)
KATILINA
A skądka wë môce ten czôpk tak szczodri?
CYLINDER
Ha, ribka chwôtô! Ùwôżnie cygnąc!
(głosno)
Òd swòjégò tatka a ten gò òd swégò
I tak sã dali ta réga cygnie
Przez sto i wicy lat temù przódë,
Czej mòżny czarownicë żëlë w kraju,
Co suszã dôwalë, grzmòtë robilë,
A jeden z nich swi mòcë włożił
W ten czôpk cëdowny. Kòchany czôpkù!
KATILINA
Jô kùpiã ten czôpk a kùli wë chcece?
CYLINDER
Ten czôpk tu przedac – jô ni mògã, panie.
Kùńsztowné mòce są w nim zaklãté.
KATILINA
A móże bë jednak sã dało co zrobic!
Më jesmë waszińce, pòrządny lëdze.
CYLINDER
Czej tak, jô mógłbë gò wama òdstąpic.
Òn je kąsk słony. A kùliż wa dôta.
(Sztudeńce sã narôdzają, lëdze jich òbstąpilë, gbùr mrużi òcze)
KATILINA
Jak wóm më dôwómë sto talarów
I zarô zapłacymë na tim stole.
CYLINDER
czej tak, jô wama jesz rôz chcã wëdac –
I wszëtczim wkòło. Panienkò, piwa.
(Szãkôrka roznôszô piwò. Cicero skòcznie spiéwô do gitarë i rozredony targòwnicë głosno rozprôwiają i pòwtôrzają òstatné wiersze)
CICERO
Cemnô noc i môłnia mërgô
A jô gnôł przez las szëmiący
I w òddali wiôldżé mòrze
Sle do mie swój głos grzëmiący.
CHÙR
I w òddali wiôldżé mòrze
Sle do mie swój głos grzëmiący.
CICERO
Stopa lecy jak na skrzidłach,
Włos pòwiéwô wkòło głowë
I pragnienie mégò serca
Niese mie przez rzmë i rowë.
CHÙR
I pragnienie mégò serca
Niese mie przez rzmë i rowë.
CYLINDER
Panienkò, płacëc!
SZÃKÔRKA
Jô zarô przińdã.
(Gbùr z pòwôgą wstôwô, żałosnie òbzérô czôpk i w kùńcu òkrãcô. Trzôsk ùstôł, cysza w karczmie, sztudeńce wëtrzeszczają òczë)
CYLINDER
Czôpkù, czôpkù, szczodri czôpkù,
Chto ce wkrąg òbrôcô,
Wszeden dług zapłôcô.
SZÃKÔRKA
Ju talarë spadłë, spłaconé wszëtkò,
Co pón tu wëdôł, Bóg zapłac panu!
CYLINDER
A terô mie dôjta no sto talarów
A wezta ten czôpk (płacze), mój czôpk kòchany!
(Katilina liczi talarë drëżącą rãką, Cylinder i Cicero ùwôżają)
KATILINA
Òsmedzesąt. To je za krowã,
Co ma na targù przedała razã.
CYLINDER
(do se)
A niech jich wiwiór.
(głosno)
Dwadzesca dołożëc.
KATILINA
Të dostôł òd tatka, Cicero dodôj.
(Cicero grzebie pò swòjich ruchnach, w kùńcu resztã wëpisze)
Tak, sto talarów.
CYLINDER
(z czôpką w rãce)
Bóg zapłac panom!
A terô jô wama chcã na òstatkù
Na wikszé szczescé cos òpòwiedzëc.
Czej jô przë wòjskù królewsczim służił,
Pòtkała mie takô tam szôłôbùłka.
Jô stôł na strażi. Tej gbùrczã wieprza
Do miasta nëkôł i chcôł przez brómã,
Ale no knurczã sã òpierało,
Chrochtało, kwiczi i rwie sã nazôd
Tak gbùr rozżarti je chcôł przëmùszëc
Dobroscą, czijã, miłoscą, piãtą,
To szarpôł, smùkôł, to tłukł i wzidchôł
A swińczã le swòjé nôwrotë miało.
Wtim król nadjeżdżô, ùsmiéwô sã, rzecze:
Kamrôce miłi, chwacëc to swińczã
Za krãti ògónk, përzinkã pòdniesc,
Tej òno pùdze! I gbùr tak zrobił.
I wieprz sã ùrzas, do górë pòdskòkł
I jął wërëwac jak kóń wòjskòwi.
I gbùr sã kłóniô: Bóg zapłac, panie!
Wë wiele, jô widzã, ze swiniami mielë
Ju do czënieniô! I nëkôł knura.
Tu je ten czôpk, we wajëch òn rãkach
Mdze cëda dzałôł. Jô jidã dali.
(na bòk)
Jô zarobił dobrze a wa sã patrzëta.
(Gbùr zagarinô pieniądze, pòdôwô pajã sztudeńtom i òdchòdzy. Katilina z wieldżim ùszanowanim kładze czôpk cëdowny na bezpiecznym miejscu, pòmedëtiwô chwilkã, cziwô pò piwò i w kùńcu ùsôdô)
KATILINA
Ten dzéń je szczesny.
CICERO
Jesz nie je skùńczony.
KATILINA
Të wcyg zaprzékôsz.
CICERO
Jak Katilinie.
KATILINA
(zmiénió tón)
Në, Cicero, zagrôjże nóm skòcznégò.
A jô na fléce mdã pòmògôł tobie.
Wa wszëtcë le pijta, skòczëta do tuńca!
To dzéń je wiesołi, to dzéń je chwałë.
(Sztudeńce grają „kòsédra” a targòwnicë gò tuńczą przez chwilã, że pòdłoga sã trzãse. Katilina òdkłôdô flét. Wchôdô białka)
BIAŁKA I
A gdzesz të bëła? Co tu sã dzało!
W cylindrze przëbéł czarownik jaczis
I wëdôwôł piwò i mądrze gôdôł
I przedôł sztudeńtom ten czôpk cëdowny,
Co tam przë òknie je dobrze widzec.
BIAŁKA II
Ten czôpk wësoczi (pò cëchù) je mégò chłopa,
Jô dobrze widzã (pò cëchù) jô mùszã rëszac,
Ten je cëdowny (pò cëchù) jô mùszã zapëtac.
Za kùliż òni gò zakùpilë.
BIAŁKA I
Za sto talarów i wëpłacëlë.
BIAŁKA II
Za sto talarów? (pò cëchù) To baro dobrze.
Mój chłop, jô widzã, jich wëfifòwôł. (głosno)
Bóg zapłac tobie za mòje paczczi.
(Bierze paczczi i òdchòdzy. Sztudeńce timczasã sã narôdzalë)
KATILINA
Më pùdzema dali do jiny karczmë.
CICERO
Pòżegnôj lëdzy i zapłacë piwò!
KATILINA
Pòsłëchôjta, lëdze! Pamiãtôjta wszëtkò,
Co ma gôdała ò naszim ksãcu,
Ò naszim kraju i naszëch spiewach.
Wa zdała egzamin z naszińsczi ùczbë.
Ten dzéń dzésészi, ten mdze pamiãtny
Na wszëtczi czasë. Bawita sã dobrze,
Më jidzemë dali do jinëch bracy.
GŁOSË
Niech żëją sztudeńcë… Pòmòrskô nôdzeja…
I kwiat, co wòniô… W daleką prziszłosc!
KATILINA
Panienkò, płacëc!
SZÃKÔRKA
Jô zarô przińdã.
KATILINA
Czôpkù, czôpkù, szczodri czôpkù,
Chto ce wkąg òbrôcô,
Wszeden dług zapłôcô.
SZÃKÔRKA
Talarków ni ma, zapłacëc trzeba.
(Katilina przerażony òkrãcô czôpk, òbzérô gò na wszëtczé stronë, pòwtôrzô zaklãcë, ale nic ni móże wskùrac. Lëdze sã smieją)
KATILINA
Pamiãtôsz të dobrze, jak òn to robił?
CICERO
Dôj le gò sa, jô lepi to zrobiã.
(Cicero wëkrącô czôpk na wszëtczé stronë i na rãbë, ale nic z tegò. Pòzãck sã zjôwiô, rëchùje i pòdôwô sëmã za piwò. Òbaji sã drapią w głowie)
PÒZÃCK
Zapłacëc przódë a tej je dobrze.
CICERO
Dopócziż të mdzesz nas, Katilino,
Za nos jesz tu wòdzył? Jak długò ùrãgac
Szaleństwò twòje mdze nóm cerplëwim?
Jak dalek sã pùscy ta dzyrskòsc twòja?
Czë të jesz nie widzysz, jak nas sromòtnie
Ten człowiek nabrôł? Jak w chcëwòscy swòji
Të jemù wierził i òplątóny
Pòwiôstkami jegò swój rozëm stracył.
Jô wszëtkò ju widzã jak słuńce jasné.
Jô spòstrzég, jak òn ze szãkôrką szeptôł
I cos do rãczi…
SZÃKÔRKA
Òn pieniądze wpłacył.
CICERO
Przeklãté czasë i òbëczaje!
Ma jesma mądri a jednak głëpszi
Òd tegò gbùrka, co tak so zakpił!
To béł ten sóm, co të mù tã kòzã…
Chcã rzec, tã krowã – jak mie sã wëdôwô…
PÒZÃCK
Nie gôdôjta wiele. Płacëta lepi.
KATILINA
Ma chcema zapłacëc, le ni móma dëtków.
PÒZÃCK
Przezwéskò dôjta, jô mùszã zapisac.
KATILINA
Jô Katilina jem z Pùstk Wiczlińsczich.
CICERO
Jô Cicero jem z Piãknégò Widokù.
PÒZÃCK
A terô dôjta swój flét i gitarã,
Te ù mie òstóną, jaż mdze zôpłata.
KATILINA
Na hónor i słowò!
CICERO
Nie błagôj wiele.
Niech flét òstónie, gitarë jô nie dôm.
KATILINA
To pòjma dali!
GŁOS
A waji egzamin!
(smiechi)
CICERO
Ma dóma so radã! Co wama do tegò!
KATILINA
Do gbùra, na gbùra! Òj zemsta, zemsta!
(Sztudeńcë òdchòdzą spiesznie, przesłona spôdô)
TRZECY AKT
(W gbùrsczi chëczi na wsy. Mroch skłôdô òstatny kawał swégò niedzelnégò òbùcô, przezérô sã w lëstrze na scanie i sã ùsmiéwô)
MROCH
Jô lewą wstôł nogą, to bëło nieszczescé
I wnet bë jô pòzbéł sã swégò majątkù,
A chto bë mëslił, że w tim je prôwda!
Ale jô wrócył do swòjech chëczi
I prawą nogą przez próg jô przeszedł,
I tak mie wszëtkò sã naprawiło.
A chto bë sã spòdzôł, że w taczi spòsób
Jô bądã mùszôł dochòdzëc swégò.
Niech Bóg mie wëbôczi, jô sprawã wëgrôł,
Glingòcą dëtczi, jô chcã je zrechòwac.
(Wëjimô miészk z talarami, wësëpie je na stół i zaczinô rechòwac)
I sto. Tak je. To za cylinder.
A pińc jô dostôł pò drodze za kòzã
A dzesãc jô wëdôł w karczmie na piwò
A krowa je wôrtô le òsmedzesąt,
Wic wëszedł na swòje i zarobił przë tim
Piãtnôsce talarów. To dosc na dzysô!
(Timczasã, jak òn tak rechòwôł, weszła Mroszka i chwilkã sã jemù przësłëchiwała, ceszi sã, òdstawi paczétë i pòdskòczi do niegò)
MROSZKA
To je dosc, to nama sygnie,
To dobrze të zrobił! Mie sąsôdka rzekła,
Że béł ù Pòzãcka chtos z taczim cylindrã
I kùńszta robił i prawie wëszedł.
Jô zarô za tobą, ale ju nidze
Jô ni mògła widzec Walãtka swégò.
MROCH
A gdze të tak długò sã zatrzimała.
MROSZKA
Jô żdała na cebie, jak ma gôdała,
Że ù Pòzãcka! Wtim sóm òn nadszedł
I òpòwiôdôł ò mòji kruszce
I dwùch sztudeńtach, że òd nich kùpił
Za òsmedzedzesąt taką jak naszô.
Jô szła jã òbezdrzec, to bëła naszô,
I òna mie pòzna i zabãczała,
Że jô sã òd łez ji ni mògła wstrzëmac
I pòszła w miasto, bë sã rozerwac.
Jak jô wrócëła, ju nie bëło cebie,
Jô rznãła za tobą, ale te paczczi
Nie pòzwòlałë za chùtkò nëkac,
Tak të mie ùszedł! Jô wszëtkò czëła,
Të zarobił dosc, je jaż za wiele
Na tëch sztudeńtach, co nic ni mają.
MROCH
Jô téż tak mëszlã. Chto wié, jak jima
Z cylindrã pòszło? Niech mają za swòje!
MROSZKA
W tim wiele je prôwdë, niech òni nie mëszlą,
Że òni le sami są na tim swiece,
Że le dlô nich i jejich figlów
Są jiny lëdze. Naùczka je dobrô
I dlô ùczałëch. Walãtkù pòzdrzë,
Tam dwùch sã kraczą z cylindrã w rãce.
MROCH
(wërzasłi)
Terô je zle! To są ti sztudeńce,
To mój cylinder, jô z dôleka widzã.
Chto jima drogã do nas tu wskôzôł
W tak krótczim czasu? Jô chcã sã ùmknąc
Na chwilã przed nimi a të i córczi
Robita swòje, jak wa wiéta,
A móże bùrza sã wnet rozeńdze!
MROSZKA
Ùmëkôj, Walãti, ju òni nadchòdzą,
W pòdwòrzu naszim sã òbzerają
A terô prosto do chëczi dążą.
(Mroch spiesznie òdchòdzy, Mroszka krótkò wezdrzi na wszëtczé sprzãtë, czë są w pòrządkù, i prostiwô sã na przëjãcé. Sztudeńce klepią)
MROSZKA
Jeden w cylindrze, drëdżi z gitarą,
To wëzdrzi, jakbë na wrij sã bralë.
To mësla dobrô! Jô mdã robiła,
Jakbë tak bëło, to tej sã ùdô
Ùretac chłopa i ùdobrëchac
Zawzãtëch panów. Tu wszëtkò dobrze
I schludnie wëzdrzi, to ùspòsobi
Jich serce miło i przëjacelskò. (klepią)
Wchòdzëta, proszã! Witôjtaż lëdze!
KATILINA
Czë Mroch tu mieszkô?
MROSZKA
Tak je. Òn przińdze.
Na chwilã òn wëszedł, wa jesta zmãczony baro
A móże głodny! Jô kawã sparzã
I ùpiekã plińców. Złożëta cylinder
I gitarã! Jô zarô wrócã.
(wëchòdzy)
KATILINA
W mie górz sã pôli jak góra ògnia,
Co rwie i szarpie i chce wëbùchnąc
A tu tak miłi jak rãka słowa
Płómienie dãpią i zaléwają.
CICERO
To miłô chôta, w ni miło sedzëc
I wòniã wdëchac, co z kùchnie chôpie.
Ach, wiész të, drëchù, pò tëli piwskach
Mdą niezle plińce w żołądk spôdałë.
(Werka, młodszô córka, niesmiało wchòdzy, gniece fartuch i sã ùsmiéwô)
CICERO
Witôj, panienkò! Jak renô zorza
Të nama wschòdôsz! Kaszëbsczi zemie
Miłotny wërôstô kwiôtk przed nama!
(wstôwô)
Witôjże panienkò! A miono twòje?
WERKA
(dignie)
Kò Werka, panie.
CICERO
Ò słodczé miono!
WERKA
Mëmka mie rzekła, że jô bë pòszła
Pòbawic panów, ùczałëch sztudeńtów,
A jô tu nie wiém, òd czegò zaczic,
Bò jô le kwiôtczi na łące zbiéróm,
Przë gãsy paseniu so spiéwajã chwilkã
A tej so legnã i zdrzã w te chmùrë,
Co biôłô lecą nad mòją głową
I mòje serce za sobą cygną.
CICERO
Cëdowné dzéwczã, të mie sã widzysz!
A móże bës chcała zaspiewac nama?
WERKA
Mój głos je prosti jak ptôszków w lese
A jô to nie wiém sã tak przëmilac,
Jak jiné pannë, co szerok gôdają
I corôz blëżi sã pną do panów:
(zôbawnie)
Jô kòòchajã pana z całéégò seerca
I baaro gò rôôczã na dzyysô do seebie!
CICERO
(zriwô sã)
Miłotné dzéwczã! Chto bë pòmëslił,
Że tu na pùstkach pòézja kwitnie!
WERKA
Co tam pòézja! Jô jem le Werka
I pasã gãsë na łące pòd lasã.
CICERO
Czarownô pasterkò, jô kòchajã cebie
Za twòjé słowa i swiéżą prostotã.
(blëżi)
Jô jidã z tobą na twòjã łąkã
I razã bądzema gãsë pasła
Sedzącë pòmidzë kwiatami łączi
Ma sama dwa kwiôtczi kaszëbsczi zemie!
WERKA
To pón mie sã widzy! Pón pierszi człowiek,
Co szczerze serce nóm pòkazywô
I chwôli kwiatë i chwôli lëdzy
Kaszëbsczi zemie, ti matczi naszi!
Przëchòdzą tu różny, z pòczątkù chwôlą
A tej jak jima sã nie pòwòdzy,
Kòszlawé pësczi nóm wëszczérzają.
Kaszëbi to taczi a taczi są lëdze
A taczé a taczé mają maniérë,
Më nie chcemë z nimi – a corôz szerzi
Sã rozrôstają kùlturné flabë.
(Wtim zriwô sã Katilina, co przez całi czas kòmùdno sedzôł i spòde łba na Werkã wzérôł, òstrim krokã przemiérzô jizbã, môchô rãkóma i jak w zemiã wbiti na môlu stanie i òczë wlépiô w wërzasłé dzéwczã)
KATILINA
Të prôwdã rzekła. I w mòjim sercu
Je takô bùcha i niecnô maniéra
I to mie terô wëlôżô z gardła,
Że jô sã dłôwiã, że mie zatikô!
(Pò tëch słowach Katilina chòdzy, nëkô, lôtô pò całi jizbie. Werka z bòkù na niegò wzérô, przëczulô sã do Cicerona bezradno, dzëwô)
KATILINA
Chto to wëtrzimô, co jô tu cerpiã!
Mie górz pòżérô i nãcy miłosc,
To w tã, to w nã bòlesnie stronã
Jak krowã cygną to biédné serce,
Co we wëstrzódkù sã szarpie, rzucô
I rwie i trzeszczi jak chróst łómóny.
WERKA
Pòj gãsë pasc! Tu nie je dobrze!
Jô widzã, Smãtk mô tegò pana
Na swòjim pòwrózkù, pòcygô, trzimô
A òn sã szarpie, ni móże wëlózac!
Ten biédny człowiek! Jak to gò rozriwô!
Pòj gãsë pasc, pòj kwiatë zbiérac!
(W ti chwili wchôdô starszô córka, nakriwô stół biôłim òbrësã)
FRANA
Witôjtaż, panowie Co tu sã dzeje?
Pòmagôj, Werkò! Ju mëmka jidze
I plińce niese. Pòcëgôj stronë!
(Mëmka niese szôlã z plińcami i pòstawi na stole, ùjmie sã w bòk)
MAROSZKA
Niech panowie jedzą, czej dobrze szmakô!
Òd naszëch swiéżëch jô naskrobała
I chùtkò piekła. Në, halôj, Frano,
Ti dobri kawë, co jô kùpiła
Na targù dzysô. Të, Werkò, przëraczôj!
Bò miłé słowò je wiele wôrté
A panowie rôd na ce zwôżają.
Przëraczôj, jô nazôd do kùchnie jidã.
(òdchòdzy)
CICERO
Przësadôj, drëchù! Ta miłô wònia
Nastrôjô dobrze a pòłikanie
Pògładzy żołądk, rozjasni dëszã
I wszëtczé smùtczi jak mgła rozpirzchną!
WERKA
Niech pón przësadnie! Ju kawa jidze.
(Frana niese wieldżi zbón kawë, naléwô w tasczi i przërôczô gòscy)
FRANA
Czej tatk i mëmka na tôrg so pòszlë
A jô tak sama przë chòwie òsta
Tej jô so mëslëła w kącëkù serca:
A żebë tak racził chtos zazdrzëc do naji,
Ale le taczi, co bë gò mòżna
Pòlëbic përznã. Tej czas ùmikô,
Nim chto sã spòdzeje, ju wieczór nastôł,
Ju północ bije i zorza switô.
Tak jô mëslëła, czej tatk i mëmka
Na tôrg so pòszlë…
(Katilina sã zatrząsł całi, pùscył plińc i òczë wëwôlô dzëwé)
CICERO
Co tobie sã stało?
KATILINA
Jô chcôłbë ze swòji wëskòczëc skórë,
Jak mie sã òbijô ò mòjé ùszë
Przeklãti ten tôrg i gbùr, i krowa!
CICERO
To ju minãło, zajadôj plińce
A nie robi wstëdu nawrotami swémi
Sztudeńcczi ùczbie! Nie zważôj na to
A górz przeminie! Ùżëwôj żëcô,
Dopóczi róże na jegò drodze
Do naszégò serca sã ùsmiéwają.
KATILINA
To prôwda, brace! To rzecz nôlepszô!
(głosni)
Cëdownô jôda, te miodné plińce!
(Pòdczas ti pòùfny gôdczi Frana z Werką òbzérałë gitarã leżącą na kòmódze. Czekawô Werka szarpnie strënë, chtërné zabrzëmią, i dzéwczãta jakbë wëlãkłé sã chùtkò copną i rôczą do jedzeniô. Frana òfertiwô sã kòło Katalinë, doléwô mù i dokłôdô a òn milczącë zajôdô)
FRANA
Niech pańc sã nie sromô, le bëlno sztopie,
Wnet wicy bądze. Naléwôj, Werkò!
CICERO
Czë panna griwô téż na gitarze?
WERKA
(wzdichô)
Jô redô bë grała, ale chto kùpi
Mie taczi instrumeńt? Ti starszi nie chcą.
CICERO
Zaspiewôj, proszã! Twój głos je miłi.
FRANA
Werka zaspiewô. Të wiész, tã piesniã,
WERKA
Co ma spiewała w zelonym gaju.
FRANA
Tak je. Zaspiewôj!
WERKA
Chto nótã pòdô?
CICERO
To mój je kłopòt, jô pòdôm głosë.
(Frana pòdôwô gitarã, Cicerô jã nastôjô i zagriwô melodiã frantówczi. Frana stanie przë Katilinie a Werka pòdniese òczë i zaspiéwô)
WERKA
W zelonym gaju lëstë spôdają,
Dobri mie lëdze pierszégò rają.
A ten pierszi, ten mô sã do wierszi,
Matulo mòja, tegò jô nie chcã.
WSZËTCË
A ten pierszi, ten mô sã do wierszi,
Matulo mòja, tegò jô nie chcã.
FRANA
W zelonym gaju lëstë spôdają,
Dobri mie lëdze drëdżégò rają.
A ten drëdżi, ten robi dłëdżi,
Matulo mòja, tegò jô nie chcã.
WSZËTCË
A ten drëdżi, ten robi dłëdżi,
Matulo mòja, tegò jô nie chcã.
SZTUDEŃCË
W zelonym gaju lëstë spôdają,
Dobri to lëdze pannë nóm rają.
A te pannë są gòspòdarné,
Matulo mòja, te bë ma chcała.
(Wtim psë zaszczekają, pòcztowi jidze, pannë wëbiegną z jizbë. Timczaseã sztudeńcë jakbë w pòrozmieniu na se pòzérają. Głosë)
KATILINA
A te pannë są gòspòdarné,
Matulo mòja, te bë ma chcała.
CICERO
Pa, jaczé plińce, taczé mëslë
A jaczé pannë, taczé stadło!
KATILINA
A wic pòsłëchôj! Że plińce dobré
A pannë niezłé, ma chcema dzysô
Jesz tegò gbùra pò rôz òstatny
Z nich wëfifòwac. Co mëslisz drëszkù!
To béłbë dobët, co pòwetëje
Nóm wszëtczé szkòdë dzysészégò targù!
Czë nié? Co mëslisz? Pòwiadôj szczerze!
CICERO
Jô widzã, minãła ta strasznô bùrza,
Co w twòji dëszi jak wùlkón wrzała.
KATILINA
Minãła, brace! A terô jinô
Sã w sercu rodzy i je rozpichô
A serce dërgô i rwie mie do czënu!
(Zriwô sã ze stółka, zaczinô corôz òstrzi chadac pò jizbie i jakbë òd se òdeszłi wërzucô ùriwóné słowa. Cicero krący głową)
KATILINA
Jô mùszã, jô mùszã… Je czas nôlepszi…
A dëchi przodków…, co wszëtkò widzą…
Niech mie wspòmògą!… Jô mùszã, jô mùszã…
A të, mój drëchù…, të wiész to dobrze…
Ma dwaji razã…, ma szła i przëszła…
Pòdawôj rãkã…, jô mùszã, jô mùszã!
CICERO
A co të mëslisz?
KATILINA
Ji sã òswiadczëc!
CICERO
Tam òna jidze, do nóg ji padôj
(Czej Katilina ji sã naprocëm rzucô, Frana wbiegnie i wëbùchô)
FRANA
Pòcztowi straszné pòwiôdô rzecze.
Je wòjna! Swiat sã całi zapôlô
A wa tu mùszita jic w òdżin,
To straszné rzecze, pòmëslëc ò tim!
Mie łzë są w òczach. Ju Werka biegô.
WERKA
Jô tatka zbùdzëła, co spôł w stodole,
Pòcztowi przënôszô mù telegramë,
Co òn je mô rozdac pòmidzë wezwónëch
Na pierszi bój. Jô jem jaż chòrô
Òd tegò strachù! Ju wies sã rëszô,
A lëdze schôdają. Co mdze, pitają,
Tam mëmka lecy i wpôdô do jizbë.
MROSZKA
Je wòjna! Całi sã swiat kòlibie,
Mie w głowie czipi! Depesza gôdô,
Że nieprzëjacelsczi tu samòchòdë
Mdą przejézdżałë ze złotã, złotã.
Ju tatk na rozkôz pò drogach stôwiô,
Bë ùwôżałë, pòspieszné straże.
(W ti chwili rozlégô sã strzôł, zarô drëdżi pò nim. Wszëtcë sã zriwają i wëzérają na drogã, na chtërny czëc głosë. Mroch wchôdô)
MROCH
Witôjtaż, gòsce! To nic, le jeden
Drëżącą rãką karabin chwôcył
I zadzôł pôlcã. Wëpôli jeden,
A zarô drëdżi na òslep strzélô.
To złoto lëdzy tak zapôlëło,
Że wszëtce leglë pò drogach krziżewëch
Mëslącë, że móże te samòchòdë
I tu sã zjawią. Òbawë ni ma
Na piôskach naszëch. Sadnijtaż, lëdze!
DZÉWCZI
Nóm je tak smùtno. To wszëtcë pùdą
A më tu same na pùstkach mdzemë
A nicht ju wicy do nas nie zazdrzi.
MROCH
Co babë to w płacz! Czeliszczi a wino!
MROSZKA
Jô wszëtkò ju móm, jô plińce piekła.
(Dzéwczi stôwiają dlô òjca jedzenié, Mroszka przënôszô wino. Timczasã Mroch nieùfnie pòzérô pò gòscach, ale wnet ùceszony rzecze)
MROCH
Sibilla gôdô, że bądze wòjna
Pò całim swiece a móże do naszëch
Zawitô chôt z całim krzëkã.
(naléwô wino)
Na zdrowie panów, tak miłëch gòscy!
(piją)
KATILINA
Ten gbùr dobiwô.
CICERO
To człowiek dobri.
KATILINA
Co bëło, zabëté!
CICERO
Do dzeła, brace!
MROCH
Co wa gôdała? Na zdrowie panów!
CICERO
Że nóm i wóm ta wòjna pòmôgô.
MROCH
Jak to? Jô nie wiém, jak móm to rozmiôc?
CICERO
Në, terô ju gadôj: Jô mùszã, jô mùszã.
KATILINA
Wë môce córczi.
MROCH
Co w tim taczégò?
KATILINA
A chcece je wëdac.
MROCH
To chce i mëmka.
CICERO
Wic rzeczë prosto!
KATILINA
Jô kòchajã Franã.
MROCH
Të jes niegłupi.
CICERO
Òn „të” ce gôdô.
KATILINA
Bóg zapłac, tatkù! Pòdawôjce rãkã.
(scyskają so dłonie)
A terô na cebie kòlej przëchòdzy.
CICERO
Wë môce córkã.
MROCH
Le jedną Werkã.
CICERO
A móże bë chcelë…
KATILINA
Jã jemù wëdac.
CICERO
Jô baro proszã.
MROCH
Jak të jes mądri.
CICERO
Bóg zapłac, tatkù! Jô scyskajã dłonie.
Na szczescé tegò nôlepszégò targù
Jô pijã wino, jô waji widzã.
ÒBAJI
Na zdrowié Mrocha, nôlepszégò tatka.
KATILINA
Ma respekt móma i dzysô sã wicy
Òd was naùczëła niżle w daleczich,
Wësoczich szkòłach. Czë prôwda, drëszkù?
(Cicero cziwô)
MROCH
Bò tu je żëcé a tam le ùczba.
Gdze jednak ùczba i żëcé sã złączą,
Tam je kùltura, tam kwitnie szczescé!
ÒBAJI
Tak je, nasz tatkù! A jidze mëmka.
MROCH
A wiész të, Zano, co tu sã stało?
(Mroszka bôcznie pò nich pòzérô, namiszlô sã i krący głową)
MROSZKA
Jô nie wiém, pòwiédz!
MROCH
Jô córczi przedôł.
MROSZKA
Ale je wòjna.
MROCH
To prawie dobrze.
MROSZKA
Jak wòla bòżô! Niech są szczestlëwi,
Jak ma so bëła i dzysô jesma!
(Sztudeńcë skòczą do Mroszczi i kùszkają ji rãce. Òna sã ògôniô)
MROCH
A z córkami ju…
SZTUDEŃCË
Pògôdómë sama.
MROCH
Jô terô jidã do spraw szôłtësczich
A wa sã bawita, jô wnetkã wrócã.
(òdchòdzy)
MROSZKA
(pòkazywô)
Tam córczi wëszłë a nic jesz nie wiedzą,
Bawita sã dobrze, wnet mdze wieczerza.
(Sztudeńcë sã chùtkò òddalą i w ti chwili ùkôże sã Cëgónka)
CËGÓNKA
Wiesołosc pò zãcach sã òbjawiła
Le żdże jich rozłąka, bò długò wòjna
Rozdzeli na lata przëjacół dobrëch.
(Mroszka dô ji cos)
Bóg zapłac pani, pòwrócą z wòjnë
I wielgô redosc zawitô w czëczë.
(òdchòdzy)
MROSZKA
Mie dzéń sã wdôrzô, czej w tim jô wiekù
Ze swòjim Walãtim sã pòkùmała,
A téż to bëło na jednym targù.
Dwadzesca jeden ju lat minãło,
Jak dzéń to mie sã wczorejszi wëdôwô.
Szczestlëwi nie zwôżô na dnie i lata
I tak ùpłiwô mù czas w robòce,
Jaż Bóg òdwôłô gò z jegò môlu.
(Mroszka òdchòdzy. Z jedny stronë scenë wchòdzą pòd rãkã Katilina z Franą, òbeńdą scenã i pò drëdżi stronie wëchòdzą. Pòdczas òbchòdzeniô rozmôwiają)
FRANA
Czë tatk i mëmka sã na to gòdzą?
KATILINA
A jak jesz z tegò są ùredóny!
FRANA
To bądzesz pisôł, jak mdzesz na wòjnie
I bądze mie razni w òsamòtnieniu.
KATILINA
Jô bądã pisôł. A chto zapłacy
Ù tegò Pòzãcka i flét wëlózô?
FRANA
To tatka sprawa, òn czãsto tam biwô,
Òn wszëtkò wrócy i wënagrodzy!
(Pôra pierszô òdchòdzy a z drëdżi stronë scenë wchôdają Cicero i Werka trzimającë sã pòd rãkã. Pòdczas òbchòdzeniô rozmôwiają)
WERKA
Nasz tatk i mëmka są baro dobri.
I cygle razã przesôdiwają.
CICERO
I ma tak mdzema.
WERKA
Niech Bóg to sprawi!
Niech wszechmòc jegò pòwstrzimô wòjnã,
Bò mëslëc ò tim, że të bë mùszôł…
CICERO
Jak przińdze rozkôz i jô so pùdã
A bądã jednak przë tim szczestlëwi,
Bò chtos wëzérô i w cëchi nocy
Ò mie pamiãtô i słodkò marzi!
WERKA
Tak mdze, jô bądã na cebie żdała!
(Werka przëczuli sã do Cicerona i òdchòdzą. Wchòdzy Mroch i lëdze, rozprôwiającë baro żëwò. Mroch trzimô różné telegramë)
MROCH
I młodëch, i stôrëch na wòjnã bierzą,
Pò prostu z drodżi wërëszac trzeba!
To strasznô chwila! To kara bòżô!
Za naszé wigòdë i szkaradztwa.
GŁOSË
Ju bëc tak miało… A móże jesz nie mdze…
Ju ni ma radë… Më pùdzemë wszëtcë…
Sibilla gôdô… Mdą straszné czasë.
MROCH
Wstãpita do mie pògadac chwilkã!
(Zgromadzony wchòdzą do szôłtësa. Wezwóny z paczkama òdchòdzą, ze łzami żegnóny)
EPILOG
(Jizba zómkòwô jak w prologù. Switô tajemniczé swiatło. Wchòdzą trzej ricerze, sôdają przë stole i zaczinają rzëcac kòstczi. Mòwa jich je dobitnô i przecygłô. Fòrma jãzëka z trzënôstégò wiekù)
PIERSZI
Je wòjna w tokù na całim swiece.
DRËDŻI
W pòsadach wstãsła je cała ludzkòsc.
TRZECY
I katastrofa sã chùtkò zbliża.
PIERSZI
Chto mislisz, że przegra wojené harce?
DRËDŻI
Co tera wigriwa, na kùńcu przegra.
TRZECY
Bò sprawiedliwòsc gò bòża karze.
PIERSZI
I nowé z ògnia pòwstaną państwa.
DRËDŻI
Òdemknie sã brama i naszégò ksãstwa.
Òprzestani, pòjmë, nadchada człowiek.
(Ricerze jak w prologù spiesznie òdchòdzą, znikô swiatło, cemnosc zalegnie jizbã. Co chwilã môłnia mërgnie. Karczmôrz wprowôdzô sztudeńta i zapôlô mù swiécã. Drzewa szëmią tajemniczo)
KARCZMÔRZ
Ju wiele tu bëło, niejedny wrócëlë
I nicht z nich nic nóm nie òpòwiedzôł,
Le głową cziwôł i smãtnie wzdichôł.
Niejednëch wicy më nie widzelë!
SZTUDEŃT
Bóg zapłac za wszëtkò. Tak zle tu nie mdze.
Mie serce pòwiôdô a to mie nie mili,
Że nic mie złégò tu spòtkac ni móże,
Spòkójné je bòwiém sëmienie mòje.
KARCZMÔRZ
A móże sã ùdô òdetknąc klucze
Tajemnégò żëcô w zaklãtim grodze
Niewiny le móże dokazac tegò,
Na złégò kara za dzyrskòsc dibie!
SZTUDEŃT
Szëmòcą drzewa, a môłnia mërgô,
Tajemné głosë pò grodze szepcą.
Jô chcã jich słëchac a co mdze mòżno,
Òpòwiém wóm i wszëtczim lëdzom!
(Karczmôrz òdchòdzy, pò drodze òbzérô sã wërzasle i znikô w nocy. Sztudeńt sôdô przë stole i wschłëchiwô sã w szëmòt nocny. Swiéca migô w pòwiéwie przelatiwającégò wiatru. Sztudeńt zasłôniô jã rãką)
SZTUDEŃT
Nadchôdô północ, ta wielgô chwila,
Czej dëchòm wòlno sã ùcelesnic
I prosëc ò pòmòc swich zaùfónëch.
(Zawiészô so gitarã i zaczinô pò ji strënach tajemniczo przëgrëwac)
Do wtóru gitarë szôlącé głosë
Sã corôz wërazni do mie zbliżają
I mie sã zdôwô, że kroczi pãcają!
(Chwôtô na gitarze mòżniészé akòrdë i w kùńcu jak bùrza wëgriwô)
Mie serce rosce w tim nocnym wiéwie
I z głosã akòrdów zapôlô sã òdżin
W nôgłãbszi dëszi i dërgô serce!
(Przez scenã jidze miarowim krokã gromada wòjska i pòzérają na zadzëwionégò sztudeńta, co nierëchòmò zdrzi na wòjskò. Swiéca zgasła, zorza switô. Za chwilã z drëdżi stronë cygnie jiné wòjskò. Jeden żôłniérz pòdchòdzy do sedzącégò sztudeńta)
ŻÔŁNIÉRZ
Na wschód i zôchód òdchôdô wòjskò
I bój krëwawi splëgawi zemiã.
Za jinëch wòjowac to rzecz je strasznô,
Ta krziwda wôłô ò pòmstã do nieba.
SZTUDEŃT
A jes to të, mój Katalina?
ŻÔŁNIÉRZ
Tak je, jô jidã jak wół w tim jirzmie
Niemiłi służbië, to lós niewòlë,
Co nôród pãtô òd całëch wieków.
Ach, czej nóm zawitô swòbòdë zorza!
(W ti chwili môłnia chlastnie i w tim jaskrawim widze znikô widzenié. Czëc je z dôleka òdżin tarabanowi, òd czasu do czasu czãżkò zagrzmòtnie harmata. Wichier gwiżdże i szarpie òkna)
SZTUDEŃT
Jô widzã tu, co dalek sã dzeje,
I gôdôł z drëchã, co szedł na wòjnã.
Niech Bóg gò strzeże i niech òn wrócy
Do swòjëch chëczi, do swòji Franë!
I znowù jô widzã przed òkã dësze
Łiszczącëch wòjarzi na dzyrsczich kòniach.
(Wchòdzą na scenã dwaji ricerze pòmòrsczi w letczim ùzbrojeniu. Rozmawiają w mòwie trzënôstégò wiekù)
PIERSZI
Przez Wisłã wpada do naszégò kraju
Krziżewi wój i lud ùceka.
DRËDŻI
Czim prãdzy do ksãca, co òn zaradzy
Nieszczescu temù i kraj ùreta.
PIERSZI
Na rogù zatrãbi z całi syłi
I wòjskò jegò sã tu zgromadzy.
(Drëdżi zatrąbi i zarô zewsząd spiesznie zbiérają sã wòjarze i twòrzą wkół scenë kòło, do chtërnégò pò chwili wchôdô sóm ksążã)
KSĄŻÃ
Do wòjnë wzéwa nas róg bòjewi!
Na kóń, na wroga! Krziżewa żnija
Przez kraj sã wije. Na kóń, na wroga!
W krótczim czasu mdze kraj swòbòdny!
(Rozlegają sã zewszad rodżi bòjewé, wòje zbiérają sã i w pôłni zbroji rozchòdzą sã na różné stronë i długò czëc je nawòłiwanié)
SZTUDEŃT
Jô ksãca widzôł i jegò wòjów,
Co pòszlë w bój ò krôj i chëczë.
To bëła redosc i mòc i zôpôł!
Jô dôwné widzôł minioné czasë!
Co lud pòwiôdô ò naszëch grodach,
Je wielgô, tajemnô, je swiãtô prôwda!
(Terô òdzéwają sã bòjewé rodżi i na scenã wpôdô wôlczącé dwùch wòjów, jeden krziżewi, drëdżi pòmòrsczi. Dłëgszô walka, Ùpôdô Krziżôk, Pòmòrzón redosnie zakrziknie. Rodżi nawòłiwają z kòżdi stronë)
KSĄŻÃ
(wrócô)
Je bój dobiti a kraj je wòlny,
Do chiczi wracac, do Gdańska jachac!
Hahò, wòjarze, niech znak pòprzedza,
Hahò, wòjarze, Pòmòrskô górą!
(Przez scenã przechòdzy wòjskò. Na stanicy pòwiéwô grif pòmòrsczi, wrócający wòjarze jidą spiéwającë z tarczą na plecach i włócznią)
WÒJSKÒ
Swiãtopéłk, nasz wieldżi ksążã,
Swiãtopéłk, nasz dzelny wój,
Wiedze rãdi lud pòmòrsczi,
Wiedze gò na swiãti bój!
ECHÒ
Wiedze rãdi lud pòmòrsczi,
Wiedze gò na swiãti bój!
(Tak spiéwającë wòjskò przechòdzy, môłnia chlastnie, grzëmòt zabùrczi. Jiny pòjôwiô sã òbrôz. Nowòczesny wòjôrz wchôdô na scenã i zaczinô składac z drzewa grifa pòmòrsczégò, zawiészô gò na scanie. W dali czëc òdgłos bitwë, pò niebie migają widë. Wpôdô starszi)
STARSZI
Co të tam robisz, co zawiészôsz?
Co znaczi ten ptôch i lew zarazã?
Czë mie na smiéw òn je zrobiony?
Pòwiadôj chùtkò, niedoczëniélcu!
ŻÔŁNIÉRZ
To nié na smiéw i na ùrãgã,
To symbòl sëłë, gòdło mòcë!
To z przódkù òrzéł, król wszëtczich ptôchów,
A slédny dzél òznôczô zwiérza,
Co nômòżniészi je na swiece,
To lew, to król je czwioronożnëch!
Òn krzépi mëslë i mòc mie dôwô
W ti wieldżi bitwie, co wkół grzemòce!
STARSZI
Czej tak, żôłniérsczi jô hònor dajã
Ti twòji mòcy i gòdłu sławë!
A wicy mie, wicy tak dzelnëch wòjów
I dobët bądze pò naszi stronie!
(òdchòdzy)
ŻÔŁNIÉRZ
Pò mòji stronie, të chcôł pòwiedzec,
To naszé gòdło, pòmòrsczi sëłë!
Ù bróm do Pòlsczi Pòmòrze czuwô!
Pòd skrzidłami grifa niech òdpòcziwô
Strëdzónô głowa, zmãczoné cało!
(Kładze sã na pòdłodze i ùsnie. Grif zaczinô corôóz barżi jasniec i czej z dôleka migają widë i zawzãtô grzëmòce bitwa, spiéwô przez sen)
ŻÔŁNIÉRZ
Pòmòrsczi grif rozwijô lotë
I wësok sã w òbłoczi wzbił,
Pòmòrsczi lud ò sławie snił
I bùrze przemógł, przetrwôł słotë.
Hej, grifie, hej!
Ùcéskù mijô céń,
Nastôwô dzéń!
(Żôłniérz sã dwigô, wstôjô i zdrzącë na sztudeńta, napòminô)
ŻÔŁNIÉRZ
Pamiãtôj ò naszi tu straszny doli
I bùduj dóm dlô wiérnëch swòjińców,
Bë w swi pòwrócëc ju mòglë chëcze!
SZTUDEŃT
Jô ò was mëszlã i zrobiã co mògã,
Pòmòrskô bądze wnet samą sobą,
A chòcbë sãpë jã òblôtałë!
ŻÔŁNIÉRZ
Niech żëje Pòmòrskô!
SZTUDEŃT
Nasz krôj, niech żëje!
(Sztudeńt bùdzy sã z transu, widzenié znikło, próżnô jizba sã rozwidniô òd czasu do czasu w blaskach chlastający môłnie)
SZTUDEŃT
Czë sen, czë jawa! Jô wiele widzôł
Tu na tim grodze. Minãła północ,
Le môłnia mërgô, szëmòcą drzewa
I swiéżi pòrénkù ju wiéw dolôtô.
(Bierze gitarã do rãczi, chwôcy czilenôsce jãdrznëch akordów, wstónie i raznym krokã wëchòdzy z jizbë zómkòwi. Magiczné swiatło. Trzeji wòjarze wchòdzą i kòstkùją przë stole, wòlno gôdają)
PIERSZI
A wiész ti mòże, co tam sã dzeje?
DRËDŻI
Kò ważą sã losy swiatowi wòjny.
TRZECY
Na chwałã Pòmòrsczi ja rzucajã kòstczi.
PIERSZI
Najwiższi rzut! Pòmòrska wstanie!
DRËDŻI
Ze snu sã bùdzy, przed próg wichòdzy.
TRZECY
I znowù do wieldżi chwałi bieżi.
PIERSZI
Ju dzejów szala na wschód wskazywô.
DRËDŻI
Ùpada szala zachòdnich krajów.
TRZECY
Tak bój i gra sã dzysa kùńczi!
(Wòjarze wstóną, ùstawią sã i zatuńczą swój stôrożëtny tuńc wòjarsczi. Tajemniczô rozlégô sã mùzyka. Gród sã òżëwiô. Wchôdô na scenã biôłô pani z czerwioną szarfą z brilantową kòruną na głowie. Chłopiãta ji pòsłëgiwają. Wòjarze staną na bacznosc i hołd skłôdają swòji pani. Tajemniczô mùzyka timczasã griwô himn narodowi. Wielgô chwila)
Przesłona spôdô.
W żywej kaszubszczyźnie słowa szałabôjka, szałabùjka oznaczają bajkę, opowieść lub piosenkę. Poeta i pisarz kaszubski ks. Leon Heyke (1885-1939) szôłôbùłkami nazwał swoje krotochwile, humorystyczne utwory sceniczne „Agùst Szlôga” i „Katilina”.
Sztuka „Agùst Szlôga” ukazała się po raz pierwszy na łamach październikowo-grudniowego „Gryfa” (nr 1) w 1932 roku; trzy lata później wyszła jako osobna publikacja „Gazety Kartuskiej”, wydawanej przez Stanisława Bielińskiego. Przedstawienie premierowe szôłôbùłczi odbyło się w październiku 1932 roku w auli Seminarium Nauczycielskiego w Kościerzynie, gdzie autor pracował jako katecheta. W obecności ks. L. Heykego, nauczycieli szkoły, komedię wystawili uczniowie seminarium. Sztukę grały również amatorskie zespoły tetralne w Chmielnie, Kielnie, Sierakowicach, Sulęcznie.
Jan Balecki, były uczeń ks. Leona Heykego, wspominał po latach w „Pomeranii” (nr 6, 1980), że każde przedstawienie szôłôbùłczi było niezwykłym wydarzeniem. „Przez dłuższy czas pozostały wrażenia – dzieci przy zabawie w domu i w szkole powtarzały sobie zwroty i fragmenty zasłyszane na scenie, a starsi doznawali statysfakcji, że ich gwara codzienna może mieć tak piękne zastosowanie”.
Szôłôbùłka powstała, co autor zanaczył w podtytule, na kanwie powiastki Alojzego Budzisza „Żelôzk przed sądã”. Budzisz natomiast tę humoreskę stworzył na podstawie popularnych na Kaszubach gadek i facecji ośmieszających wrodzoną głupotę i naiwność mieszkaców wsi Żelazna, leżącej dawniej w powiatach lęborskim i puckim, a obecnie wejherowskim.
Występujący zarówno w powiastce Budzisza, jak i sztuce Heykego Agùst Szlôga pod zasłoną naiwności skrywa przebiegłość i spryt. Te cechy w chłopskim społeczeństwie na Kaszubach traktowano jako skuteczną broń przeciw uciskowi państwa i arogancji urzędników. Leon Heyke wzbogacił zabawną gadkę Budzisza o liczne elementy groteski i karykatury oraz wątki z mitologii kaszubskiej, wprowadzając postaci krôsniãt (skrzatów), wił (nimf), demona Smãtka (Cëzégò) oraz obdarzonej magiczną mocą Baby.
Premiera drugiej szôłôbùłczi, „Katiliny”, odbyła się 26 kwietnia 1936 roku w sali „Bazaru” w Kościerzynie. Wykonawcami ról scenicznych byli uczniowie miejscowego Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Józefa Wybickiego pod kierunkiem nauczyciela Dawida Bruskiego. Spektakl przyciągnął wielu mieszkańców miasta i okolicznych miejscowości. „Utwór ten – pisał Jan Balecki – publiczność przyjęła z entuzjazmem, a krytyka pozytywnie. Autorowi zaś owa premiera przyniosła dużo zadowolenia i satysfakcji, a aktorom pozostały miłe wspomnienia”.
„Katilina”, wydana drukiem w 1937 roku w Katuzach, rzadko była grywana przez teatry amatorskie. Trwające ponad dwie godziny trzyaktowe przedstawienie, z prologiem i epilogiem, wymaga dużej obsady aktorskiej i poważnych umiejętności scenicznych. Leon Roppel na łamach „Rejsów. Dodatku do »Dziennika Bałtyckiego«” (nr 3, 1947) w szkicu „Karnowski, Heyke, Majkowski jako przedstawiciele regionalnego teatru kaszubskiego” pisząc o „Katilinie” zauważył, że „przy zbyt powierzchownym traktowaniu sztuki, zatraca się całą romantyczność Heykego i wtedy wypadają niektóre rzeczy karykaturalnie”.
Autor nie ułatwił zadania wykonawcom utworu. Chociaż z założenia „Katilina” jest komedią, opartą na motywach opublikowanej w 1912 roku w „Gryfie” anonimowej bajki „Gbùr i sztudeńcë”, są w niej elementy teatru antycznego („Głosë” „Chùr”), stylizowanych rycerskich dialogów i ponury klimat doświadczeń twórcy z czasów I wojny światowej. Swoistą prowokacją artystyczną są główni bohaterowie sztuki, studenci Cicero i Katilina. Nieprzejednanych wrogów z czasów rzymskiej starożytości, wybitnego mówcę i męża stanu Cycerona oraz awanturnika i utracjusza Katylinę, dramaturg kaszubski zamienił w wesołych przyjaciół.
Studenci co prawda okrutnie zakpili z gospodarza Mrocha, ale ostatecznie to on okazał się lepszy w blagierskich sztuczkach. Cicero i Katilina mają świadomość wartości wypływających ze swojszczyzny i rodzimej kultury, ale dopiero bliski kontakt z Mrochami, pozwala im w pełni odczuć uroki wsi, zbawienny chłopski autentyzm i siłę kaszubskiego trwania. Autor wierzy, że zbliżająca się katastrofa, wojna, która pochłonie wiele ludzkich istnień, nie zniszczy ani miłości rodzącej się między młodymi (Cicero – Wera, Katilina – Frana), ani duchowych dóbr, które przez wieku nagromadziły się na Kaszubach i Pomorzu.
Tuż przed wybuchem II wojny światowej autor, sygnujący swoje utwory pseudonimami Stanisław Czernicki lub Leon Hajka, napisał trzecią szôłôbùkã „Mądri Dëga”. Sztuka nie ukazała się drukiem ani w całości ani we fragmentach. Nieznana jest treść tej farsy. Wiadomo jedynie, że twórca czytał jej fragmenty podczas spotkań u zaprzyjaźnionej z nim rodziny Jastaków w Kościerzynie.
Ks. Leon Heyke, należący wraz z Janem Karnowskim i Aleksandrem Majkowskim do trójcy młodokaszubskiej, czołowej grupy twórców literatury kaszubskiej, znalazł się wśród kilkunastu tysięcy Kaszubów i Pomorzan zamordowanych przez hitlerowców na początku II wojny światowej. Zginął rozstrzelany 16 października 1939 roku w Lesie Szpęgawskim koło Starogardu Gdańskiego. Jego artystyczny i ideowy dorobek jest wciąż żywo obecny w kulturze kaszubskiej.
W 1999 roku Oficyna Czëc opublikowała dwa znaczące dzieła Leona Heykego: pierwsze, pełne wydanie monumentalnego poematu rycerskiego „Dobrogòst i Miłosława” i wznowienie zbioru wierszy z 1927 roku „Kaszëbsczé spiewë”. Teraz, dzięki inicjatywie i wsparciu gminy Szemud, z okazji 10-lecia nadania miejscowej bibliotece imienia ks. dr. Leona Heykego, ukazują się mało znane współczesnemu czytelnikowi sztuki sceniczne pisarza z kręgu młodokaszubów. Jest to kolejny wyraz hołdu i pamięci, złożony wielkiemu twórcy kaszubskiemu przez społeczność gminy Szemud, w tym parafii Kielno, gdzie został ochrzcony i znajduje się jego symboliczny grób na przykościelnym cmentarzu.
Stanisław Janke