Roman Skwiercz

Nié kòżdą dzurã je letkò zasztopac

Spisënk rzeczi:

Kto gôdô mô prôwdã,
Terë je dobri czas,
Żniwa nié le z rolë,
Wszëtczim nie dogòdzy,
Kòżdi czas mô swojech swiãtëch,
Przińdze do nas panëszka,
Nowi Rok dô nową nôdzejã,
Bòdajbës cëzé dzece ùcził,
Chcemë le so achtnąc,
Wszãdze je dobrze, a doma nôlepi,
Czichanié nié wiedno je na zdrowi,
Kradłé nie tëczi,
Na gòscynce pò perzince,
Remont rzecz kòniecznô, le kto za to mô zapłacëc?,
Welacja to nie je letkô rzecz,
Pòlskô to naród w wikszim dzélu katolëcczi,
Nié kòżdą dzurã je letkò zasztopac,
Z dziada „Pón“ to diôbeł sóm,
Ten nowi rząd a w piekle sąd,
Diôbłowi do wikszi ùcechë,
Jank nad Janã górã wzą,
Jak tata kùpi kòzã, tej mdze so mógł z nią żënic,
Nôlepszé léczi z Bòżi aptéczi,
Mënystrowi czas pòmòc,
Kara, rzecz kniecznô a wiedno przëdatnô,
Czas sã òddzãkòwac

Kto gôdô mô prôwdã

Pòtrzébné béłbë jesz jeden słowôrz, ktëren przedstôwiôłbë słowa, ktërné w pòlsczim a kaszëbsczim jãzëkù brzmią tak samo, a co jinszégò znaczą. Jak so Pòlôch z Kaszëbą zéńdą, mògą so letkò w gôdce rozminąc, bò jeden mdze mëslôł ò niebie a drëdzi ò chlebie. Jak ò nich rzeczesz gbùr, té Pòlôch mdze òbrażony a Kaszëba achtniony. Jak so jich spitôsz cëż je „czuć“, Kaszëba nadstawi ùcha a Pòlôch nosa. Jak jich pòslesz do sklepù, Kaszëba pùdze do piwnicy a Pòlôch do sklepu. Jak jima kôżesz wzyc karę, Kaszëba so chwôcy za taczkę a Pòlôch mdze żdôł na karę. Jak jima kôżesz przeniesc jadro, Kaszëba przëniese ce sieć a Pòlôch wiadro. Jak jima kôżesz pòkazac swój bôt, Kaszëba pòkôże ce łódkę, a Pòlôch swój but. Jak jima rzeczesz, że wiélgô je jich bùcha, Kaszëba pòmësli ò pysze, a Pòlôch, co z niegò bucha. Jak so jich spitôrz jaczé je wiodro, Kaszëba òpòwié ce ò pogodzie a Pòlôch pòwié, że okrągłe. Jak so jich spitôsz do czegò je harfa, Pòlôch ce rzecze, że do grani, a Kaszëba, że do bùlew przebiérani. Jak jima kôżesz jic na piãtro, Pòlôch sã naléze na piętrze a Kaszëba na strychu. Jak jima rzeczesz, że piãknô je jich brutka, Kaszëba wezdrzi na swòjã pannę, a Pòlôch so chwôcy za bródkę. Jak jima pòwiész, że mają cosz piãkno rzec, Pòlôch cosz piãkno rzeknie, a Kaszëba so òbrëszi na taką bezsromòtã, bò co kòmù do tegò.

Ni ma w tim nic dzéwnégò, że Pòlôch z Kaszëbą mdą to samo czëlë, a co jinszégò mëslelë, jak ti tam Pòlôsze w ti Warszawie, jednym jãzëkã gôdają, a co jinszégò na mëslë mają. Jima téż bë so przëdôł słowôrz, ale pòlskò-pòlsczi, ktëren przekłôdôłbë ten pòlsczi, co je w ùżëtkù pò prawi stronie a ten co je w ùżëtkù pò lewi stronie sejmu. Nadto prawô strona brëkowabë jesz pôrã pòmniészëch słowôrzów, bò tam wnet prawie jak na Kaszëbach, co wies to jinô gôdka.

Kto gôdô mô prôwdã, le że kòżdi mô swòjã prôwdã, a kòżdi swòjégò miészka wachtëje, a na swòje dobré enderëje. Biéda w tim, że to dobré nie je wszëtczim równo dobré, témù téż w tim warszawsczim tiglu tak wszëtkò bùlgòce, że jaż dekel pòdskakùje a szpùkùje. Òni tam le swòjã prôwdã znają, a za tą prôwdzëwą prôwdą, kto wié, czë szukają?

Terë je dobri czas

Ten nowi pòrządk, do ktërnégò lëdzëska wiéldżim dzélã przekònac so nijak ni mògą, òdebrôł jima wszëtczé depùtatë, co rôz czedës tak w módze bëłë. Kòżdi miôł zarobic tëli, żebë mù depùtatë nie bëłë pòtrzébné. Ti, co to wëmëslëlë pò prôwdze zarôbiają tëli, że na resztã nie darwają so òbzérac, bò ti całi reszce mają te depùtatë z gardła wëcygnioné, na gòtówkã zamienioné a sobie pòjãté. Wszelakò jeden depùtat mają wszëtczim chãtnym a niechãtnym òstawioné. To są módné za dôwnégò rzãdë „wczasë pòd krëszką“.

Pòd tã krëszkã mają òni pòsłoné tëli lëdzy, że jakbë tak kòżdi bezrobòtny miôł so legnąc pòd krëszką, te bë w całi Pòlsce krëszków zabrakło. Dôwni mógł so legnąc pòd krëszką le na dwie niedzele, a to jesz nié kòżdégò rokù, a dzys móżesz leżec jak rok dłudżi, a to nikògò nic nie òbchòdzy, chòcbës tam përdã wëpiął. Mómë terë te dwa letné miesące, te tim niebòrôkóm chòc zemno nie mdze. Òni bë so le jesz mùszelë naùczëc òd swiãtégò Jana Chrzcëcela jak so tu miodã lesnym a szarańczą ùżëwic a w lesnëch kòrzónkach so szmaczi doszëkac.

„Cëzé chwôlita, swòjégò nie znajeta…“. Tã przestrogã ju przed wiekami głosył stôropòlsczi pisôrz Rej. Terë je dobri czas „swòje pòznawac“, bò cosz kòl trzech myliónów lëdzy, nikòmù do robòtë nie pòtrzébnëch, nie wié co z czasã zrobic. Te le dali w Pòlskã krôj pòznawac, a nôlepi na piechti, bò to bòdôj zrowiu służi. W aptékach terë drożëzna, te móżesz chòc tak zdrowémù dopòmóc, a so zbliżëc do nôtërë. Z pòmòcą spieszi tu kòlej państwòwô, zamikając linie, żebë kòndicëjô narodë pòprawic a mù përznã gnôtë rozproszczëc. Na biliet zdrożałi móże kòżdi ni mô, ale kòżdémù Pón Bóg dôł dwie nodżi, a to doch nié do firowani zgniłotë.

Zewszãd nawòłują terë do agroturizmù. To je decht na czas wòłanié, co téż na Kaszëbach dô sã czëc. Mô òn bëc wëbawienim a zôróbkã dlô wsë, ktërna na swòjëch plónach nic zarobic ni móże, a jesz nadto lëchim wzãcym sã òne ceszą. Letkò jednak mògą nalézc wzãcé, a jesz prosto z pòla, chléwa czë ògródka, jak nas tu zasëpie gromada głodnëch a pòd krëszkama leżącëch agroturistów, ktërny żódnémù dobru zniszczec so nie dadzą. Òszczãdzą òni nama robòtë przë zbiorach, a wëstôwanié z towôrã na tôrgach. To za jich przicziną bùlwë z pòla mdą przed czasã wëbrôné, krowë na łąkach z mléka wëdojoné, jaja z kùrnika wëbrôné, a drób co pòd rãkã wpadnie zarzinóny. Taczim prostim spòsobã rzãd mô gbùrom zbit na płodë rolné zagwësniony, blëze trzem myliónom lëdzy wczasë darmòwi fundnioné, a sobie spòkójny sen zagwësniony. Le bënômni nié pòd krëszką. Chòc kto wié?

Żniwa nié le z rolë

Gôdając ò żniwach lëdze na ògle mëszlą ò zbiorach z rolë. Te zôs kùńczą so wiedno klãską. Je to abò klãska brzadnoscë, abò niebrzadnoscë. Nowicy kòsztô òna wiedno tëch, co na roli robią. Jak no pòwiôdô rzeklëzna „òstatnëch grëzą psë“, a ti òstatny téż wiedno pò slôdkù òberwią. Tëch pierwszich to mało czedë chwôcy. To ju mùszi dac wiéldżi grzëmòt z łiskawicą, żebë so jima stółczi pòwëwrôcałé, a żebë jich spòd seto kraszonégò krëpa nëkalë. Zôs niebòrôkòwi jak przińdze gòrzi, nawetka ta sól do sëpani dzurków w chlebie òdjimną, nie gôdającë, żebë so gò miôł szmùltą pòcôrnąc. Jednakò wszëtcë radeją so żniwami, bò jakbë nie bëło, wiedno doch òne cosz tam przeniosą. Nôwikszô radosc mają ti, ktërnym ùdô so zeżniwic tam gdze ni mielë pòsoné, a zebrac to, do czegò rãczi ni mielë przekłôdôné. Taczich żniwiarzów je òstatnymi czasë dosc tëli namnożoné a są jich rozmajité zortë. Òd czësto drobnëch do rekinów nienażartëch. Òd tëch òd mòkri robòtë do tëch, co w biôłëch jedwôbnëch rãkawicach żniwią. Wszëtcë òni mają swòje żniwa, chòc na różné spòsobé. Ti czësto drobny żniwią wëcygając rãkã pò dwa złoté do lëtoscëwëch lëdzy, z nôdzeją, że ti wiedzą jak cãżczi do ùgaszeni je pragnienié, ktërno pòwsta ze slédno ùżniwionëch dwùch złotëch. Jiny żniwią luzając czeszenie a tasze lëdzy na targòwiszczach, na òdpùstach, w banach, krómach a w autobùsach, a gdze blós so dô. Przë tëch żniwach lëdze tracą blós miészczi, ale zatrzimują żëcé a zdrowié. Dô téż zort żniwiarzów, ktërny te wôrtnoscë mają za nic, a je jima równo, kùli ten zatłëkłi człowiek mdze miôł przë se. Wëższi zort żniwiarzów, ktëren bë tim slédnym rãczi nie chcôł pòdac, chòc téż żniwi nié swòje, to są ti, ktërny tëczą so krziwdą najãtëch robòtników, wëżimając z nich sódmé pòtë bez gòdzewi zapłatë. Ten wëżãti a nie zapłacony pòt, zamieniają òni na sadło do smarowani włôsnëch slôdków. Żniwiarzi nieswòjégò a niepòsônégò mógł bë tu mnożëc bez kùńca. Zasôdają òni a żniwią w rozmajitëch radach wëbierónëch a mianowónëch a sami sobie naznaczają żniwò, wëpróny z wszëtczi sromòtë. Na kùńc wôrt bë jesz bëło wspòmnąc tëch, co żniwilë wszëtkò, co Pòlskô Lëdowô przez 45 lat rãkami lëdzczima zbùdowa. Lëdze czurzelë, rãkawë kôsalë a bùdowelë: miasta, fabriczi, kòmbinatë, a na sóm kùńc przëszlë kòmbinatorzë, swòji a cëzy, a za dzesąti dzél wôrtoscë zeżniwilë wszëtkò, co ti biédny lëdze swòją mòklëzną wërobióné mielë. Lëdzeska z luzą rãką zaczinalë, a pò nëch latach z luzą rãką òstelë. Szabrownicë wiedno bëlë górą, a so chwôlëlë kòżdą wòjnã a kòżdi przewrót, bò przë tim so szło wzbògacëc. A bëło jima równo, kto tak kògò przewrôcôł. Na òbalenim Pòlsczi Lëdowi téż ze stratą nie wëszlë, le so dobrze wëtëczelë, rozeblëlë wszëtkò, a mògą so terë w żëwé òcze smiôc tim biédôkóm, ktërny biédny bëlë a jesz biédniészi òstelë.

Wszëtczim nie dogòdzy

Że z prôwdą dzys dnia dalek nie zańdzesz, tegò doznôł so nawet Masymili Gniota z Wãsór ù Gùczowégò Macka. To bëłë jinszé czasë, ale nawet te prôwda nie bëła na ti zemi pòpłatnô, a takô òsta do dzys. Dzys je òna bòdôj jesz mni płatnô jak czedes. Òd prawieków téż znônô je rzeklëzna, że jesz sã taczi nie narodzył, ktëren bë wszëtczim dogòdzył. Tam sam gdzes pò kątach, móże jesz ktosz kòmùsz dogòdzy, ale wszëtczim dogòdzëc, to je pò prôwdze cynżkô sprawa, a prosto nie do wëkònani je òna dlô ksãdza, ktëren na swòji drodze pòtikô sã ò rozmajitëch lëdzy. Kùli zôs lëdzy, tëli sądów a pąktów wezdrzeni.

Jak ten ksądz mdze wiedno chòdzył w sëkni, rzeką – jiny ksãża téż są pòbòżni a òbloką so pò lëdzkù.

Jak mdze chòdzył pò lëdzkù òblokłi, rzeką – sëknia je mù za cãżkô.

Jak mdze chòdzył w sëkni, rzeką – ùdôwô biédôka.

Jak so forsz òblecze, rzeką – ten ju ni mô na co wëdac.

Jak mdze za wiele ò dzysdniowim swiece wiedzôł, rzeką – ten so rozszedł z pòwołanim.

Jak nie mdze w te sprawë wchôdôł, rzeką – kò ten nie znô żëcégò.

Jak zachòrzeje a mdze so lekarził, rzeką – kò ten gôdô ò niebie a bòji so smiercë.

Jak so nie mdze lekarził, rzeką – kò ten ùczi, że trzeba szanowac swòje zdrowié a sóm tegò nie robi.

Jak na kôzaniach drobno so wszëtczim przëzdrzi, rzeką – wtikô knérã w nié swòje sprawë a mdą wszëtcë òbrëszony.

Jak mdze gôdôł òglowo a z wësoka, rzeką – do kògò bëła ta gôdka, kto wié ò co mù chòdzëło.

Jak mdze gôdôł kôzanié długò, rzeką – kò ten gôdô do spikù.
Jak pòwié kôzanié krótczé, rzeką – przërechtowac mù so nie chca.

Jak mdze Mszã swiãtô òdprôwiôł pòmale, rzeką – kò ten so wëgniesc ni móże.

Jak òdprawi chùtkò, rzeką, kto wié – gdze mù tak spiészno bëło.

Jak mdze grëbszi w pasu, rzeką – kò ten so na nas wëpas.

Jak mdze zmiarti, rzeką – kto wié gdze ten łazy pò kątach.

Jak so ùsmieje, rzeką – kò tegò so głëpòtë trzimają.

Jak mdze pòwôżny, rzeką – kò ten lëdzy òdstrôszô òd wiarë.

Jak sedzy ù se, rzeką – kò ten nie je dlô lëdzy.

Jak jidze do lëdzy, rzeką, gdze ten pò wsë łazy.

Jak sznapsa nie weznie, rzeką – kò ten nie je do towarzesztwa.

Jak so jednégò weznie, rzeką – zdrzéta jak mù szmakô.

Jak swiécy wid pò nocach, rzeką – cëż ten tam jesz robi.

Jak widë nie swiécy, rzeką – w czim mù wid przeszkôdzô.

Jak przëjmie do se kùchôrka, rzeką – ti jesz cos skùcharzą.

Jak kùchôrczi nie weznie, rzeką – kò ten lôtô pò môltechach.

Jak kùchôrka je młodô, rzeką – to bòskô òbraza.

Jak kùchôrka je stôrô, rzeką – na co mù ta zaraza.

Jak jidze do bògatëch, rzeką – ten wié z czim so trzëmac.

Jak jidze òn do biédnëch, rzeką – z szotornikami trzimie.

Jak wòłô òn ò dëtka, rzeką – ten je nienażarti.

Jak ò dëtka nie prosy, rzeką – kto wié kto mù znosy.

Jak so kùpi nowé auto, rzeką – ten nas mô wëgòloné.

Jak jezdzy stôrim, rzeką – co za sromòta, kto wié co òn z temi dëtkami robi.

Jak mô w biurze cénnik – to wiéldżé zgòrszenié.

Jak cenë nie pòdaje, rzeką – bò ten wiedno na wicy żdaje.

Żdaje czë nie żdaje, tegò nie rozgréze, wôżné żebë nie béł z lëdzama za blëzë. Bò ti mù jiwerno wszëtkò wëszukają, a co nie nalézą, sami dospiéwają. Tak gò ùkùglają, bë z jich mëslą bëło, a nié wôżné wcale, czë mù to szkòdzëło. Bądzta tedë zdrowi na dëchù a cele, a nie róbta tôklë we włôsnym kòscele. Ksądz je z lëdu wzãti a z waji pòchòdzy, te cëż so wama tak richtich rozchòdzy.

Kòżdi czas mô swojech swiãtëch

Jeden le je zort swiãtëch òdwiécznëch a wiécznëch. To są swiãti kòscelny. Króm nich jednak przez nasze dzeje przewijô so riga swiãtëch nié przez Kòscół stanowionëch, le taczich, co to jich czasë do chwałë wëniosłë, a chwała jich razã z nemi czasami przemiã. Zarô pò drëdżi wòjnie swiãti kòscelny bëlë wënëkóny ze szkół a ùrzãdów, z nazwani szasëjów a z wezwani rozmajitëch kół a òrganizacëji, co pòza bramami kòscoła miałë swòje dzejanié. Nawetka w niektërnëch pòsłësznëch domôctwach swiãti kòscelny bëlë wëniosłi na pszãter abò do sklepù, bò so w tëch nowëch ramach tak jakosz nie miescëlë. Jich plac na indijską módã zajãłë „swiãti krowë“, ale w lëdzczim wcelenim. Bëłë jich bënômni trzë zortë. Nôwëższi zort to ten, co we Warszawie miôł swòjã òbòrã, a so pas pò całi Pòlsce. Drëdżi zort miôł òbòrã we wòjewódzczim miesce a so pas we wòjewództwie. Trzecy zort nëch swiãtëch krów miôł widã pòwiatową a z ti mùszôł miec dosc. Pierszi zort so dôł òdjic, a ne swòje òdjimczi rozesłac pò całi Pòlsce do wiészani pò szkòłach, ùrzãdach a òrganizacëjach. Lëdzëska jich samëch w swòje rãce dostac ni mòglë, żebë jich pòwiesëc, te chãtno wiészale same òdjimczi, plewiąc przë tim pò kątach, te jak nikt jich nie widzôł. Te szeptóné słowa, co na te òdjimczi pôdałë nie są tu do przekôzani, bò bëła to złowrogô „mòdlëtwa“, ktërny nôlżëszim wezwanim bëło „żebë waji ti a ni wzãlë“. Wszëtczich tëch swiãtëch knagów swiãto bëło òbchòdzoné na 1 maja. Te szłë pòsłëszny procesje a niosłë wszëtczi nowòmódné „swiãtoscë“ òdbieróné przez wszechmòcnëch tegò czasë. Chto nie szedł w procesji nie dostôł prémie ani sztëka wôrtsztë, témù téż na tëch procesjach mało kògò fela, bò to doch je równo kto to daje, bëlë bë chcôł dac. Jak ju kòl kùńca dawac nie bëło czegò, skùńczëłë so procesje pierszomajowé, padłë swiãté knadżi, a zdżinãłë òdjimczi. Swiãti kòscelny przëszlë nazôd na swój plac, a nié na długò, nowé czasë wniosłë nowé swiãté knadżi, a te kto wié co nama dadzą.

Przińdze do nas panëszka

Panëszka chòdzëła do nas przez wszëtczé lata, a wiedno bëła òd noszeni. Noszëła téż co mògła. Përznã strachù przed rzemienną pëtką, a përznã rozmajitégò gwiôzdkòwégò dobra. W minionëch czasach nié mia ta panëszka wiéldżégò kłopotë, żebë kòmù ùcechã sprawic. Za ùcechą sygła jedna wëstrojałô w krómie blëżi gwiôzdczi apfelzyna a tôfla szekòlôdë. Wiélgą wôrtosc mia téż paczka moka kawë, ktërny to na miesąc człowiek jaż dzesãc deka do zbrëkowani dostôł wëdzeloné. Ti, co co so jima dzys mëc nie lunowa, bò witro tak a tak so strzepią, mielë swój dobri czas, bò mëc so mòglë òszczãdno, żebë przëpisôné sztëczk mëdła całi miesąc jima strzimôł. Ktërnym nawet tegò sztëczka bëło za wiele, a so gò mienialë na cygaretë, bò w jizbi jidze wiedno òkno òtemknąc a smród na wies wëpùscec, a bez cygaretë, cëż tim znaczą nôlepszé zôpachë. Wiodącą walutą béł te sznaps, za ktëren te mógł wszëtkò dostac, a ten swòji robòtë, béł le përznã mni wôrt òd państwòwégò, ktërnégò nôleża so le halba na miesąc. Za to ten drëdżi kapôł gãsto w co ktërnym mieszkanim. Niejedny so nawet w magistrace do slebù meldowalë, a cedel na ekstra sznaps dlô gòscy òdbiéralë. Jak téż sznaps béł wëhalôny, tak téż slub béł òdwòłóny. To bëłë złoté czasë dlô tëch, co w krómach a magazynach robilë. To złoto czasu so na jich pôlcach a szëjach blinkrowa. Ti wiedzelë, że òni żëją, a kògò so jima widzy, mògą do rédżi ùstawic. Wiéldżi te ùwôżanié mia téż swiątecznô panëszka, bò co bë nie przëniosła, to mia wiélgą wôrtosc. Je dzys prosto nie do pòjãcy, jak letkò te przëszło kòmù ùcechã sprawic, a jak mało bëło trzeba, żebë so lëdzką wdzycznosc zaskarbic. Jaż przëszłë te nowé czasë, ktërné wszëtkò pòpsëłë. Nawet ta biédnô panëszka nie wié jaż co wëmëslëc, żebë tim lëdzom przëniesc, czegò ti bë jak rok dłudżi ù se nié mielë. Żôdnégò wrażeni nie zrobi dzys ani apfelzyna, ani szekòlôda, ani kóń przez ópkã w drewnie wëdłëbóny. Nôgòrszé, że ti co tak dobrze mają, a co jich cynżkò je czim zadzewic, wcale nie wiedzą, że so tak dobrze mają, a dërch sobie mëszlą, że so jima krziwda dzeje. Tëch bë wôrt na miesąc do nordowi Kòreji, Kùbë, czë za naszą wschòdną grańcã pòsłac, żebë so parzonym bùlwiczim czestowalë, a w słomą scelonëch kùrpach paradowalë. Ti mëszlą, bë chùtkò do rozëmù jaczigòsz wrôcalë, panëszkã z geszenkami pò rinkach kùszkalë, a so zabëté pôcôrz wnet przëpòminalë. Co téż niech so stónie mie a wama.

Nowi Rok dô nową nôdzejã

Żebë nié ta nôdzeja, te bë ju niejednégò na tim swiece nie bëło. Ti co jã stracëlë, ti so ju midzë żëwëmi nie krącą. Témù téż kto chce żëc, mùszi nôdzejã miec. Trzeba so ji trzëmac, chòcbë to z rozëmã w grëpie nie szło. Darmo nie gôdają, że nôdzeja je mëmką gupëch, le że kòżdą nënkã słëchô sã ùszanowac, te ta téż cyszi so wiéldżim ùszanowanim, apartno ù tëch, ktërnym ju nic jinégò nie zbiegło. Dobrze, że jã chòc mają, bò kto stracył wiarã a nôdzejã, ten ju nic jinégò do straceni ni mô. Ten so prosto móże jic pòwiesëc, eżlë naléze jaczi pòrzucony pòwróz, bò na nowi trzeba dëtków. Czasã so trafi, że nënka nie je wszëtczim dzôtkóm równo dobrô. Tak téż je z nënką nôdzeją a z nënką Pòlską. Ta niedôwno padłô, téż bëła macëcha, co blós te dzôtczi pò tatkù Ruskù ùwôża, a te jiny pòd tã samã czerwioną farwã farwòwac chca. Ti co so przefarwòwac dalë, dobré profitë z tegò zbiéralë. Jiny zôs za lepszą Pòlską żdalë a so nôdzeją futrowalë. Kto żdże, ten so dożdże, òni téż so dożdalë. Przëszła nowô nënka Pòlskô a z nią nowô nënka nôdzeja. Le że niejedné dzôtczi nijak szczescy do nënczi ni mają. Ta ju trzecô je, a jak ne slëdné dwie, dobrô le wëbrônym je, a dlô resztë macecha. Niesmiertélnô nënka nôdzeja zôs żëje midzë lëdzami, chòc na różné ôrtë je brëkòwônô, bò wszëtcë równo gupi nie są. Jedny mają nôdzejã, że so jima ùdô ùtrzëmac na stółkach, co jima grëbi tësące złotëch na miesąc przenôszają, a jiny mają nôdzejã, że jich z robòtë, co pôrãset z biédą daje nie wëszmërgają. Jedny mają nôdzejã, że w wëstawionëch pałacach mdą dłudżich a sëtëch lat dożiwalë, a jiny mają nôdzejã, że z nima z nëch òdrapônëch bùdów na sztrasã prosto nie mdą nëkalë. Jedny mają nôdzejã, że jima papiorë giełdowé majątk pòmnożą a drëdżi mają nôdzejã, że jima na papiorë klozetowé zbiegnie. Jedny mają nôdzejã, że witro nalézą w delikatesach cosz co jich kùńsztowny szmace dogòdzy a drëdżi mają nôdzejã, że witro ze smiétnika wszëtkò nie mdze wëbróné a szërë jich nie ùrëchlą. Jedny mają nôdzejã, że so jima bik òcyli, a drëdżi mają nôdzeją, że jima òstatnô kùra nie zdechnie. Długò bë tu mógł rechòwac sprawë do ktërnëch lëdzom nënka nôdzeja je pòtrzébnô, żebë le ji na wszëtkò sygnąc chcało. Te le z nôdzeją w Nowi Rok!

Bòdajbës cëzé dzece ùcził

To òdwiéczné przekleństwò dotąd nie bëło tak pasowné jak dzys dnia. Mómë demòkracëjã, a w ni kòżdi robi co chce. Móże nié decht kòżdi, ale wnet prawie co chce. A ju decht co chcą wëstwôrzają dzeceszcza pò szkòłach, gdze szkólny żôdnégò głosë nié mają. Z tëch co do prezydencczégò zesla swòjã sedzelnicã przémierzalë, le jeden Korwin-Mikke pamiãtôł ò òdwieczny prôwdze lëdowi, ktërna głosy, że człowiek głupi so rodzy a taczi sóm ùmiérô. To òn le jeden chcôł zniesc szkòlny òbòwiązk, a darowac tã szkòlną mòrdãgã wszëtczim, ktërny taczimi so rodzëlë, taczimi téż zemrzec chcelë. Le wele nie bëło to jima jednak pisóné. Korwin-Mikke przepôdł a razã z nim nôdzeja tëch, ktërny bë so rôd òd ti mòrdãdżi wezwòlëlë. Dzeceszcza rôz czedës szłë do szkòłë z jedną tobleczką a grifelką do pisani a dzys brëkùją wózyk abò karã żebë dowléc do szkòłë wszëtczé tokle, co są tam nibë pòtrzébné. Jak dzecątkò so mùszi samò do szkòłë dotodrowac, le wlecze na pùklu taką bòrdã, òd ktërny mù so pùczel krzëwi robi a nodżi so ùdżibają. Mądrosce z tegò jednak nie przëbiwô ò wëchòwanim nie wspòminającé. Szkólnëch téż namnożëlë. Ti są wësok kształcony a cenkò szpecjalizownóny. Kto wié gdze zajc jaja niese, ten ju nié móże wiedzec gdze luks piwo nosy. Przewòjnowi szkólny wszëtkò ò wszëtczim wiedzelë a z ti wiedzë czësto dobrze sobie żëlë. Z miesãczny wipłatë krowã kùpic so dało, a jesz na wszëtkò jiné téż przë tim sygało. Dzys krowa przeszła w marzeni a jima zbiegło z topkã pò wsë za mlékã proszeni. Dôwni jak luntrus w szkòli cosz wëbrojił, te miôł strach do klasë wlézc. Dzys to szkòlnym przëpadło z bùksami wiatrã pòdszetëmi do klasë wchadac, bò nigdë nie wiedzą co jich spòtkac móże. Dôwni dzecnô biéda bëła jednaczimi bluzami zakrëtô a biôłą krãgą wëłożonô. Le jeden szkólny so forsz ruchnami miénił. Dzys cało klasa so miéni a òn jeden rôd bë swòjã biédã szërtùchã òkrił. Dôwni co szkólny rzekł to bëło swiãté a smarkùlce mùszałë słëchac. Dzys smarkùlc z wërosłima rogami je swiãti a szkólny mùszi so gò słëchac. Stôri lëdze ju dôwno narzékalë, że ten swiat je do górë nogami przewrocony a nie doznëlë ani pòłowã z tegò, co dzys mòglëbë widzec. Dobrze, że ti spią so spòkójno a nie mùszą so z tim wëwróconym a pòkrãconym swiatã toklowac, bò tegò òni bë gwës nie strzimalë. A më jak długò strzimiemë? Kto to wié.

Chcemë le so achtnąc

Dôwni jak so dwaj Kaszëbi spòtkalë a mielë do òbgôdani jaczi kłopot, ktëren béł wnet prawie bez żôdny nôdzëje, te wëjãlë bùdelkã z tobaką a wzdichnãlë „chcemë le so zażëc“. Zarë robiło so jima lżi na dëszi, wieselni w nosu a jasni w głowie. To są chòcbë trzë pòżëtczi z zażëcy tobaczi; a biwało przë tim, że nalôzł so spòsób na rozplątani niejednégò wãzła. Dzys so lëdzom żëcé pòplątało wiele lepi jak czedës, ale mni zażiwają tobaczi a na pewno przez to gòrzi so z tëmi wãzłami radã dają. Dôwni jedny żëlë sprawami drëdżich a bëlë nima serdeczno przejãti. Do cëzégò szczescy czë nieszczescy lëdze so kòpicą zbiégalë a kòżdi radzył jak mógł. Smiôł so ze smiejącymi a płakôł z płaczącymi. Jak chòdzëło ò pògrzéb czë nieszczëslëwi wipôdk, jedny drëdżich wspiéralë, dobrã taczim jak: jaja, masło a kùrë czë kaczczi dodóm znoszalë, a w grëpie z nieszczescym dotkłëmi płakalë. Jak chòdzëło ò wieselé, chrzest, czë jiny radosny przëtrôfk, te téż całą wsą czë szasëją rozmielë so wieselëc. Òni dobrze pòjãlë słowa, że redosc dzelonô, je debelt redoscą, a bòlesc dzelonô je pòłową bòlescë. Dôwni jak kto miôł wid a dali kùńca włôsnégò nosa nie widzôł, te szedł do doktora, żebë so brëlë sprawic, a jesz co wicy jak kùńc swòjégò nosa widzëc. Dzys te brëlë do dalszégò widzeni mało kòmù są pòtrzébné, bò lëdzëska dali jak kùńc włosnégò nosa widzec nie chcą, a mają dosc kłopòtë z tegò, co so wkół jich włôsnégò nosa dzeje a so z tim radë ni mògą dac. Te za czim jima dali wzérac? Jak so ju kto kòmù przezérô, te wcale nié za tim, żebë mù w czim pòmòc, le żëbë so doznac czë ten drëdżi ni mô czasã tegò wicy òd mie, a skąd òn to mô? A te jakbë so ùda, te mù dopòmòc do biédë chòcbë taczi sami jak mòja je, a nôlepi jesz wikszi. Kùńszt widzeni dali włôsnégò nosa bòdaj nôlepi na całëch Kaszëbach zachòwôł so w gminie Serakòjce, gdze lëdze rozmieją za sobą stanąc a so wësprzéc, co so tam dô widzec gòłim òkã. Òni téż nôlepi w całi Pòlsce retają naród òd wëdżinieni, bò gdze jindze dwòje òstawi pò se le jedno abò żôdnégò dlô swòji casno pòjãti wigòdë. Gôdają, że przikłôd jidze z górë a ta nasza dzysdniowô góra mô czãsto krótczi wid dostoné. Prócz kùnca włôsnégò knuzra widzy le blós jedno – „swòj włôsny interes“. Z taczim pòlã widzeni są to lëdzë kaléczné, ktërëch słëchò so òdesłac na kùracjã zdrowòtną do kliniczi reperacji slépiów, co téż bòdaj niedługò so stónie.

Wszãdze je dobrze, a doma nôlepi

Je to stôrô prôwda, ktërną mie mòja nënka wiedno do głowë kładła a sama wedle ti prôwdë żëła. Òna pòza swòjim placã ani so dobrze wëspac nié mògła. Nigdë téż ji za żódné skôrbë nie cygnãło ani do cëzëch lëdzy, ani w cëzé stronë. Ò sëchim chlebie, ale zdrów bëc a doma bëc. Bëc ù se. Na swòjim prawie. Je téż jinô prôwda, że wszãdze je dobrze, gdze nas ni ma. Żebë so nikt nie darwôł dwòjakò mëslëc, Kaszëbi dlô pòdsztréknieni prôwdë zwëklë gadac: „to je prôwdzewô prôwda“. Mògłobë to znaczëc, że spòtkalë so téż z prôwdą nieprôwdzëwą, półprôwdzëwą abò z jesz jinymi zôrtami prôwdë. Że je jich wiele, swiôdczi téż rzeklëzna, że „kto gôdô mô prôwdã“. Prôwdą je, że tam sam so lëdze lepi mają, a nas tesknioczka bierze, żebë téż so lepi miec. Takô je ju lëdzkô nôtëra, żebë cygnąc do lepszégò, a ju bënômni do letkszégò czë wëgódniészégò. Nôlepi żebë to jesz samo chca przinc abò chòcbë z nieba spasc. A że samo przinsc nie chca, te szlë lëdzëska za lëtczim chlébkã szukającë. Szlë z Pòlsczi do Ameréczi, szlë z Pòlsczi do Niemców tak przed wòjnami, jak pò wòjnach, a derch so jima chca tegò letczégò chlébka kòsztowac. Nawetka jak gò nalezlë letkszim, te nigdë ni miôł òn ju ti szmaczi jak swój, a biwało, że baro gòrzkò szmakôł. Wikszi patrióce abò mniészi òdwôdżi nie pùszczëlë so pòza krôj, le cygnãlë ze wsë do miasta na ten letczi chlébk. Kto so ze wsë reszac nie chcôł, ten mógł pò wsy za letczim chlébkã latac. Nié le te, co spódnicë noszą. Na ten przikłôd Klenowi knôpi na tatków môl mielë namkłé, bò tatk jima kòl se za robòtã nie płacył. Òni so szlë do jinszëch gbùrów robic, bò tam dostelë zapłaconé a mielë swiéżi dëtk na przepicé. Kùnc kùnców przepadlë òni sami a tatków môl. Naszô pòwòjnowô Pòlskô téż so chca pòprawic a chòc nié pò wòlny wòlë do Rosëji so zaprzeda, a cynżkò òdrabiac to mùsza. Dzysdniowô Pòlskô so za letczim chlébkã do Brukselë wëbiérô, ale jesz nie wié jak gò òdrabiac przindze. To je gwësné, że za darmòka ani pies nie szczekô. Tak jak przëszło nama płacëc za rusczé wëzwòlenié, tak téż przindze płacëc za brukselsczé przëjãcé. Nie jesma jesz przëjãti a pierszé kòszta ju są widzec. Nôrechli ze zôchòdë nawiedzëłë nas tu cenë zachòdné a pò ruskù nama òstałë zôróbczi wschòdné. To jesz jednak dalek nie je wszëtczin toczel, co so tu ù nas ze zôchòdë rozpanosził. Jak so wóz w kaleszcze wkarëje, te to nie chce jic ani donąd ani nazôd, ale wszëtczim biéda z tegò nie je jednakô. Kùczrowie so sedzą a reszta pòpichô, w kale so mòrdëjąc równo czë diszel wskazëje na wschód, czë na zôchód, bò wiedzą, że wszãdze je dobrze, a doma nôlepi.

Czichanié nié wiedno je na zdrowi

Przëjãło so, że jak kto czichnie, te mù so rzecze na zdrowi. Zdarzi so jednak, że jedny zażiwają a jiny czichają. Topkòwa Trina przë swòjim Léònie czicha bez zażiwani. Sygło to, co òn zażił, te òna ju nie darwa ekstra na tobakã wëdac żebë czichnąc. Sygło téż to, co òn wëpił, te Trina nie darwa sznapsë pic. Òna so wieczór kładła spac trzézwô, a przë swòjim Léònie reno wstôwa tëmlającë. Òn nawet mëslôł skłôdkã òd ni pòbierac, bò mù bëło żôl, że jegò slëbnô tak tónim kòsztã mô przistãp do jegò ùcechów. Òna zôs ò te jegò ùcechë nie stoja, bò co jednymù ùcechą, to dlô drëdżégò przikré. Czichanié pò tobace jesz nie je tim nôgòrszim. Biwô, że lëdze nié w sznëpelduk a na se czichają abò na wszëtkò co wkół je. Zdarzi so nënka, co czichô na swòje dzece a na domòwé òbòwiązczi. Te ne dzeceszcza òd małgòscë lôtają do pózny nocë a rozmajitoscë wëstwòrzają. Westrzód tëch rozmajitosców cynżkò bë bëło co dobrégò nalézc. Z czasã ne pòwsënodżi zaczinają czichac na swòjã nënkã a na wszëtczich starszich. Tak jak nikòmù nie słëchają, tak téż z nikògò nick so nie robią. Robią za to wszëtkò, co jima do tëch niewëchòwónëch łepów wëstrzéli. Strachù a sromòtë ni mają żôdny, a że karë za to téż ni ma żôdny, te téż so pòzwòlają òd wòzyka do kònika. Taczi czichanié na zdrowi nikòmù winsc nié móże. Są téż jiné zôrtë czichani. Roz czedë robòtnik czichôł na robòtã. Jak nié, tam te pinc jinszëch bëło pòd rãką. A te to szło: „Ksawrze, trzëmi mùr a jô nëkóm za wipłatą“. Czë so stoja, czë so leża, te dwa tësące kòżdémù so nôleża. Dzys robòta czichô na robòtnika. Jak nié ten, te pinc jinszëch stoji za brómą. A te to jidze: „Të so Ksawrze rozpãkni z wipłatą dożdżele krowa jaż ùrosce trôwa“. Ti co wiele abò za wiele mają, na tëch co za mało abò nic ni mają, zacht czichają a sobie swiata ùżiwają, jak no nen bògôcz z ewangeliczny przëpòwiescë, pòd ktërnégò brómą òwrzodzałi łazarz leżôł a żdôł za òkrëszenami z pańsczégò stołu. Ani jedno, ani drëdżé czichanié na zdrowi nie bëło ani nie je. Jak ju czichnąc, te trzeba wiedzec na co. Na co so czichnąc słëchô a co trzeba czëstim òstawic. Czëstégò bòdaj mało òsta, bò wikszim dzélã na wszëtkò je czichnioné. Chcemë le so czichnąc, ale na zdrowi, a nié sobie w talôrz, ani na biôłą kòszëlã.

Kradłé nie tëczi

Tak pòwiôdô stôrô rzeklezna, le że òna nie dopòwiôdô ò kògò tu chòdzy. A tu chòdzy ò tegò òkradłégò. Ten so gwës nie ùtëczi na tim, co mù skrëdlë, prawie jakbë chòdzëło ò stôré dobrze ùbezpieczoné auto. Złodzejstwò nie bëło na Kaszëbach módnym rzemiosłã. Apartno nie bëło znóné w chëczach a w òbińdze. Ale to do czasë chëczë a chléwë nie darwałë bëc sztëkóné. Z wszeljaczich strón nadeszlë do nas „ùczałi“ lëdze a jãlë nas ùczëc tegò, czegò Kaszëbi przez wiéczi naùczoné nie bëlë. Wprowadzëlë ti „ùczałi“ nôùkã klãcégò, manijactwa, bezwstëdnoscë a dodelë przëkôzanié „7a“ przez niechtërnëch rëchòwóné za 8: „co widzysz to bierz“. Òd negò czasë Kaszëbi sprawilë so zómczi a mùszëlë dac òbacht nawet na to, co pòd rãką leża, bò ani na to nié mòglë bëc zycher.
Ti nadeszłi so na naszim zagòspòdarzelë jak na swòjim wedle wskôzë: „co twòje to mòje, ale co mòje, tegò nie rësz“. Te na zapitanié, czë ù waji są złodzéje, trzeba bëło òdrzëc: złodzejów kòl nas ni ma, tu lëdze sami kradną. Në bò za czim złodzejów ekstra żôrgac, jak to lëdze na môlu mògą so z tim sami sprawic. Jak kòmù skrëdlë òpôł abò miészk, te taką stratã dało so jesz nadnëkac. Gòrzi, jak mù skrëdlë dobré miono czë sławã, bò tegò tak letkò nadnëkac so nie dô.
Nie je téż do nadnëkani jak kto Panu Bògù dzéń kradnie, bò czas ktëren szedł ùm, nigdë so ju nie wrócy. Nié le ten Panu Bògù kradłi, ale téż ten na pludrach a na przelewanim luzégò w próżné zmitrãżoné, jak to Léna do Klarë nie wòłônô wléze, robòtë zaczãti nie dô ji dokùńczëc a nie wié czede welëzc. Prawie jakbë trafił swój na swégò, te to jima pasëje.

Mëdze prosté złodzejstwò nie je téż rechòwóné skradłé swiãti ùbëtk a spòkójné nerwë a to westrzód rozmajitégò złodzejstwa nie je wcale na òstatnym placu. Jednégò razë złodzéj nawiedzył Léòna, jak gò prawie doma nie bëło, a gò wëswòbòdzył òd rozmajitégò dobra. Léòn w swòjim nieszczescym szedł so ùżalëc do probòszcza, a nen mù na jegò żale pòwiôdô: Léònie, co kòmù pisoné, to gò nie òminie, bò wele jak kto mô za wiele, te mù Pón Bóg złodzeja przësle. Te Léòn szedł pò rozëm do głowë a so domadôł, że miôł zebroné wicy, jak mù trzeba bëło.

Niech to mdze òstrzégą dlô tëch co sobie nadto zbiérają, bò na taczich wiedno złodzeje żdają. Niektërny so przë tim bez prawa òbiwają, a jiny so na tã òkazjã ekstra prawò sprôwiają. Jedny na lëdzczi krziwdze socjalizm stôwialë, drëdżi z lëdzką krziwdą kapitalizm wrôcalë. Cãżkò òsãdzëc, ktërny bëlë wikszi, a ktërny lepszi. Krziwda je wiedno krziwdą, chòc równo nie bòli. Kòżdą jednak krziwdã Pón Bóg nama wrócy a w tim nasza nôdzeja.

Na gòscynce pò perzince

Tak pòwiôdô stôrô rzeklëzna, a dodôwa: a doma w groma. To pòwiedzenié bëło pasowné do czasów ùszłëch, a jakòsz dzywno sprôwdzô so téż dzys dnia. Nié wszëtkò dôwni pasowné, dzys dnia téż pasëje. Jedno so zestarzało, jiné so nie przëjãło, to jednak pòwiedzenié òsta pasowné, le że z jinégò pòzdrzatkù. Dôwni nie gòdzëło so na gòscënie òbżerac, żebë so òd lëchi stronë nie pòkazac. Kòżdi miôł doma wnet tëli, jak ten, do ktërnégò w gòscënã przëszedł. Témù téż mógł òn so piénkno fersztelowac, a dopiérze pò trzecym przeproszenim pò jadło sygac. Zdarzëło so nawet, że ktërny z òdpùstowi gòscënë głodny dodóm przëlezlë, bò bëlë w pôrã môlach. Ù jednëch bëło jesz przed môltechã, ù drëdżich ju pò môltechù, a ù trzecëch le dwa razë jich do jadła przeprosëlë, a òni żdelë za trzecym pònëknienim wpiérającë, że są najadłi.

Dô téż zôrt lëdzy, ktërny nié le blós, że na cëzym placu so nie wëspią, ale nawetka jesz najesc so nié mògą, chòcbë tam bëłë nôbarżi wëmëslné frikasë. Jich pierwszé co je, jak dodóm przińdą, to wlezc we włôsną kòmòrã a pòza cëzémi òczami so flaczi swòjim jadłã nasztopac. Dzys gòszczenié wëszło z módë, a jak ju kto kògò kòl se przëjmùje, to gò mili najadłégò a nié wëpragłégò witô. Stracëła swòje wzãcé rzeklezna: „Gòsc w dodóm, Bóg w dodóm“.
Dzys jak so kto do kògò stodrëje, te gò nôrëchli witają skrëti słowa: za czim tegò ti diôble prowadzą? Nawetka na Kaszëbë cësnie so ta gùpò mniemieckô móda, że jak Léna chce Klarã pludrami ùbògacëc, te nié mòże jak rôż czedë wlecëc do ni jak so widzy, le mùszi so rëchli przez télefón meldowac a dostac przezwòlenié, eżlebë òna tegò a tegò dnia ò ti a ò ti gòdzënie mògła so kòl ni z nowinama pòkazac. Ten wczesny meldënk je pòtrzébny, żebë Klara nã Lénã na taką gòdzënã sztelowa, żebë ti so na żóden môltëch wcësnąc nie ùda, a żebë Klara króm słonëch pôlców a mineralwòdë nic wëstawic nie brëkòwa. A jesz nômili, żebë Léna pôlce swòje ze sobą mia, a blós je w Klarziny solë mòcza, a te je sobie do wòlë lucza. Te ju ti wòdë do solë spłukani bë ji Klara nie żałowa.

Terë nastôł letny czas wanożeni a gòszczeni. Trzeba ale wzyc pòprôwkã na nowé czasë a so bënômni nic za wiele pò gòscënie nie spòdzewac. Kòżdi dzys dnia biegle rechùje a za darmôka nic chãtno nie bédëje. Rozmiejesz te rechòwac, te rechùj sóm na se a nôdali na tim windzesz.

Remont rzecz kòniecznô, le kto za to mô zapłacëc?

Wszëtkò co je brëkòwóné kunc kunców so zbrëkùje, a wòłô za remontã. Człowiek jakò stwòrzenié Bòżé nie je tu żôdnym wëjimkã. Tak ten co so szónowôł, jak téż ten co so wëstôwiôł na rozmajité próbë. Klara so mòcno szónowa. Òna bë sëtégò nie zjadła, òstrégò nie wëpiła, palcëc le w piéckù pôlëła, òd wszeljaczi rozpùstë so z dôleka trzima, a przez to w dłudżim żëcym nôdzejã mia. Zôs ji Frync to swòje celëskò za nic miôł, bò widzôł, że òno z pùlwrë pòwsta a pùlwer so òbrócy. Temù téż òn gò żôdną miarą nie szczãdzył. Wãdzoné dłëżi trzimie, te òn téż so cygaretama wãdzył a na òbrzëdzeni robòkóm, cobë gò pò smiercë toczëc miałë, a wiérzch to tobaką pòprôwiôł, a szpritã zaprôwiôł. Ten téż so trzimôł lepi jak kątor fòrmaliną zalony, a nasza nowô wórszta, co miesącami mòże bëc przedôwónô, tak je rozmajitim paskùdztwã naszprëcowónô.
Zôs Klara niebòrôk co tak ze wszëtczim ùwôża, corôz gòrzi na zdrowim ùpôda, jaż kunc kunców do szpitalnégò remontë so nadôwa. Tam ale so wdostac to wnet za cëdã szlachòwa. Pògòtowizna Klarã z dodómù we strzodã òdhala, a Frync, co jã na tã drogã wëprawił w niedzelã przërzekł jã nawiedzëc. Nie wiedzôł òn niebòrôk, że chòrô kasa co so kasą chòrëch zwa, szpitalowi za Klarã le pôrã dëtkó biédowa. To tam jima dalek nie syga. Temù òni so wkół Klarë za kim z familie òbzéralë a że so nikògò nie dożdalë, te jesz w tã samã strzodã Fryncowi Klarã nazód dodóm òdesłelë. Ten zrobił wiôldżé òczë na tak chùtczé a cëdowné Klarë òzdrowienié. Pózni jednak spòd kamienia dëtka wëszukôł a zaniósł tim, co Klarë nie brëkòwalë, temù téż za pôrã dëtków z kasë, remontë so nie jimalë, le na Frynców wkłôd spòzéralë, bò kto zbrëkòwôł, ten niech téż płacy.

Jo jo, tak to ju dzys wnet wszãdze je. Kto mô niech dô a kto ni mô, ten niech so drëdzégò swiata jimô. Le że do drëdżégò swiata do dzys nikòmù spiészno nie je, bò nikt nie je zycher, co to so tam z nim pòdzeje. Julis Wrëk, co mù jegò szalbierstwa sëmienié rëszałë, dôł so na òstatną drogã ksãdza halac a so gò spitôł, czëbë òn tak na Kòscół piãcdzesąt tësãcy przepisôł, czëbë so za to do nieba mógł dostac. Ksądz mù na to rzekł: gwarancje na to żôdny ni ma, ale próbòwac je wiedno wôrt. Kòżdi so radzy jak móże a nôlepi ti na górze. Òni wiedno na wiérzchù płëwają a na całą resztã namkłé mają. Terë mdą òd krëpa òdsadzony a pùdą z torbami, le że zacht wësztopanymi. W jich môl przindą jinszi, téż ju z dôwna znôny, téż dobrze nasztopóny a na ti biédze mdą dali kòrzistalë, bò tak to ju je, że na kòżdi biédze, skòrzëstac jidze.

Welacja to nie je letkô rzecz

Człowiek òdkąd so zjawił na swiece, zmùszony béł welowac. To mòcno niewigódné prawo a òbòwiązk zlecył mù a nakôzôł sóm Stwórca, pò témù jak niszrech Ewa kònieczno chca zgrëzc brzôd z bómë pòznaniégò dobra a zła. Jak ju rôz pòzna a Adama do tegò toklë wcygnã, tak ju lëdztwò do kùńca swiata nad wszëtczim welowac mùszi. To kaléczné lëdzczé rozeznanié midzë dobrim a lëchim wisy nad nama cãżczim brzemieniã a robi nas do narë. To cobë so nama dobrim przedstôwia biwô, że kunc kunców lëchò so kùńczi. To zôs co mómë za lëché biwô, że bieże dobri kunc. Tëli, że Pòlôch je mądri, ale dopiérze pò szkòdze. Przëszedł czas, że wrëjarszkô Pòfów Lodzia bëła wëszłô w żeńbã a mùszała midzë kawalerami welowac. Chãtnëch bëło pôrã. Nie szło jima tak a tã przechòdzoną Lodzia jak le ò te ji mòrdżi, co razã z nią we wianie mielë dostac. Òni so téż òd ti nôlepszi stronë przedstôwialë, a ną Lodzią Chłoscëlë. Głos ji pòdł kunc kunców na Julisa, co tak piãkno bôjczi pòtrafił prawic, że je Lodzia mia za prôwdã. Prôwda so pòkôza pò slëbie jak ju Julis miôł co chcôł. Cëż z tegò jak Lodzia do sami smiercë mia przërzekłé a pòdpisony. Terô òna le wcyg jamrowa: Gdze jô téż mia òczë a rozëm pòdzony, jak żem so tekò pòkrãtnégò manijôka na przegrzechã bra. Cëgón z òka wëjãti. Jô doch so mògła miec lepi Jana abò Ksawra wzãti, te jô bë so doch lepi mia. Jo, jo, ale cëż robic jak rozëmk béł szpacérą wëszłi, jaż jak nazôd do głowë przëszedł, te bëło za pózdze. Më téż niedôwno bëlë mùszony welowac. Nié jaż tak straszno jak Lodzia do sami smiercë, le na sztërë lata, chòc niejednym przez ten czas nóżczi wëstëdną, a mdze to jich welacja do smiercë. Ale kto to móże wiedzëc. Do wzãcy bëła Pòlskô, gdowa pò kòmùnystach. We wianie mia to, co z ni òstawilë. To jednak mùszi bëc wiele wôrt, bò kawalerów chãtnëch bëło bez miarë, co jeden to lepszi bajôrz. To nie je dzyw, że so cësnãlë, bò kòl gdowë chlébk gòtowi. Ten chlébk pòlsczi gdowë je ju mòcno nadgrëzłi, bò niejedny z nią ùrzãdowalë, do nierządë przëmùszalë, a z tegò nierządë kòrzistalë. Widzec jidze z ni jesz co wëcysnąc, skòrno bëło tëli chãtnëch, żebë so to pòlsczé kòrëto chòc na sztërë lata do gãbë przëstawic a so na ti biédze dali tëczëc. Nama pò tim welowanim jesz tak letkò pùdze jak nemù òsłowi z bôjczi. Ten miôł welowac midzë ówsã a sanã a niebòrôk przë tim zdech. Nama nie biédowalë ani ówca ani sana, le to co pò nich w kòrëce òstónie. Nie je to dôwno, jak béł pò nich òstony le òct a mòzdrich, a nie bëło gò na co smarowac. Terë mùszimë so złotégò przed slépia pòstawiic a welowac: cze gò wëdac na sëchi kòłôcz, czë szarą masc. Ta òstatnô welacja, to wnet tak jakbës miôł welowac midzë stôrim szmùltã z zepsëtim masłã, co jesz niedôwno wëdôwa so swiéżi, ale smaczné òno długò nie bëło. Żódnô z nich ce na zdrowi nie wińdze, ani aptitë nie dodô. Ale na co dzys kòmù aptit?

Pòlskô to naród w wikszim dzélu katolëcczi

Te wicy jak dzewiãcdzesąt procent òchrzconëch bëło wiedno bùchą, apartno te jak tegò zôrtë bùcha je nama przëdatnô. Ten wësoczi procent chùtkò jednak topnieje jak zliczëc tëch, co są kòżdą niedzelã w kòscele, czë tëch co so przëkôzania Bòżé mają w całoscë do serca wzãti a pòdług nich żëją.

Nie je cãżkò spòtkac òchrzconëch w prizach a w tëch wszëtczich môlach, ktërné do prizë prowadzą. To prôwda, że nié wszëtczich tëch, co so mają zasłużoné, òne tam prowadzą. Je téż zôrt òchrzczonëch, ktërny rôd chcelëbë so tam wdostac apartno na zemã, żebë so skrëc przed mrozã a głodã, a so fajn w cepłim legnąc, w zdrzélnik pòwzérac a fardich môltëch trzë razë na dzéń dostac. Jesz wiele jinszëch wigód je tam jima przëstãpnëch, czegò dzys dnia na wòlnoscë nikt jima zagwësnic ni mòże. Temù òni chòc szandarze rôd jednégò wëniecą a mù mùcã scydną z łepa, co so debelt rechùje, bò je znieważenim ùrzãdnika na służbie a gòdła państwòwégò.

To samò państwò so nie czëje tim niebòrôkóm na wòlnoscë robòtë, fùdru a dakù nad głową zagwesnic, nie czëje so téż pòskromic tëch, co tëli nakredlë, że państwòwi fùder nie je ju jima nót. Do tegò sygła wësokô państwòwô pòsada abò krëcy òd tëch, co të wësoczé pòsadë zajimalë. Rãka rãkã mëje, nogã nogã wspiérô a jedno bez drëdżégò knap òbindz so móże.

Przë ti całi zabaczlëwòscë jaką so ten òchrzczony naród òdznôczô, jak chòdzy ò swòje chrzcelné przërzeczenié, jedna zabaczlëwòsc je wôrt pòdzewieni a nawet pòchwôleni, chòc nie je òna co dnia spòtikónô. Miłujta nieprzëjacôł wajëcch a czińta dobrze tim, ktërny waji nienawidzą, głosy katolëckô nôùka. Je to nôùka cynżkô do przejãcy, bò próbùj le pòkòchac tegò, co ce białkã, krowã abò miészk pòdprowadzył. Jak chòdzy ò białkã to jesz zaléżi co to za heksa bëła, bò niejeden bë móże jesz rôd dopłacył, żebë so tegò przerosłégò pùkla wëzbëc. Z krowë na zdechnienim a luzégò a wëcartégò miészka téż bë żalë wiéldżégò nie wëda. Rzecz w tim, że tã krowã do zdechnieni a miészk do wëluzani dostôł nienawidzący nieprzëjacél kòmùnysta, ktëren òd 1944 do 1989 rokù to gòspòdarsztwò prowadzył.

Chwała Pòlscémù Òchrzczonymù Narodowiu za to, że tak pò katolëckù témù nieprzëjacelowi kòmùnysce a jegò nastãpcom wszëtczé doznôné krziwdë darowôł a zabëł. Tak głãbòk katolëckô pòstawa narodë zadzëwiła nawet Pòlsczi Episkopat, ktëren dôł wiérnym wskôzë do welowani. Ti co so ju decht nie chcelë ze swòjim przebaczenim òbjawic, òstelë doma sedzącë. Błogòsławita tim, ktërny wama złorzeczą. Ti złorzeczący dostelë błogòsławieństwò katolëcczégò narodë na nôblëższé sztërë lata. Òni dobrze wiedzą, że jak mdą chcelë miec sëkniã, te trzeba jima dac całi mańtel a jak ce trzasną w jednã stronã gãbë, te trzeba jima drëgą nastawic. Òtrzaskóny mają ju òni òbie dwie stronë a skąd wzyc tã trzecą?

Nié kòżdą dzurã je letkò zasztopac

Je to tim wikszi kłopòt, że ni ma niżódnëch chãtnëch, cobë òd swòjégò sztofù chcelë na to dac. Ti cobë miele z czegò, nié na to so òbłowilë, żebë terë swòjã ùwłoczkã òkrawac. Ti zôs co wszëtkò stracëlë mògą nôlżi w tã dzurã nakakac, le że ò ten prawie sztof tu nie chòdzy. Nie je téż wiedzec na jak długò gò jima sygnie, bò ten so téż z niczegò nie bierze. Nôdzeja – matka glëpasëch wstąpiła w naród z nastanim Gierka. Pò Gòmùłce lëdzëska so biédniészëch czasów nie spòdzéwalë, le wszëtcë za lepszemi ùzéralë. A téż so zaczã jima lepi dzôc. Nikt so nie pitôł za jaczé pieniądze, grunt, że òne bëłë.

Tubryńrów Trauta ta téż nigdë so do łepa nie bra z czegò òna òddô to co mia napòżiczoné. Całi ji kłopòt to bëło nalézc kògò, cobë so dôł jesz nacëgnąc. A jak so taczi szczeslëwie nalôzł, to te staranié ò òddanié òna zôs pózni na niegò skłôda. Òdwartno Kniwków Truda. Na niã zmòklëzna wchôda ju na samą mësl, żebë òd kògò mia co pòżëczëc. A jak ju so taczi nieszczescé trafiło, a nadchôdôł termin, te òna nocami całemi òka nié mògła zmrëżëc, le rozmiszla jakbë tu z tegò wëprzinc. Trauta w taczich razach w nôlepszé spa a decht tak bëlë czegò so do głowë nie bra.

Kòl Tubryńrów – niszczotników – béł taczi rząd, że jak bëło, te bëło wszëtkò. Te tam kòżdi ze swòją panewką lôtôł a so piekł decht to co sóm chcôł za bëlë òkazją. Brak òkòlëcznoscë béł téż òkòlëcznoscą do picô, żercô a szpërą dzercô. Kòl Kniwków to szło jinaczi. Tam bëło derch równo, na ògle biédno, a co so zdarzëło nadto, to bëło na gòrszé czasë òdłożoné. Na czôrną gòdzënã, ò ktërny ù Tubryńrów nikt nie mëszlôł. Trauta bëła akùrôtnô białka a zbrëkòwa akùrôtno tëlé co mia, kùli ji Tédor zeżôrgôł. Równo czë to bëło 500, czë 5000 złotëch na ksãżëc. Kùli szło, tëlé wlazło a nadto nigdë nie bëło. Truda zôs ze swòji biédë wiedno jesz pôrã groszi ùskùba a to nã kasã da. Co bëło lepszé, tegò nie rozgréze.

Kniwka Gòmùłka béł ze zesla zdrzucony a Tubrynier Gierek krótkò pòchwòlony a téż òdrzucony. Òn ju niebòrôk jak na Truda nié mô kłopòtë ò òddanié tegò co czwôrtégò złotégò, co na jegò kôrb òddony bëc mùszi pò dzys dzéń. Le że òn so jesz tak dobrotlëwie z narodã pòdzelił a niejeden z tegò dëtka so bùdã abò òbòrã wëstawił. Ti co pò nim nastôwalë le swój a kamrôtów krëp dozéralë a bez żódny sromòtë a miarë so gò sztopalë. Ti òstatny so jesz do tëch òd Kniwczi Gòmùłczi dobiérają a do procentów òd tegò òd gãbë òdjãtégò sygają. Swòje timczasã zamrôżają, żebë jima czasã nic nie ùbëło z krëpa tëch, co przed nima so z państwòwégò kòrëta fùdrowalë. Z nima jak z nym Tóną, co miôł białce przërzec, że wicy nie mdze pił. Òn żebë so w łasczi białczi wdostac przërzekł, że wicy pic nie mdze. A mni téż nié. Ti òstatno wëbrony wicy sobie żorgac òd tëch slédnëch nie mdą, ale mni téż nié, co jima kto chce niech wëbaczi.

Z dziada „Pón” to diôbeł sóm

Dziadostwa na tim swiece nigdë nie felało. Te żebë w kące sedzec a cëchò bëc, te cësnã so òno w pierszi rédżi a chca blãkrowac. Pò drëdżi wòjnie z ùstanowieni naszëch „wëswòbòdzëceli“ co to no wedle mùszlë grëpą pòsadzëlë a w mùszli mëc so chcëlë a nocné topë za paradny grónczi mielë, z jich ùstanowieni rodzëmi dziadostwò rządë w Pòlsce òbjãło. Jak no to biwô, swój do swégò cygnie a so jémù nie pòddô. Terë ale z dziada stôł so Pón. Za to włôsné wëdwignienié a òd Niemca wëswòbòdzenié, dôł téż Pón krôj wëswòbòdzëc òd wszëtczégò co Ruskòwi so przëdac mògło a jesz nadto próbòwôł gò wëswòbòdzëc òd pòbòżnoscë, kùlturë a dobrëch manérów. Òd tegò wszëtczégò, co jemù samémù cãżczé do ùnieseni bëło.

W ten kąt co no luzy òstôł jak so z niegò dziadostwò wëcygnã, pòsła òno taczé wôrtnotë jak cnota, ùtczëwòsc, robòtnosc a mądrosc, ktërné òd nëch czas le gupim bëłë przëpisóné. Tak to wele głëpòta przëstrojiła so w mądrosc, a mądrosc òsta głëpòtą òbwòłónô. Zaczã so dziadowieni wszëtczégò, co bëło jinszé jak robòtniczo-chłopscé w rusczim rozëmienim. To bëło to jedno dobré, chòc do niczégò dobrégò nie prowadzëło. Kunc kunców przeszedł ùpôdk, ktëren przë taczim spòsobie nie béł do òminieni.

Pòlskô sta so nazôd priwatnô, ale wikszim dzéla le dlô tëch, ktërny ją państwòwą do ùpôdkù dostëlë. To, czim rządzëlë jakno państwòwim, swòjégò nic nie mając, terë pòjãlë sobie za swòje, a dzél téż rozfrëmaczëlë w cëzy paje za judaszowé strzébrzniczi. Tak to sobie zagarnãlë, że państwòwô kasa òsta blãk, jak talôrz pò prażnicë wëlizony. Slôdë zôs całô réga głodnëch stoji a żdże za òkrëszënami. Ti pierszi bëlë tak nienażarti, że tim drëdżim ani òkrëszënów nie zbiegło.

A tak to na naszëch òczach ju drëdżi rôz z dziada stôł so Pón a z niegò diôbeł sóm. Ten pierszi dziôd so panosził na pańsczim, ale nie béł tak rachùlcowóny, le przë nim pòkąd szło, dało so jesz przeżëc. Ten drëdżi dziôd panoszi so na państwòwim za swòje pòjãtim a całą reszta do dziadostwa a niebòrôka mô dostóné. Biéda z tim, że temù dziadowieni biédôków ni ma widzec żódnégò kùńca. Ten je dobrze skrëti. Jaż rôz ti biédoce co wiele mògą strzëmac, nie strzimią a pòpùszczą, a so sami ten kùńc wëszukają. Te ale móże to bëc letkò wszëtczich kùńców kùńc.

Ten nowi rząd a w piekle sąd

Kri, kri, ptôszkù, co jô ce dóm? Jak so chce ptôszka ùchwacëc, te sã gò chłoscy. Nowi rząd sã zachwôlôł jakò robòtniczo-chłopsczi. Jesz przed welacją, żebë pòchwacëc głosë tëch wiele mylionów luzëch lëdzy, co to jima nic do smiéchù nie bëło a dali nie je, zapòwiôdôł, że òni mògą spac spòkójno, bò jima do zasztopani dzurë nick nie mdze òdjãti. Jiscëc so mają ti, ktërny mają òd trzech tësący z górą na miesąc. Mògłobë so wëdac, że je rzeczą niemòżëwą òdebrac tim, co nick ni mają. W Pòlsce jednak dlô te rządë, niemòżlëwé jesz rôz pòkôza so mòżlëwim.

Nôwôżniészé, że so stôri skórc dôł chwacëc na plewë. Pierwszô takô plewa rządë robòtniczo-chłopsczégò to ta, że zniósł òn dwalatny czas òchronny dlô wësłużonëch robòtników przed emeryturą. Jak jich z robòtë wëszmërgną te niech so retają jak mògą, bò dô òchronczi są doch za stôri. Jinszô plewa to ta, że głodowô kùroniówka, ktërną dostôwô le dwadzesca procent bezrobòtnëch, nie mdze przërechòwónô do inflacje dwa razë w rokù, le rôz, a to jesz ò ji pòłowã. To temù, żebë so ti niedojadłi niebòrôcë rôz dobrze nie najedlë, bò bë so to mògło lëchò òdbic na jich zdrowim. Ò nëch òsmëdzesąt procentach, co to jima le krasc òsta nikt nie wspòminô. Jesz jinô plewa to ta, że ti ktërny chcelëbë miec dzecë nie darwają so mëslëc, że mògą so tã radosc sprawic na kòszt państwa. Témù téż rząd robòtniczo-chłopsczi zniósł zasiłek pòrodowi a òbkrawôł ùrlop macerzińsczi. Nënka kòle swòjégò dzecka móże so sprawiac za darmôka a nié jesz brac za to bezsromòtno pieniądze.

Ju dzys naji wicy ùmiérô jak sã rodzy. Niemcë z tim samim kłopòtã so dobrelë Pòlôchów, Turków a Arabów. Do nas kto wié, kto mdze chcôł przinsc do czôrny robòtë. Jediną zachãtą do mnożeni narodë, jaką zafedrowôł nama rząd, to je drokszi wid. Rôz czedë wëłączalë gò czãsto bez pitani. Dzys le gò drokszim robią, te ten kto ni mô, sóm so gò wëłączi. A jak nié, te mù òdetną. Òdcãté òstałë téż a òbkrawóné ùldżi na autobùs a ban, a to przez tëch, co za swòje rajze krajewé a zagraniczné dëtka płacëc nie darwają. Kto na jazdã ni mô, ten niech piechti léze a nie rechùje, że mù mdze państwò do jegò wigòdë dodôwa. Tak to ju bëło, je a òstónie, że sëti głodnégò nijak rozmôł nie mdze, pòkąd so sóm głodnym nie stónie. Jedinô ùlga, jakô wszëtczim òsta a jesz do tegò pòdatkã nie òbjãtô, to ta ze zepsëtégò leftu, ktërną na bùten móże wëpùszczac, ale to pewno téż ju niedługò.

Diôbłowi do wikszi ùcechë

Babóm sëknie a chłopóm bùksë òdbierac je procëm natërze. Apartno téż na Kaszëbach to so ze zdrów rozëmã sztridëje. Je pôrã Kaszëbów, ktërny so na warszawską arénã wdostelë. Przëspòrzëlë chwałë Kaszëbóm a w rozëm jima òd tegò nie zaszło. Nalazło so tam téż jedno apartné babskò, ktërno so zwie dëcht pò kaszëbskù, z Kaszëb bòdôj pòchôdô, le że do nich nijak nie pasëje. Temù téż pewno so tam nalazło. To nôwartné babskò co z bëlë bùdë wëszło, szło so na letczi chlébk do miasta a zalazło jaż do sami Warszawë. Tam so ùsadzëło w nijak wôżny kancelarëji. Ti co jã ze wsë nëkalë bëlë gwës ti ùdbë, że so taczi zjawiszcze rechli jak kòle bróm pieczelnëch nie zascygnie. Ò drogã zascygnã so òna jednak w pieczełkù warszawsczim, ktërnô je wëlãgarnią rozmajitëch diôblãt. Tam skùma sã òna ze sobie pòdobnëmi a robi za czerwioną klukã, z nôdzeją, że nié sama w ten òtmãt pieczelny trafi, le wëlãgnie jesz pò drodze swòjëch wôrtnëch nastãpników. Cobë ò ni nie zabëlë òd czasë do czasë wëpùscy òna ze swòji czerwiony kanónë zacht smrodlëwégò pòtworka, ktëren dô sã czëc dalek a szerok a z głowë wëpùszczony nie je.

Òstatno no towarzësztwò zmarnérowónëch bôb ùmëslëło so diôbłowi do wikszi ùcechë, równac białczi z chłopami a przëmùszac je do zadomôcy robòtë jaż do 65 lat zaczim jima zaczną ne głodowé emeriturë wëpłacac. Tak jakbë òne doma dosc do robòtë nié miałë. Nôrëchli jesz chòdzy ò to, żebë je przetrzëmac w robòce do sądnégò dnia òstatnégò, a tim spòsobã niczegò nie wëpłacac a zagarnąc latami płaconé skłôdczi. To më ju téż mómë przeszłé, tak jak të białczi swòjégò czasë na treker sadzoné. Te pùdżi co to so jima w skòłtuniałëch łepach ùrojiło miałë bë jesz téż wskazac na tëch, co mdą chcelë trzëmac w robòce stôré zgrãbòlałé a w pałąk zdżiãté ómë òd wicy jak 60 lat. Te na tim letczim chlébkù w mòcno płatnëch kancelariach sedzałëbë rôd do 75 lat abò téż tak długò pòkąd jich sóm diôbeł do piekła nie òdhalô. Tegò terminë òne nie są zycher, ale tak dobrze bë jima bëło chòcbë do tëch 65 lat w stółczi zepsëti left wëpùszczac, recënë na gãbie pùdrã grëbò zacerac, głëpòtë wëmëszlac a grëbi pieniądze za to brac. Decht z taką robòtą pò prôwdze zôl béłobë kùńczëc, wszëtczé ekstra profitë òstawic a so doma pòd piéckã sadnąc. Niechle tej biédota czurzi kùli strzëmac może, ne partijné pùdżi wspiérô swòjim czinã a nôlepi jak zemrze przed terminã.

Jank nad Janã górã wzą

Ju le ju na tim swiece! Rôz czedës jak kògòsz cos na swiece zadzëwiło, te krzikną: „Czasë dobrocë na swiece Bòsczim“. Czasë dobrocë są ju długò ùm a na swiece diôbeł rządzy. Seje òn rozpùstã, psëje òbëczôj a zbiérô bògati żniwò. Òn sóm do tegò rãczi nie przëkłôdô, le kòrzistô z rąk swòjëch òddônëch służków, czerëjąc jich rozëmã a mëslami. Gòlëzna, banditizm, przezmòc, złodzejstwò a témù pòkrewny zawładnãlë zdrzélnikã a niektërnymi gazétami a giftëją mëslë a pòstawë ju tëch nômłodszech Pòlôchów. To tak jakbë ju decht nick lepszégò so na swiece nie dzejało a nie bëło wôrt pòkôzani. Timczasã skòrëpka za młodë miknie a na starosc trący. Nie je trzeba żdac do staroscë, bò ten Jank co na no wzérô, mësli sobie, że tak je prawie fejn, że tak so słëchô, a téż tak wëstwôrzô. Ekstra zachãtą do paskùdzeni a rojbrowani je gwësnosc, że ni ma na to niżôdny sztrofë. Rëchli sztrofë spòdzewac so móże ten, co chcôł lorbasa brojarsczégò, czë złodzeja pòskromic a do pòrządkù przëprowadzëc.

Diôbeł przez swòjëch służków mô tak dzysdniowi prawò ùrëchtowóny, że służi òno nôpierwi tim, co je za nic mają. Eżle kto nié mô szternôsce lat skùńczony, ten stoji czãsto pòza prawã a może wëstwarzac decht to, co mù do łepa przińdze w tim zôs łepie mô òn niejedno pòsóné a rôd chce to wëpróbòwac, tim chãtni jak wié, że nick mù za to nie mdze. Te téż móżemë so dowiedzëc, że mòrdarze w szkólnym wiekù mòrdëją swòjëch rówiesników, że smarkùl nieletny w towarzëstwie swòjëch kòmpanów zgwôłcył włôsną mëmkã, że hòrdë krôsniôków z cygaretã w pëskù a pòdpiti szwindają so tak za dnia jak téż nocami. Kto bë so wôżił taczich do pòrządkù przëwòłac, ten so ale dopiérze dowié, co òn je za jeden, jak so zwie, skąd pòchôdô a co òn jima móże. Mdze téż miôł wiele szczescégò, eżle pò taczi òdwôdze całi a z żëcym ùńdze.

Z nikądka ten całi toczel so jednak nie bierze. Wszëtkò mô swòjã prziczinã. Òd wòzyka do kònika, pòwiôdô rzeklezna. Wòzyk zaczinô sã razã z „bezstresowim wëchòwanim“ bez Bòga, bez pôcerza, bez òbòwiązkù, bò to doch za cãżkò przińdze. Nôlepi na żëwioł, na zdrzélnikù, na sztrasy, bò to je czësto letkò a wigódno. To co jidze letkò a wigódno, to mało czedë co dobrégò ze sobą niese. Jeden môłi Jank, co jesz ze wszëtczim zepsëti nie béł, chcôł rôz stôri ómie w autobùsu plac sedzący zwòlnic a òna mù na to: „Sedz le, synkù, sedz. Jak të mdzesz tak stôri jak jô, te të so jesz dosc nastojisz“. Òd czegò niech nas mądrosc a mòc Bòskô chróni.

Jak tata kùpi kòzã, tej mdze so mógł z nią żënic

Stôrim lëdzom niejedno so w głowie pòmiescëc ni mògło. Przecéralë òni òczë a ùszë w zetknienim z nowemi prądami a módami, a nié mòglë so nadzëwic, skądka so tak cos na swiece bierze. Maklający so a zlepiony pôrë pò sztrasach, banach a kątkach, a zlazłi pò dodómach, na knybel żëjący tak so rozplënilë, że to ju mało kògò dzëwùje. To decht tak, jakbë to mùszało bëc.

To, że dzecë mają dzecë téż ju nie je nick nowégò. Òne są do tegò dobrze przëùczony a zachãcony nié le na pòdwòrzim, ale na òsóbnëch gòdzënach w szkòle pòwszechny, z przëùczenim co je na co. Òdrzuconé są przë tëch nôùkach taczé wôrtoscë jak czëstô miłosc, familia, nënka, tatk, òdpòwiedzalnota a òbòwiązk. To wszëtkò je ùznoné za przestarzałé a wëstawioné na wësmienié. Tej téż so mnożą jak kaninczi wszelczégò sortë: rozlazłi, zlazłi, dolazłi a przëlazłi, ktërny òstôwiają pò se grëpą nieszczescégò a dzôtków pò dodómach dzecka a òpiekùńczi pògòtowiznë. Taczich, co mają pò trzech tatków, pò dwie nënczi a sami nie wiedzą kòmù słëchają.

Wëdôwa bë so, że do tegò nick gòrszégò so dodac nie dô. Ale pòj sa! To jesz je diôbłowi wszëtkò za mało. Ùmëslił òn so òstatno tim zlazłim dac państwòwi sztampel a zrównac jich z prôwdzëwą familią a rodzëną. Ti zôs zlazłi dostëlë taczi òdwôdżi, że mają smiałosc domagac sã òd Kòscoła tegò samégò, co jima diôbeł ù państwòwëch ùrzãdników chce zagwësnic, że so mògą rozłazëc a złazëc decht tëli razy, jak jima na to przindze leszt.

Daj le kòmù pôlc, tej òn ce chwôcy całą rãkã. To téż na sztamplowanim zlazłëch so nie skùńczëło. Diôbłowi je równo kto z kim sã parzi, bëlëbë z tegò piekło wëda. Temù téż pòstąpił òn szrëtą na przódk a so domôgô, żebë tim co sã parzą pòd òbleczënk nie zazérac, a so nie jiscëc, co z tegò wëdô. Czë to do se pasëje, czë téż je jednégò sortë. To bëło w zgòdze z nôtërą a zagwësnia w swiece pòrządk. Terô ale przewodniô sëła narodë z diôbłã spòkrewnionô ùmëslëła so parzëc a sztamplowac co pòd rãkã wpadnie. Nawetka jak je to procëm natërze a dzecy z tegò nie dô. Tej jesz wiedno jidze jima dzeckò pòdarowac z dodómù dzecka, co ti rozlazłi mają pòrzucony, żebë je mòglë spaskùdzëc na swój ôrt. Jak ju tegò dobądą, tej jesz szrëtą dali pòstąpią a zakôżą nié le wzérac pòd òbleczënk, ale nawetka na sort gatunkòwi. Tej pòd państwòwim sztamplã parzëc so mdą mòglë nié le zlazłi, nié le tegò samégò sortë, ale nawetka chłop z kòzą a białka z kòzëbòkã. Sodoma a Gòmòra ju rôz na swiece bëła a jak je widzec niczegò lëdzy nie naùczëła, chòc tak marno skùńczëła.

Nôlepszé léczi z Bòżi aptéczi

Jak mie sã mòji spôdkòbiércowie z nôdzeją pitają jak tam twòjé zdrowi, te jô jima gôdom, że do smiercë gò sygnie a dali nie je trzeba. Në bò kòmùż pò smiercë zdrowi mia bë so jesz na co przëdac. To jima sprawã jasniészą nie czëni a dali mùszą so pòdpiérac nôdzeją a òbińdz szmaką. Jak so kto wiele jiscy na swòje dokùczlëwé zdrowi te mù nôlżi rzekã: nick so nie jiscë, zemia z ce wszëtkò wëcygnie. Jinszëch pòceszają tak: jak sã reno òcucysz a cebie bòli, te sã cesz, że cã bòli, bò jak cã nick nie zabòli, te to znaczi, że të nie żëjesz.

Zanim ce jednak zemi òddadzą, żebë z ce chòrosc wëcygnãła, te nôprzód wëcyną ce z miészka co sã dô doktorze a aptékôrze. Krewni téż niespòkójno spòzérają, në bò to tak jakbë jima samim ùbiwa a òd gãbë òdjãté bëło, to co pò ce mia òstac. ZUS so téż nerwùje a niecerplëwi, bò rôd bë òbszczãdzył a òprzestôł wëpłacac. Ti wszëtcë charłãżnicë mają prostą miarã a sromòtã zatraconé. Tak pò prôwdze, te to pisoné prawò do darmòwégò lekarzeni, bëło le wiedno na papiórze òstawioné. W czasach ùszłëch bëło òno jednak wiele tanszé jak dzys. Dzys ju lëdzëska są gwësno wëlékarzony z wiarë, że jesz sã kòmùż cosz za darmòka słëchô. Za darmòka móżesz nôlżi pò trąbie dostac abò so ò se nieprôwdë dowiedzëc, jakno na Klara, ktërna so òsóbnym pismã ùrzãdë dowiédza so, cobë ji sami nigdë do głowë nie przëszło, że sã wzbògacëła, bò chłop ji ùmar a pòłowa zapadłi bùdë na niã przeszła razã z całim toklã, a nienażartim ùrzãdã do nafùtrowani, bò swòjégò ùmarłégò Julisa òd nëch czas dłëżi fùtrowac òna nie darwa.

Òstatno so lëdze òd mënystra zdrowiégò dowiedzelë, że jima léczi pòtaniałë, ale tak jakòsz nicht w to wierzëc nie chcôł, a ju nômni miészk. Ten tegò nijak zmerkac nié mógł, bò òd nëch czas mùszôł ze se wëcësnąc wicy jak do tëch czas, czej jesz pòtaniałé nie bëło. Tu stôł sã cud, ktëren w kòmùnie nie je do przëjãcô, bò òna òdrzucô sëłë nadprzërodzoné. Takô blós sëła mògła cëdowno sprawic, że na nowi lysce léków refùndowónëch skôrb państwòwi òbszczãdzył mylióne, chòrzi mni płacą, fyrmë zarôbiają, a kto do tegò dołożił, tegò nie wié nikt.

W czerwòny propagandze wszëtkò zdarzëc sã móże jak z nym cëkrã czë masłã, ktërné rôz krzepiłë a rôz szkòdzëłë, wedle pòtrzebë rządzącëch. Jak chléb a wôrszta bëłë drogszé, te trekrë a płudżi pòtaniałë a statisticzno w grëpie sã lëdzom pòprawiło, bò so mòglë tani treker kùpic, jakbë kto brëkòwôł. Jak so to mô do léków ò tim na drëdżi rôz.

Mënystrowi czas pòmòc

Biédokòwi wiater w òczë piôskã sëpôł a òstatno wszeljaczimi reformami, w tim ną refùndowóną lëstą léków. Te manéwrë nick dobrégò nie wróżëłë jak téż swégò czasë te tanszé trekrë przë drogszi wôrszce. Na ti lësce léków gwës pòtaniałë pyle na przeczëszczenié a wądżel na zascygnienié, bò te ju mało kòmù są dzys pòtrzébné. Lëdzëska cënkò prządą, z letka jedzą, a mają mało co w szitus do zanieseni. Tima zôs, co jich na to wszëtkò diôblë biorą, cësnienié skôcze a hercklekòtë trzãsą, mùszą so drogò zapłacëc, bò państwò swòjim procëmnikóm niczegò dokładac nie mdze, le jich kòsztã chce swòjã dzurã zasztopac.

Nié kòżdą zôs lochã je letkò zatknąc. Jidącë mënystrowi zdrowiégò z pòmòcą, chcôłbëm mù pòwiedzec, jak mógłbë ną refùndowóną lëstã pòszerzëc ò wnet cëdowné lékarsztwa, na ktërné nawetka naszé zbankrutowóné państwò mògłobë so pòzwòlëc, a ktërné òstałé pòminióné. Je to wôżné przed nadchòdzącą welacją, bò gwës nagòni jegò partie nowi gromadë milosników zachwëconëch tak dalek jidącą szczodroblëwòscą a troską państwa ò swòjëch òbiwatelów, ktërny bez niejednégò òbinc sã mùszą. Te cëdowné léczi to darë sarni nôtërë z dôwien dôwna przez lëdzy wëkrëté a westrzód nich krowi plince, znaczi so krowinc, jakò dobri òbłożënk na òtemkłé ranë. Krowińc rozważony w krowim mlékù, jakò pòpitk do gòjeni ranów bënowëch. Kóńsczé żemlë, znaczi so kòłôcze swiéżo przez kònia zgùbioné a przez czësté płótno wëcësnioné dadzą sok do pòpitkù lékarzącé płëce a òskrzela. Kóńsczé sëté do smarowani a psy sëté do pòpijani. Kapùscany lëstë do òkłôdani a wëwar ze skór bùlewnëch do kamiéniów znëkani. Wszeljaczégò sortë rozmajité szczënë do pòpijani. To so terë pò ùczałémù zwie ùrënologia. Jakbë przë tim wszëtczim ti rządzący a swiéżi bògôcze mielë kòmùsz za mało krwi napsëté a wësusoné, te pòlécô so pijówczi a pòdrzinanié ùszów do krwie ùpùszczeni.

Tëch wszëtczich dalek nierozpòznónëch léków czësto niesprawiedlëwie je pòzbawiónô klinika rządowô we Warszawie. Témù téż co rëchli słëchô sã jã w ten zestaw wëpòsażëc, żebë na mënystrach a wszeljaczégò zortë VIP-ach òbjawic sã mògła jich cëdownô a ùzdrawiającô mòc, ktërna pòwstôwô ju na samą mësl ò mòżlëwòscë zetknieni so z tak cëdownym zestawã, ktëren sprawi, że w ti rządowi klinice ani jeden chòri nie òstónie. W tim téż nôdzeja, że òd tëch czas zaczną nama kùreszce zdrów lëdze rządzëc, czegò sobie a wama żëczã.

Kara, rzecz kòniecznô a wiedno przëdatnô

Wënalezlë ją ju przed wiekami a służi òna człowiekòwi wiérno pò dzys dzéń do wożeni cãżczich, mni abò wicy paradnëch rozmajitosców niedalek òd dodomù.

Nôbarżi paradny zachë wòzył na swòji karze Remùs. To bëłë ksążczi, mòdlëtewniczi, spiéwniczi a wszeljaczi jôrmarczny towôr z pòmòcą chtërnégò òbùdzył òn dëcha westrzód lëdu. Jô jidącë jegò szlachã, z tim samym przezwiskã, sprawił jem so karã, tëli że përznã nowszą, bò samòjezdną a na sztërzech kòłach a pòdpisôł jem jã na szibach „Kara Remùsa“. Ti co nie rozmieją kaszëbsczégò pitają mie za jaką karã jô tim trajotrã jeżdżã, bò pò dobri wòlë to pewno nie je. Érë ani wigòdë wiéldżi z tegò ni ma, le tëli, że mie tegò nikt nie zazdroszczô, ùkrasc nie chce a pòpëchac tegò nie je trzeba, chòc jak czasã.

Do mni paradnégò towôrë òd tegò co Remùs wòzył, a co so na karze trafiô rëchùje sã to, co do bùdacëje je pòtrzébné, a téż te nieczëstoscë, co so z kùrnika czë chléwa na grządkã wëwôżô. Òsoblëwim towôrã na karze wiozłym, pòstrzód wiéldżi wiesołoscë całi wsã béł ten czë nen pita, co na włôsnëch nogach z gòspòdë dodóm dowlec sã ni mógł. Jak ju białka mërka, że strëch za długò dodóm nie léze a nikt gò nie dotrëkôł, tej bra karã, jacha pòd gòspòdã a pakòwa ten swój bełkòczący a brzëdkò pôchnący skôrb, a wiozła so gò dodóm.

Òstatnémi czasë kara mia pòwòdzenié jak trzeba bëło niepëszno wëdostac za bramã fabriczi tegò czë negò prézesa, a gò wëwiezc jakò nã niepòtrzébną a szkòdlëwą nieczëstosc. Nen òstatny w nym Szczecënie nijak tegò nie rozmôł a pò dobri wòlë nie chcôł sã do ti òsoblëwi taxi dac, a tegò dobrze płatnégò zesla òpùscëc. Tej mù to chłopi próbòwalë rãczno wëtłomaczëc, że to tak nie je fejn a piãkno, białcëska bezbrónné do narë robic, do robòtë nëkac a szesc miesący nie płacëc, że dlô taczégò cëgóna tam ni ma placë. A wele cëgón so zapiérôł pajami a szpérami a nie chcôł rëmac. Kunc kunców jima jednak jednak ùmk. Tej so ale dopiérze piekło zaczã. Na całą Pòlskã. To, że przez pół rokù ne biédné białcëska bëłë òkrôdoné a òszëkiwóné, to nikògò nie rësza, ani mënystra, ani prokùratora. Ò tim bë nikt so nie dowiedzôł, ani z tegò na całą Pòlskã sprawë nie zrobił. Jak le jednak ta krew pijącô mëga, ten òcëganióny prézes përznã pò łepie dostôł na òstrzégã, tak zarë mënyster bùksami trząsł a wnet piãcdzesąt prokùratorów sã zbiegło spòd lëdzczi sprawiedlëwòscë gò retac. Tam gdze òni są pòtrzébny a mielëbë so wëkazac, tam ni ma ani jednégò. Jak zôs chòdzy ò swòjëch, cobë mielë përznã sprawiedlëwòscë òszmakac, tam so jich zbiegnie wicy jak wszi na strëpie, żebë jima ti szmaczi òszczãdzëc a karë.

Króm ti karë z jednym kòłã je jesz kara Bòskô a przed tą ùmknąc sã nie dô.

Czas sã òddzãkòwac

Ju Kohelet dôwnô temù napisôł, że wszëtkò na tim swiece mô swój czas. Je czas rodzeni a czas ùmierani, czas bùdowani a czas bùrzeni, czas na smiéch a na płacz. Jô so Lubòtny Czëtińcë z Wama przez dwa a pół rokù próbòwôł ju to smiôc so, ju to płakac a czasã béł to smiéch przez łzë. Corôz téż wicy je lëdzy luzëch, ktërnym nick do smiéchù nie je a kùńca ti nieszczeslëwi dôczi ni ma widzec, tak że so ju gadac ò tim nie chce ani téż dali pisac. To tak wnet, jak na Agnes co mia zacht tëli masła ùczerznioné a pòsła swòjã Lénkã, żebë probòszczowi na plebaniã zaniosła dzélk. Lénka z tim masłã przëszła a gôdô, że òni to masełko mają zarë do zemny wòdë wsadzëc, bò òno je rzôdczi jak chilawica. Probòszcz radë pòsłëchôł, ale kôzôł rzec, żebë nënka do niegò przëszła. Jak le so Agnes zjawiła, probòszcz pòdzãkòwôł za masło, ale gôdô, że ta Lénka tak brzëdkò przë tim gôda, że tobë mògło jednémù òdjąc aptit. Na to Agnes òbrëszônô gôdô: Në zdrzéta le, smôrczã! Jô témù brzëdolowi wiedno gôdom, ale to móże gadac a kakac a to na jedno wińdze. Mia òna niebòrôk prôwdã, bò tak to decht prawie je.

Przez tã demòkracëjã kòżdi móże gadac, co mù slëna na jãzëk przëniese a nikt so z tegò nick nie robi. Pisac móżesz téż co chcesz a to tak, jakbë grochã ò scanã szmërgnął. To dôwny rządcë bëlë mòcenkò wrażlëwi na to, co kto gôdôł a pisôł. Jak so téż gdze jaczi sztrajk pòjawił, te to jima do szmaczi nie bëło a chùtkò chcelë z tegò wëprzic. Tim nowim to je decht za jedno czë kto głodëje czë sztrajkùje. Òni są tak jakbë głëchi a slepi a nié z ti zemi. Bògati biédnégò a sëti głodnégò nijak rozmiôł nie mdze. To je prôwda stôrô.

Swégò czasë Gùczów Mack pisôł, że z prôwdą dzys dnia dalek nie zańdzesz a nié ma co prôwdą cëskac w slépie, lepi pół cegłą szmërgnąc w łep. Takô pół cegła pòtrafi te cwiardé łepë lepi przespòsobic na przëjãcé prôwdë, bò so jima jasno a miãtkò robi. Górnicë wòłają: Na Warszawã! To jich wòłanié je jaczich dzesãc lat za pòzdze wznieconé. Janka móże rózgą straszëc, ale Jan so ju z rózdżi nick nie robi, le nôlżi jã pòłómie. Lëdzëska zôs są ju tak biédą ùtłëkłi a wiarë wëzbëti, że cosz jesz òd nich zanôlegô, że so jima ani na tã Warszawã jic ani jachac ani rikac, tak jak mie pisac nie chce. Jakbës sã nie òbrócył, tak pùkel wiedno zewsladë. Stôri rok sã kùńczio razã ze swòją biédą a mòjim pisanim. Òstôwô nôdzeja na Nowi Rok, ktërny sobie a Wama żëczã.