UWAGI DO KARTY TYTUŁOWEJ

N Ó R C Y K, kącik
– n ó r t, kąt i to zazwyczaj jaki sekretny kąt; często też nórt
znaczy tyle, co w poprawnej mowie polskiej skrytka lub skarbczyk.
W chałupach gburów kaszubskich znajdują się czasem gdzie w ostatnim kącie
ukryte komórki z podwójnymi ścianami lub podłogami, dla przechowywania żywności
w czasach wojennych. Taką komórkę lud nazywa n ó r c y k.

KASZËBSCZI, kaszubski. – K a s z ë b i, czyli
Kaszubi to potomkowie dawniejszych Pomorzan, mieszkający we wschodniej części
prowincji niemieckiej Pomerania oraz w północnozachodniej części tak
zwanych Prus Zachodnich. Jest to szczep polski, używający gwary bardzo
zbliżonej do poprawnego języka polskiego. – Kolebką Kaszubów było porzecze
dolnej Odry, gdzie wiele błot i moczarów. Podobne moczary znajdują się także na
południowym wybrzeżu Jeziora Łebskiego, w dzisiejszej Pomeranii, a te moczary,
czyli raczej wiklinę, która na nich rośnie, tamtejszy lud słowiański, do
dzisiaj jeszcze niezniemczony, oznacza nazwą koszëbë. Stąd pewnie
powstała nazwa mieszkającego w owych okolicach ludu, która później
przeistoczyła się w nazwę Kaszëbë. – Od rozmaitych koszów, więciorków półkoszków
na wozy itd., plecionych z owej nadodrzańskiej wikliny, którymi lud pomorski
handlował po dalszych ziemiach polskich, może zwano ich Koszëbami, jak
dzisiaj Szlązaków, obchodzących po Królestwie Polskim z koszami, zowią tam Koszarami.

KÒRËSZK, zdrobniałe od k ò r c, korzec.
Mimo zdrobnienia miara ta sama (S. Ramułt). Korzec kaszubski ma 16 mac, zatem
„kòrëszk i jedna maca” odpowiada siedemnastu rozdziałom podanego w niniejszej
książeczce zbioru kaszubskich przysłowi.

PRÔWDA, prawda, prôwdeczka, z akcentem na
pierwszej zgłosce – przysłowie.

JAROSZ, starosłowiańskie Hieronim (Linde).

NÓRTOWI, północny – przymiotnik od n ó r t,
ostatni kąt, północ (Zobacz powyżej). – Niecywilizowany Kaszuba nie zna nazwy północ,
północny w znaczeniu geograficznym. Gdy chłodny wiatr wieje, mówi: „To
wiater òd Gduńska, òd Pùcka, òd mòrzô itp.” – albo też „nórtowi wiater”,
„wiater z nórtu”. A jeśli chłopu, z więcej poprawnym językiem polskim, np.
Kujawiakowi, zimny wicher daje się we znaki, to mówi, że to „wiater z
òstatniégò kąta”, co jest jakby tłumaczeniem kaszubskiego „wiater nórtowi”
(wiatr północny). – W starych polskich księgach czasem spotyka się wyraz nurta
w znaczeniu: ciemny kąt, przepaść, jaskinia. To dzisiejsze kaszubskie nórt.

 

Kòrëszk i jedna maca jãdrny prôwdë

1. Kaszëbie gwësnie nôlepi w òjczëznie.

2. Chto wierzi w gùsła, temù rzëc ùschła.

3. Tak długò grónk wòdã[1] nosy, jaż sã ùchò ùrwie.

4. Żót ju ni mòże, ale òczë jesz chcą.

5. Prôwdą wszëchno dobãdzesz!

6. Czim wiãcy chto flabòce, tim mni robi.

7. Głëchémù gãbą prôwdë nie dokôżesz.

8. I dakôrzowi cãżkò do nieba sã dostac.

9. Cëgańskô bëlnota nie wszëtczim do smaczi.

10. Czej jedna òwca òbarchnieje, tej wszëtczé za nią barchnieją.

11. Miemc do pôcerza jak kòt do maslónczi.

12. Bògôcz bële na pôłce [2] cziwnął, zarô do niegò lecą.

13. Dzysô ju niejedna białka bùksë nosy.

14. Na blësnégò niżódnégò ni ma lékù.

15. Po niedozdrzałim* brzadze zawdë brzëch bòli.

16. Lepi miec wszë w mùcë jak w czeszéni.

17. Sen mara, Pón Bóg wiara.

18. Gabë kózka nie skôkała, bë gùzëczka nie dostała.

19. Zdrzi* jak gapa* w gnôt.

20. Mô gãbùlã jak gduńskô bróma.

21. Gabë nie bëło zymkù*, nie bëłobë pòzymkù*.

22. I głëpc mądri, ga pòznô, czegò mu felëje.

23. Jemù tak jãzëk pëtlëje jak gduńsczi babie.

24. Głodny wiedno le ò chlebie mësli.

25. Głodno, ale swòbódno.

26. Co głowa, to rozëm.

27. Miemc mô gnôcany rozëm.

28. Nie cygni diôbła za ògòn[3].

29. Kòt pôrzcze[4], ga mù chto mësz wëdzérô.

30. Dlô gòsca wszëtkò, dlô złodzeja nic.

31. Gòło, ale wesoło.

32. Grôl bële srôl.[5]

33. Dobré długò pamiãtają, a złé jesz dłëżi.

34. Kògò bòli, ten skòli.

35. Diôbeł prãdzy pôrã skòrzni pòdrze, niż pôrã lëdzy do grëpë dostónie.

36. Nodżi drze a skòrznie na cziju nosy.

37. Òd grzecznoscë jesz nicht nie ùmarł.

38. Diôbeł sã ceszi, czej człek grzeszi.

39. Chto dlô diôbła grzeczny, ten dlô Bòga grzeszny.

40. Chłopsczi rozëm, babsczé łzë.

41. Chłop jak snop, pón jak zbón.

42. Chcëwémù wiedno cëdzé na mësli.

43. Chcëwémù wszëtkò felëje.

44. Chto sã miészô miedzë żëdów, mùszi sóm òstac chają*.

45. Jô òt, a të ksob[6].

46. Wiater górą chlastô.

47. To tëlé znaczi, jakbë na gãs wòdą chilnął.

48. Mô chwat jak tãpi nóż.

49. Ze żëdem cãżkò do dwiérzi.

50. Gbùr to mùr, a szlachcëc jãdzã za cëc.

51. Òkòło Gód, heltka jak miód.

52. Z głodu dudin heltkã jé.

53. Łżą niedalek zańdzesz.

54. Biéda z jãdzą sã kòpërlą.

55. Kaszëbie w dëflach i w kòscele sprawi.

56. Le głëpc seje groch na piôskù.

57. Dërnowatémù dzesãc razy rzeknij, rôz nie zrobi.

58. Radabë dëszëczka do nieba, le ni mô czegò pòtrzeba.

59. Òd złégò dłëżnika i plewë bierz.

60. Dłëżi bãdze naszi biédë jak jejich państwa.

61. Dobrze miec pieniądze, lepi szczescé.

62. Czim wesz ùmiartszô[7], tim barżi grëze.

63. Pòtrzébny jak dżôd w bôbnicë.

64. Òwce sã buchtëją, czej wilka czëją.

65. W piątk deszcz, całô niedzela dreszcz.[8]

66. Wilk sã nie bòji baraniégò blekù.

67. Mô szëk jak żid do flińtë.

68. Szczescé mô bleszcz[9] na slépiach.

69. W nocë wszëtczé kòtë są bùrë.

70. Cenczé płótno i cenczé kòchanié prãdkò sã rwią.

71. Zarzékô sã jak cëgón, ale nicht mù nie wierzi.

72. W twardi pniôk mòcno trzeba cyc.

73. Cmùli sã do dzéwczãca jak złi dëch do smòłë.

74. Cóż mie pòmòże dóm, czej wëżëwieniô ni móm?

75. Chto na krze płënie, niedalek zajadze.[10]

76. Słabô gałąz czidô sã òd nômiészégò wiatru.

77. Na dużą swiniã[11] trzeba grëbégò czija.

78. Ksądz żëje z tôcë, chłop z prôcë.

79. Wrzosë ùgòrë, niżódné zbiorë.

80. Na Gromnice sannice, pò Strzemianny ju pò sanny.

81. Czim dłëżi kam na jednym môlu, tim barżi mchã òbłazy.

82. Mòrusowi i biélawa* nick nie pòmòże.

83. I môłi mùck stolema pòradzy.

84. Gòrzã z nôpartim nick nie skùrôsz.

85. Wszëtczé kòtë w nocë są bùrë[12].

86. Chto grô w kartë, mô bùksë pòdarté.

87. Mërgnienié òczi, a smierc przëskòczi.

88. Sziwôrka ni mô szëkù do gôrka[13].

89. Kùchôrz, w grôpã dmùchôsz.

90. Pasëje jak garbòlowi przë scanie.

91. Chto przë piekle mieszkô, mùszi diôbła w kmòtrë prosëc.

92. Kòżdi sóm sobie nôlepi żëczi.

93. W łżëkwiôt łże całi swiat, a nôbarżi niebò[14].

94. Chto zgniéle robi, biéda gò dłôbi.

95. Letkò zarobił, letkò przechlasnął[15].

96. Gniél so skrzéla nie złómie[16].

97. Chto żëda kùsznie, niech mù jãzëk ùschnie.

98. Do Swiãtégò Dëcha nie zdéjmùj kòżëcha, a pò Swiãtim Dëchù nie chòdz jak w kòżëchù.

99. I swinia zabëła, że prosãcã bëła.

100. I dlô tëch biédniészëch słunyszkò swiécy.

101. Fifami do nieba sã nie wkùpisz.

102. Fifich jak stôri lës.

103. Jeden flabòl szterë babë przegôdô.

104. Pò kwasnëch jabkach dretkò je w gãbie.

105. Dôł cy Pón Bóg darë, to brëkùj miarë.

106. W żódny fabrëce rozëmu nie dorôbiają.

107. Draszëje jãzëkã jak cepami.

108. Czej kómòrnik gbùrczeje, dobrze mù sã dzeje.

109. Dostac le sã smãtkòwi w szczépë!

110. Szadi jakbë gò wilk szczépą macnął.

111. Smãtk sã nie czami, czej na dëszã jachtëje.

112. Mëszë szpalkùją, czej kòta nie czëją.

113. Chto pije gòrzôłkã, czechło so robi.

114. Na kògò szczescé samò léze, ten w czôpkù sã rodzył.

115. Lëchô to kòkòsz, co dobrze nie kôrkô.

116. Chcëwi wszëtkò chce miec za darmôka.

117. Ksądz spiéwô, òrganista zéwô.

118. Żebë nie bëło w chlebie òscy, nie mielëbë lëdze kòscy.

119. Z dużi chmùrë[17] małi plusk.

120. Chòc ni mô dëtków, fùl we łbie zbëtków.

121. Chmùrka za chmùrką a kùńcu deszcz.

122. Szurë mëszë w kąt![18]

123. Chùdémù i sadło z masłã nick nie pòmòże.

124. Dwa razë daje, chto chùtinkò daje, a trzë razë, chto òchòtnie.

125. Dzesãc lôt jak wilk zdrzébiã zjôdł.[19]

126. Tôczô sã jak lëst na òsce.

127. Nié kùńszt rëbë chwatac na misce.

128. Chto chce rëbë chwatac, mùszi sã zmaczac.

129. Młënarsczi swini do chòwë, a ksãżi gòspòdëni za żonã nie bierz.

130. Na swiãti Walk ni ma pòd lodã balk.

131. Skąpi rëchli sztëk pôłca[20] bë so ùrznął, jakbë kòmù co dôł.

132. Bëlësma miała pieniądze, wszëtkò dobrze bądze.

133. Cãżczé sëmienié[21] i na miãkùszczi pòdrzëtnicë ni mòże ùsnąc.

134. Co diôbeł w pôłnié, to i ò przëpôłnié.

135. Kòwôl piérwi żelazo rozżôlô, a tej je kùje.

136. Piérwi swiniã òbmaklôj, a tej ją tôrgùj.

137. Chto nie słëchô òjca, matczi, niech słëchô psy skórë[22].

138. Lepi za młodu brac pò skórze, jak na starosc wisec na gałãzny górze[23].

139. Lëdzkô krziwda nikògùszkò nie zbògacy.

140. Ju za pózdze wbijac gòzdze.

141. Czej baba skrzi, to dżôd drżi.

142. Szwôb ë knôrz grëbą serzchel mają.

143. Czej szczescé bieżi, nie òdmikôj dwiérzi.

144. Domòwégò złodzeja niga nie upilëjesz.

145. Dogadzôj złi babie jak chcesz, wiedno nierëcht bãdze.

146. Wstôł, czej strëch z dzesąti wsë sã przënëkôł.

147. Dobrô kùcharka i bez ògnia môltëch ùszëkùje.

148. Kùkùk! Kùkùk! Kaszëba Kòsznajdra[24] ùtłukł.

149. Warchòła z knôrzã jednakò wôżą[25].

150. Chto nie szónëje centa, ten dolara nie wôrt.

151. Chto nie chce starszich słëchac, muszi chlëchac.

152. Mô nos jak kłonica.

153. Mô szëjã jak czôłp.

154. Judôsz sã pòwiesył, ale òstało judôszowé plemiã.

155. Chto klepie, temù dwiérze òdemkną.

156. Chto w błoto bije, temù kôł w òcze priszcze.

157. Co sã robi chiże, to smãtk zliże.

158. Niedalek sã jabkò òd jabłoni òdkùlnie.

159. Kòżdô sarna trzimô sã karna.

160. Chto sã jadowi, marnëje zdrowié.

161. Jidz pòmału, a biéda dogòni cebie. Jidz chùtkò, to të biédã dogònisz.

162. Pòkòlenié Mszczuga, do secë i do pługa[26].

163. Nié wszëtkò złoto, co sã łiszcze.

164. Za mòje mito jesz mie wëbito.

165. Mùmôcz, plapã ùmôcz.

166. Babsczé gôdanié a psé łajanié.

167. Mądri jak Salamónowé bùksë.

168. Miedzë slepima lupa je królã.[27]

169. Ni miała baba kłopòtu, kùpiła so prosã, a to prosã zesrało sã.

170. Jaczé zdrowié, takô miazdra.

171. Mierził w zajka, trafił lajka[28].

172. Swiãti Michôł wrota rozpichôł.

173. Chto gòni za szczescym, ni mô czasu do jedzeniô[29].

174. Lepi bądź sóm, jak w złi kómpanii.

175. Trzeba drzewò nadżibac, póczi je młodé.

176. Czej sã nórt zapôdô, a starô baba zagôdô, tej ni ma kùńca.

177. Gdze nic ni ma, tam i diôcheł nic nie naléze.

178. Czim lepszô prôwda, tim lżi ją rozumiec.

179. Nikòmù nie kładz na grzbiet miecha, co bës gò sóm nie chcôł dwigac.

180. Chto nie wié, czej milczec, nie wié, czej gôdac.

181. Kòmù Pón Bóg do ùrząd, temù dô i rozëm.

182. Na kòżdą nimòc je przemòc[30].

183. Sromô sã jak pies, czej palëcã ùzdrzi.

184. Pòkórny jakbë pò żebrôkach chòdzył.

185. Gdze je wòlô, tam je i droga.

186. Czejbë kòżdi miôł na łësënie, co mô na sëmiéniu, tobë so mùcã na òczë wdësził.

187. Czim wiãcy białka patrzi w zwiercadło, tim mni zaglądô do kùchnie.

188. Pòszodło lôtô pò lëdzach jak pszczoła pò wrzosu.

189. Nié kòżdi kąsô, co wąsami trząsô.

190. Jedna jaskùlëca lata nie zrobi.

191. Sedzy so jak zajk w kapùsce.

192. Cemno, złodzejowi jemno.

193. Jicznô pëszka przësmak brzëszka.

194. Sôpòce jak jéż z jabkami.

195. Chto mô chléb, temù kòłôcza żãdzëje.

196. Z panka strëch, lëdzóm smiéch.

197. Jak drëch z drëchã w tôrg zéńdze, bez szklónczi sã nie òbéńdze.

198. Tej sej i slepô kùra zôrkò wëgrzebie.

199. Pizdniôkowi nôlepi w pizdnicë, pijôkòwi w karczmie.

200. Szónëj lat młodich, bë cy zdrowiô zbiegło na staré.

201. Gdze drwa rąbią, tam zrãbë padają.

202. Biés na Bòżą mãkã ni mòże zgarac.

203. Gbùr w sztandze na miescu ùbãdze[31].

204. Szczëka i w klepie ribczi pòżérô.

205. I głodny wilk kamiénia nie ùgrëze.

206. Łatac durë, póczi jesz małé.

207. Ju łëseje, a jesz szpalczi mô we łbie.

208. Chłopa nie mierzą ni łokcę, ni kòrcã.

209. Tłoczi sã jak błecha do ùcha.

210. Nowi grzebiéń dobrze wiszcze.

211. Wiatru i słowa na łińcuchù nie ùrzeszisz.

212. Lesny bez flińtë jak pies bez ògòna.

213. Letkò rzec, cãżkò zrobic.

214. Nie lez, gdze cã nie proszą.

215. Ju za pózdze pipë lëmic.

216. Dôł Pón Bóg chòroscë, do i léczi.

217. Pón Jezus nôlepszi lékôrz.

218. Kùszô gò, ale rôd bë gò ùżarł.

219. Kaszëbskô nôtëra cygnie do rib i zôrobeczkù.

220. Szczescô nie kùpisz.

221. Chto karëje próżno, do piekła drewka wòzy[32].

222. Kòmù òbiecëją niewitro, temù òddają na swiãti Nigdë.

223. Pies, co wiele łaje, nikògò nie kąsy.

224. Wiercy sã jak mësz w szestnicë.

225. Co dobrze rozpòczãté, to do pòłowë skùńczoné.

226. Lżi ùczëc sã za młodu, jak bëc głupim na staré lata.

227. Szprach le za procãtami chòdzy, a sztamã mô ù Pana Bòga.

228. Je w nim rzetelnoscë jak w kòszu wòdë.

229. Rób sano, póczi słuńce swiécy.

230. Bògôczowi wiãcy zôzdroszczą bògôcze jak biédôcë.

231. Chto seje groch w marcu, warzi gò w garcu; chto w maju, warzi gò w jaju.

232. Złi dëch precz sã nëkô, jak zastanie dwiérze zamkłé.

233. Wiara nie leżi w gãbie, le w sercu.

234. Kòmù sã rëbë nie dostónie, ten na pòlewce przestónie.

235. Chto za wiele mësli, temù sã we łbie mëksy.

236. Cãżkò przewlec pòwróz przez ùchò òd jigłë.

237. Jédz, co cy sã widzy, le òbùwôj sã tak, abë sã drëdżim widzało.

238. Z môla rësz pòmału, a tej mòżesz chùtkò pòmknąc.

239. Kòżdi pasturz swój rãczôk chwôli.

240. Próżny to miészk, co je fùl cëdzëch pieniãdzy.

241. Wet za wet, a darmò nick.

242. Chto òbiecëje, ten dług zacygô.

243. Nie przerzinôj so jãzëkã gôrdzelë.

244. Pitôj wòrka, co kłasc do gôrka.

245. Rzemiosło to nôlepszô palëca na wãdrówkã.

246. Chto sã dobrze wëpòscy, nie szukô w chlebie òscy.

247. Gòrzôłka wiãcy lëdzy pòtopiła jak mòrze.

248. Szczescé robi przëjôcół, a nieszczescé jich próbùje.

249. Pół bróta chleba lepszé jak żóden.

250. Chto sã pługa jimô, niech gò pãdzy abò trzimô.

251. Za pózdze kòniowi ówsa, czej zdrzi do psa[33].

252. Zjadłi chléb cãżkò sã zarôbiô.

253. Rëbóm wòdą, lëdzóm zgòdą.

254. Znãta je gòrszô jak nôtëra[34].

255. Jitrzészô pòmòc za póznô na dzysészą biédã.

256. Warpòwé łachë są ju dzysô bùten szëkù.

257. Dobri żôrt tinfa wôrt.

258. Piorën trzasnie, jak môłniô chlasnie.

259. Żëcznosc za żëcznosc.

260. Białce bez szërtucha jak krowie bez ògòna.

261. Przë kùmie kòżdi prosôk równé mô prawa.

262. Czej ksądz gdôcze, ksãdzowô skôcze[35].

263. Rozëmkù, pój do dómkù[36].

264. Kùrich baba w chłopa òrze.

265. Kòżdé celã zdrzi za swòją nënką.

266. Za wiele białk kùcharzi, to sã lëchò darzi[37].

267. Biéda z nãdzą òkòma jidą.

268. Plech niemówny i kòt niełowny niewiele wôrcy.

269. Czegò òb dzéń nie nalézesz, tegò i òb noc nie szukôj.

270. Szlachectwò kapùstë nie òbòni.

271. Za szlachectwò i mace bùlew nie kùpisz.

272. Czë tak, czë sak, w kùńcu bãdze jednak.

273. Co sã szadé ùrodzy, to i szadé dżinie.

274. Kòżdi so wrëka czechli[38].

275. Dô Pón Bóg i na kamiéniu, kòmù chce.

276. Nié to, co zarobisz, le to, co òdłożisz, cebie bògacy[39].

277. Szedł pies bez reż, a sëka bez jôrkã. Dôł pies na piwò, sëka na gòrzôłkã[40].

278. Czej przërzékô białogłowa, pisz na piôskù jeji słowa.

279. Gãba òtwartô, le miészk zamkłi.

280. Na swiãti Wawrzińc z kòsą w żëto przińc.

281. Chto mô Miemca strach, niech gò szlach!

282. Gdze w zbòżu dzwóńc, tam chleba kùńc.

283. Macecha diôblô pòcecha.

284. Chitri żid, chitrzészi Kaszëba.

285. Szczescé mù sã jak zdechłi kòbëlë ù żëda.

286. Krący sã jak piôrd w rzecë.

 

Nasza pisownia^[41]

Pisownia zastosowana w niniejszej pracy, jest fonetyczna, czyli dźwiękowa.
Starano się pisać każde słowo tak, jak ono się wymawia, używając alfabetu
polskiego. Mają wprawdzie niektóre głoski, np. „a”, „e”, „o” – po kilka
odrębnych brzmień w narzeczu kaszubskim, które zwykle pisarze kaszubscy[42] odrębnymi akcentami naznaczają, ale
taka pisownia odstręcza lud od czytania, więc woleliśmy się chwycić prostszego
sposobu. Wszakże i Anglicy dają sobie radę bez akcentów na literach, choć u nich
np. głoska „e” ma brzmień aż 5, „a” zaś brzmień 8.

Na Kaszubach mówią prawie w każdej parafii trochę inaczej, więc trudno dla
ludu kaszubskiego jednolity język i jednolitą ortografię skleić. Niniejsza
książeczka jest tylko słabą próbą takiej jednolitej pisowni.

Wyjątkowo czasem użyliśmy przy niektórych wyrazach dwojakiej pisowni, pisząc
raz „Kaszuba”, drugi raz „Kaszeba”, raz „gruby”, drugi raz – „greby”, czasem
„oda”, czasem „woda”, aby uwydatnić dwie główne gwary narzecza kaszubskiego,
południową i północną.

Zasadnicze prawidła pisowni kaszubskiej, z zastosowaniem odrębnego
kaszubskiego alfabetu, podane są w następujących dwóch dziełach [43], często w niniejszej broszurce
wspominanych:

1. Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego, zebrał i opracował
Stefan Ramułt. – Nakładem Akademii Umiejętności w Krakowie 1893.

2. Słownik kaszubski z dodatkiem idyotyzmów chełmińskich i kociewskich,
ułożył X. G. Pobłocki. – Chełmno 1887. – Cena 3 marki.

Można nabyć te dwie cenne książki za pośrednictwem księgarni p. A.
Cybulskiego w Poznaniu, ulica św. Marcin, nr 10.

 

ADRES AUTORA: H. Derdowski, Publisher of Wiarus, 113 W. 4 Str., Winona,
Minnessota, North America.

 

 

Słowniczek kaszubsko-polski

Uwaga: Asterysk (gwiazdka) w słowniczku i tekście przysłów oznacza, że wyraz
nie był objaśniany przez Derdowskiego u dołu stronic.

balka – belka
barchniec – głupieć
bëlnota – cnota
*biélawa – łąka, na której bielą płótno
bleczec – beczeć
bleszcz – bielmo
blësny – szalony
błecha – pchła
bôbnica – babska kruchta (w kościele)
brëkòwac – potrzebować
brót – bochenek
brzôd – owoc
bùchtowac [sã] – tłoczyć [się]
bùlwa – kartofel
bùten – zewnątrz; bùten szëkù – nie z szykiem, nie w modę
bùksë – spodnie
*chaja – złośliwie: Żyd
chilnąc – prysnąć
chlastac – uderzać, pędzić
chlëchac – cherłać, postękiwać
chòrosc – choroba
chùtkò, chùtinkò – prędko, prędziutko
chwat – chwyt, szyk
czamic sã – męczyć się
czechlëc – skrobać, obrzynać
czechło – śmiertelna koszula
czej – kiedy
czidac sã – giąć się
czôłp – łabądź (Zob. S. Ramułt, Słow.)
czôpk – nakrycie głowy: czepek albo kapelusz
dakôrz – dekarz, majster od dachów
dëfla [Derdowski: défla] – pantofel
dërnowati – durny
dëtk – drobny pieniądz (10 groszy)
diôcheł – łagodniejsza nazwa diabła; kto na złego ducha powie diôcheł,
tego za grzech sobie nie ma.
dłôbic – dławić
dobëc – zwyciężyć
dokôzac – dowieść
draszowac – młócić
dretczi – cierpki
dudin – psiak
felowac – braknąć
fif – blaga, chytra sztuczka
fifich – chytry
flabòl – gaduła
flabòtac – za wiele gadać
fùl – z niem. voll ‘pełno’
gabë – gdyby
*gapa – wrona
gbùr – farmer; gospodarz
gbùrczec – stawać się farmerem
gniél – leniuch
gnôt – kość; pogardliwie: Niemiec
Gòdë – Święto Bożego Narodzenia
górz – gniew
grëpa – gromada
Gromnice – Święto Matki Bożej Gromnicznej, 2 lutego (Zob. S. Ramułt, Słow.)
grôl – gracz
gwësnie – oczywiście [na pewno]
heltka – gatunek jabłka kwaśnego, zimowego
jachtowac – polować
jadowic sã – markocić się
jaskùlëca – jaskółka
jemno – przyjemnie
jãdza – uosobiona nędza
jicznô pëszka – jęczmienne krupy; ulubiona potrawa Kaszubów
jôrka – żyto jare, czyli wiosenne
kam – kamień
karno – stado
karowac – taczkować
klepa – gatunek sieci
klepac (do dwiérzi) – pukać
knôrz – kiernoz
kòłôcz – bułka
kòpërlëc sã – kojarzyć się
Kòsznajder – Niemiec spod miasta Chojnice, mówiący tzw. platt-dycz.
kôrkac – kwokać
ksãdzowô – żona księdza
ksobie – w lewo
kùm – koryto
kùrich – czupurny
kùszac – całować
lajk – sługa klasztorny w habicie
le – tylko
lesny – leśniczy
léczi – lekarstwa
lëmic – wykręcać z kory
lupa – jednooki
łachë – rzeczy, odzież
łajac – szczekać
łësëna – czoło
łżëkwiôt – miesiąc kwiecień (zwodziasz)
mëksac – mięszać [Sychta: mëkcëc sã ‘przypominać sobie’]
mërgnienié oczi (oka) – okamgnienie
miazdra – cera
miescé – gospodarstwo
mòrus – murzyn, brudas
môl – miejsce; kawałek gruntu
môltëch – obiad
môłniô – błyskawica; môłniô chlaszcze – błyska się
Mszczug, Mestwin – ostatni książę kaszubski
mùca – czapka kaszubska z barankowym dnem; inaczej: czapka z baranimi
klapouchami
mùck – tyle co milczek, nicpoń
mùmôcz – duch mający siedzibę w studniach; dzieciak z pobrudzoną twarzą (Zob.
S. Ramułt, Słow.)
nadżibac – naginać
nara – głupiec
nëkac sã – wynosić się; nëkac sã precz – uciekać
*niedozdrzeniałi – niedojrzały
niedzela – niedziela; tutaj w znaczeniu: tydzień
nierëcht – niesłusznie
niewitro – pojutrze
nôparti – uparty
nôtëra – natura
òbmaklac – obmacać
òbònic – okrasić
òbùwac sã – wdziewać ubranie lub buty
òkoma – obok siebie
òt – w prawo
palëca – sękaty kij, pała
pasturz – pasterz
pipa – piszczałka (Zob. G. Pobłocki, Słow.)
pizdnica – kierznia, naczynie do robienia masła (Zob. G. Pobłocki, Słow.)
pizdniôk – kij w kierzni do robienia masła (Zob. S. Ramułt, Słow.)
*plapa – rubasznie: usta, gęba
plech – wierzch skrajany z kartofla; wygolony czubek głowy u księdza; plechem
żartobliwie Kaszubi nazywają mnicha.
pòdrzëtnica – pierzyna spodnia (Zob. G. Pobłocki, Słow.)
pòszodło [Sychta: poszëdło] – choróbsko
pòzymk – wiosna
pój! – pójdź!
pózdze – późno
pòzymk – przedwiośnie
pôłnie – południe, czas obiadowy pôrzczec – parskać
przechlasnąc – przemarnować
przëpôłnié – czas odpoczynku po obiedzie
psy – psi
rãczôk – kij pasterski
reż – żyto. Od tego pochodzi rżany (chleb).
rëcht – słusznie
rozëmk – rozumek
rozgòrzëc – rozgniewać
rozżôlëc – rozpalić
rzëc – tylna część ciała, tyłek. Na Śląsku austriackim nazywa lud tę część
ciała rycz. Od tego wyrazu pochodzi pasorzyt (paso-rzyt,
podobnie złożone jak pasi-brzuch).
sannica – tyle co sanna
sec – sieć
serzchel – sierść
sëka – suka
skòrznia – but
skrzec – dokuczać
skrzél – kość pacierzowa
smãtk – zły duch
so – sobie
sôpòtac – sapać
srôl – smarkacz
sromac sã – wstydzić się
starszi – rodzice
strëch – żebrak
stolem – olbrzym
Strzemianna (Strumienna) – uroczystość Matki Boskiej Zwiastowania, 25 marca
szadi – najeżony, rozczochrany, brudny
szczépa – łapa; także szczepane drzewo
szczëka – szczupak
szestnica – sześcioniedziałka, połóg (Zob. G. Pobłocki, Słow.)
szërtuch – fartuch
sziwôrka – szwaczka
szklónka – butelka
szlach, z niem. Schlag (piorun). I we Lwowie lud polski używa frazesu Niech
cię szlag!, co znaczy mniej więcej tyle, jak warszawskie Niech cię
dunder świśnie!
szónowac – szczędzić
szpalka – figiel
szpalkòwac – figlować
szprach – żebrak
sztama – kapitał
sztanda – dobre mienie, niem. Stand
szur – szczur
tej sej – tedy owedy
tinf – stara zdawkowa moneta pruska
tôca – dziesięcina, meszne (Zobacz G. Pobłocki, Słow. )
tôczac sã – chwiać się
tôrg – jarmark
ùbëc – ostać się
ùrzeszac – uwiązać
warchòł – wieprz odłączający się od gromady; burzyciel w gminie
warpòwi – z warpu, czyli samorobnego, lichego sukna kaszubskiego
widzec sã – podobać się
wiskac – tępić robactwo na ciele
wrëk – brukiew
wrzos – wrzos, roślina bujnie rosnąca na piaskach kaszubskich między chojnami.
Pszczoły skwapliwie z jej kwiecia miód zbierają.
zabëc – zapomnieć
zajk – zając
zbiegac – zbywać, pozostawać
*zdrzec – patrzeć
zdrzébiã – źrebię.
zgarac – tutaj: patrzeć
złi dëch – zły duch
znãta – nałóg
zrąb – drzazga, wiór
*zymk – wiosna
*żãdzowac – żądać?
żebrôka – żebrota; chòdzëc pò żebrôkach – chodzić po żebraninie
żëcznosc – życzliwość
żót – żołądek

Posłowie: NÓRCYK NA TLE PAREMIOGRAFII KASZUBSKIEJ

Paremiografię kaszubską wieku XIX otworzył w
1852 r. F.S. Ceynowa, zamknął zaś w 1897 r. H. Derdowski skromnym, ale dość
oryginalnie wydanym i zatytułowanym skarbczykiem. Pierwsze kaszubskie
przysłowia zarejestrował w 1826 r. w terenie K.C. Mrongowiusz, tj. Póki
ksądz gdácze, ksędzewá skácze (u Kabatków); Já pąn, té pąn,
a chtéż mdze swinie pasł; przejął je i zapisał w nieco zmienionej postaci
Ceynowa. Mrongowiusz zresztą w swym programie badań kaszubologicznych
wyodrębnił zbieranie przysłów, realizowane jednak dopiero przez Ceynowę.

Derdowski interesował się szczególnie frazeologią
jako środkiem literackim, jak dowodzi bogactwo frazeologizmów w jego poemacie O
panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł (1880), umiejętnie
wyzyskiwanych w fabule, jak np. Pąn Czorlińsci, wej, sę modli
klęcząc pod figurą,/ A w kapuze schowanego diobła mo pod skorą
(bohater modli się w kościele, nosząc w kieszeni czapkę z piekielnym molem). W
tym niezbyt długim utworze występuje ponad 200 frazeologizmów przysłowiowych, w
tym sporo oryginalnych, np. cieszyń kogos swędzy ‘korci kogoś kupić co’,
od pokonów klnie mnie swiata, nie licząc w tym przysłów właściwych i
porzekadeł, jak np. Ani w swiątek, ani w piątek; Bo jesz Pón
Bóg sprawiedliwy mieszko wesok w niebie. Nie ma jednak wśród nich
frazeologizmów zarejestrowanych potem w skarbczyku, a tylko kilka z
funkcjonujących w Czôrlińscim wskazywać może na zapożyczanie się w tym
względzie u Ceynowy, np. w łeb kobeli zwonic ‘o strachu’. Więcej jest
już frazeologizmów wspólnych z ogólnopolskimi, np. dac so od kogos w kaszę
dmuchac; wząc kogos w obrote; szepeł zawiązac; bëc na co
cętym; Jadóm, boży kmniecu,/ Te so sedzysz u Boga we Wiecu
(też Ceynowa).

Derdowski mógł zauważyć, iż Ceynowa w swoich
próbach literackich, m.in. w Rozmòwie Kaszëbë z Pòlôchã czy w Rozmòwie
Pòlôcha z Kaszëbą wyzyskał sporo frazeologizmów i przysłów. Posługiwanie
się tym tworzywem w celach artystycznych bardziej wszakże odpowiadało naturze
Derdowskiego i lepiej przylegało do charakteru jego utworów. Oryginalna
frazeologia kaszubska Derdowskiego, wyraźnie odbiegająca od pojawiającej się u
Ceynowy, zwłaszcza ta w Czôrlińscim, częściowo zbieżna jest z
frazeologią Majkowskiego czy Karnowskiego, a zatem wydaje się być bardziej
południowokaszubska. Dominuje w niej też fonetyka, morfologia i leksyka
zaborska, ale zarazem uwzględnił właściwości innych gwar, także słowińskich czy
kabackich, z których wywodzą się np. dretczi ‘cierpki’ (z Ramułta);
ga, gabë, niga.

Potwierdza się tutaj zatem świadome budowanie
ogólnej odmiany kaszubszczyzny z różnych lokalnych elementów, nawet w sposób
najprostszy, tj. przejmowanie bez zmian fonetycznych czy leksykalnych obcych mu
wersji przysłów północnokaszubskich od Ceynowy, np. dłeżnika, tj. z e
dla ë (szwa) w Òd złégò dłëżnika i plewë bierz. Nierzadko wszakże
je modyfikował, asymilując do swej mowy domowej, np. Ju za pózdze wbijac
gozdze wobec skoblëc za wbijac u Ceynowy. Podobnie nieraz
postępował z innymi, np. z północnokaszubskim przysłowiem Z głodu
dudin (Pobłocki: pies) heltkã jé. W ten sposób dominuje u
niego słownictwo południowej kaszubszczyzny, np. chiże, dudin
itd., częściej np. patrzi czy zaglądô obok zdrzi, pd.
prosôk, ale pn. jicznô (pëszka). Mieszczą się w tym liczne
polonizmy słownikowe, np. dużi, kòsc (obok gnôt), prãdkò
(obok chùtkò), wòrek (obok miészk), zwiercadło,
żona (obok białka), także frazeologiczne, np. w czôpkù sã rodzëc
‘mieć szczęście w życiu’ (kasz. ‘urodzić się z zadatkami upiora’).

Z rozpoczynających Nórcyk kaszëbsczi Uwag
do karty tytułowej, dotyczących wyrazów nórcyk, kòrëszk i maca,
jasno wynika, że książeczka zawiera zbiór prôwd ‘przysłów’, ułożonych w
17 macach (częściach), różnej długości i treści. Ponadto w oryginale u dołu
stronic następują wyjaśnienia niektórych wyrazów jako członów przysłów, z
powołaniem się na słowniki Pobłockiego i Ramułta, skąd wzięte nieraz wprost
całe przysłowia albo tylko samo wyjaśnienie ich genezy, np. Chto nie słëchô
òjca, matczi, niech słëchô psy skórë.

Tytułowe kòrëszk (tj. kòrc,
inaczej 16 mac) i jedna maca oznacza tu więc po prostu 17 ponumerowanych
rzymskimi cyframi stron, zawierających określoną liczbę przysłów, mianowicie:
na s. I – 16; II – 23; III – 23; IV – 18; V – 16; VI – 17; VII – 18; VIII – 11;
IX – 17; X – 13; XI – 16; XII – 14; XIII – 21; XIV 16; XV – 20; XVI – 15; XVII
– 11. Autor rozłożył je zatem w liczbie od 11 do 23 na poszczególnych stronach:
aż 23 na drugiej i trzeciej, a tylko 11 na ósmej i ostatniej. Zależało to tylko
od miejsca na karcie. Nie widać w tym żadnej szczególniejszej zasady doboru i
układu; czasem może narzucał się jakiś określony składnik wyrazowy, np. chcëwi,
szczépa, żid. Zewnętrznie i ogólnie skarbczyk Derdowskiego
nawiązuje do Przësłów kaszëbskich Ceynowy z 1852 r. (w: Obrazcy
kaszebskago narečija, Petersburg), gdzie łącznie jest ich 495, przypadkowo
też z jednym powtarzającym się: Dze cenko, tę sę rwie. Jest to w ogóle
pierwszy zbiorek kaszubskich przysłów.

Derdowski opublikował w Nórcykù łącznie
zaledwie 285 jednostek, w tym 263 przysłów właściwych (powtarza się ze zmianami
W nocë wszëtczé kòtë są bùré; por. nr 69 i 85). Niemal połowa z nich,
mianowicie ok. 140, wcześniej nie wystąpiła w kaszubskich źródłach (Ceynowa,
Pobłocki, Ramułt), a 60 znamy wyłącznie właśnie dzięki Derdowskiemu, np. Kaszëbie
gwësnie nôlepi w òjczëznie; Głëchémù gãbą prôwdë nie dokôżesz; I
dakôrzowi cãżkò do nieba sã dostac; Òd grzecznoscë jesz nicht nie ùmarł;
Miemc do pôcerza jak kòt do maslónczi; Dlô gòscy wszëtkò, dlô
złodzeja nic; Czej baba skrzi, to dżôd drżi; Szwôb ë knôrz
grëbą serzchel mają; Czejbë kòżdi miôł na łësënie, co mô na
sëmiéniu, tobë so mùcã na òczë wdësził; Czim wiãcy białka patrzi
w zwiercadło, tim mni zaglądô do kùchnie; Jicznô pëszka przësmak
brzëszka; Wiara nie leżi w gãbie, le w sercu; Próżny to
miészk, co je fùl cëdzëch pieniãdzy; Pitôj wòrka, co kłasc
do gôrka; Chto sã pługa jimô, niech gò pãdzy abò trzimô; Piorën
trzasnie, jak môłniô chlasnie; Przë kùmie kòżdi prosôk równé mô
prawa; Kùrich baba w chłopa òrze; Czegò òb dzéń nie nalézesz,
tegò i òb noc nie szukôj; Za szlachectwò i mace bùlew nie kùpisz;
Co sã szadé ùrodzy, to i szadé dżinie.

Poza tym ok. 25 przysłów poświadczają zbiory
ogólnopolskie, np. Tak długò grónk wòdã nosy, jaż sã ùchò ùrwie; Dobri
żôrt tinfa wôrt (wszystkie u Ceynowy); Co głowa, to rozëm; Gòło,
ale wesoło (oba u Ramułta) – lub dialekty polskie, np. Dobrze miec
pieniądze, lepi szczescé; Na Gromnice sannice, pò
Strzemianny ju pò sanny (oba też cieszyńskie); Gdze je wòlô, tam
je i droga (NKP III 752); Cemno, złodzejowi jemno (NKP I
316). Niektóre z nich należą już wyłącznie do historycznych, np. Nie cygni
diôbła za ògòn (NKP I 425); Szczescé robi przëjôcół, a
nieszczescé jich próbùje (NKP III 122); Plech (=mnich) niemówny i
kòt niełowny niewiele wôrcy (NKP II 165). Wynika to z materiałów
zgromadzonych w NKP; notabene, zawsze pomijano tutaj przysłowia, które
stanowiłyby warianty znanych skądinąd.

Z kolei z wcześniej poświadczonych w źródłach
kaszubskich najwięcej pochodzi ze zbiorów F. Ceynowy (1866), mianowicie 72
przysłowia (23 nieco zmienione), np. Jemù tak jãzëk pëtlëje jak gduńsczi
babie; Chcëwémù wszëtkò felëje; Òd złégò dłëżnika i plewë bierz;
Kòżdi pasturz swój rãczôk chwôli; Wet za wet, a darmò nick;
Chto sã dobrze wëpòscy, nie szukô w chlebie òscy; Za pózdze
kòniowi ówsa, czej zdrzi do psa; Zjadłi chléb cãżkò sã zarôbiô;
Białce bez szërtucha jak krowie bez ògòna; Rozëmkù, pój do
dómkù. Ze słowniczka G. Pobłockiego (1887) wziął ich 8, np. Gniél so
skrzéla nie złómie; Ze Żëdã cãżkò do dwiérzi. Drugie przejęte
zostało ze zbiorku A. Cinciały Przysłowia, przypowieści i ciekawsze
zwroty językowe ludu polskiego na Śląsku w Księstwie Cieszyńskim (Cieszyn
1885). Derdowski potraktował je już jako kaszubskie, czego nie sprostowano w
NKP. Ze słownika S. Ramułta (1893) pochodzi ok. 60 przysłów (20 nieco
zmienionych), np. Czim wiãcy chto flabòce, tim mni robi; Kòżdé
celã zdrzi za swòją nënką; Czë tak, czë sak, w kùńcu bãdze
jednak; Chitri żid, chitrzészi Kaszëba; Szczescé mù sã jak
zdechłi kòbëlë ù żëda. Jedno wcześniej zapisał I. Łyskowski (1854): Chto
nie słëchô òjca, matczi, niech słëchô psy skórë. W związku z
częstym wyzyskiwaniem w nowszych publikacjach starszych materiałów część
przysłów powtarza się ostatecznie w wielu zbiorach, np. Żót ju ni mòże,
ale òczë jesz chcą; To tëlé znaczi, jakbë na gãs wòdą chilnął;
Kògò bòli, ten skòli; Czim wesz ùmiartszô, tim barżi grëze;
Szlachectwò kapùsté nie òbòni. Zależności te szczegółowiej przedstawiłem
– wraz z bogatą dokumentacją – w artykule Florian S. Ceynowa jako
paremiograf („Rocznik Gdański” t. LVIII, 1998, z. 2, s. 125-155).

Podkreślić może warto, że dzięki uwzględnieniu
w kanonie źródeł NKP skarbczyka Derdowskiego w Księdze tej
znalazły się przysłowia pominięte przy wyzyskaniu (m.in. już przez S.
Adalberga) innych źródeł kaszubskich, a zatem np. Kòwôl piérwi żelazo
rozżôlô, a tej je kùje (NKP II 171) wobec starszego Kowál nie
rëchlé kuje żelazło, aż sę rozżáli (Pobłocki); Chłopsczi rozëm,
babsczé łzë (Ramułt). Nieraz „dopisywał się” do Derdowskiego przysłów
Roppel, np. Sen nara, Pón Bóg wiara (NKP III 156); Mô gãbùlã
jak gduńskô bróma (NKP I 613), Szczëka i w klepie ribczi pòżérô (NKP
III 390), Wiatru i słowa na łińcuchù nie ùrzeszisz (NKP III 656), Gòrzôłka
wiãcy lëdzy pòtopiła jak mòrze (NKP II 242); Dô Pón Bóg i na kamiéniu
kòmù chce (NKP I 171). Niekiedy w NKP mamy tylko dokumentację Roppla z
pominięciem Derdowskiego, np. Bògôcz bële na pôłce cziwnął, zarô do
niegò lecą (NKP I 123); Pół bróta chleba lepszé jak żóden (NKP I
257).

Ponad 50 zapisów Derdowskiego nie znajdujemy w
NKP: a) z notowanych dawniej ok. 20, np. Na blësnégò niżôdnégo ni ma lékù; Gabë
nie bëło zymkù, nie bëłobë pòzymkù; Òwce sã bùchtëją, czej wilka czëją; Szadi
jakbë gò wilk szczépą macnął; Żebë nie bëło w chlebie òscy, nie mielëbë lëdze
kòscy; Nie lez, gdze cã nie proszą (wszystkie u Ramułta); Diôbeł prãdzy pôrã
skòrzni pòdrze, niż pôrã lëdzy do grëpë dostónie; Chto chce rëbë chwatac, mùszi
sã zmaczac; Chto karëje próżno, do piekła drewka wòzy; Macecha diôblô pòcecha
(por. Ceynowa); b) z niezapisanych wcześniej ok. 30, np. Prôwdą wszëchno
dobãdzesz; Cëgańskô bëlnota nie wszëtczim do smaczi; Kòt pôrzcze, ga mù chto
mësz wëdzérô; Jô òt, a të ksob; Mô chwat jak tãpi nóż; Biéda z jãdzą sã
kòpërlą; Kaszëbie w dëflach i w kòscele sprawi; Le głëpc seje groch na piôskù;
Dërnowatémù dzesãc razy rzeknij, rôz nie zrobi; Szczescé mô bleszcz na
slépiach; Cmùli sã do dzéwczãca jak złi dëch do smòłë; Mërgnienié òczi, a
smierc przëskòczi; Piérwi swiniã òbmaklôj, a tej jã tôrguj; Judôsz sã pòwiesył,
ale òstało judôszowé plemiã; Mùmôcz, plapã ùmôcz; Jaczé zdrowié, takô miazdra;
Lepi bądz sóm, jak w złi kómpanii; I głodny wilk kamiénia nie ùgrëze; Kaszëbskô
nôtëra cygnie do rib i zôrobeczkù; Tłoczi sã jak błecha do ùcha. Co dobrze
rozpòczãté, to do pòłowë skùńczoné; Bògôczowi wiãcy zôzdroszczą bògôcze jak
biédôcë; Złi dëch precz sã nëkô, jak zastanie dwiérze zamkłé; Warpòwé łachë są
ju dzysô bùten szëkù; Żëcznosc za żëcznosc; Chto mô Miemca strach, niech gò
szlach! Spośród tych ostatnich B. Sychta potwierdził zaledwie 8, np. Diôbeł sã
ceszi, czej człek grzeszi.

Niektóre zapisy Derdowskiego są dość zagadkowe
bądź wątpliwa jest ich „przysłowiowość”, np. Miemc mô gnôcany rozëm. Wiater
górą chlastô. Nie przërzinôj so jãzëkã gôrdzelë;. Na bazie zwrotu białka
buksë nosy Derdowski zbudował dwuznaczne przysłowie Dzysô ju niejedna
białka buksë nosy; ongiś bowiem wielce nieobyczajną rzeczą było, gdy płeć
piękna zakładała spodnie, ale chodzić może o kobiece rządy. Podobnie stało się
z wyrażeniem bùten szëkù: Warpòwé łachë są ju dzysô bùten szëkù.
Przysłowie Nowi grzebiéń dobrze wiszcze łatwo kojarzy się z popularnym Nowa
miotła dobrze zamiata. Wyjątkowa jest forma przysłowia Rëbóm wòdą,
lëdzóm zgòdą.

Rzadko określone zostało znaczenie lub
zastosowanie utartego połączenia, np. do Szurë mëszë w kąt! – przywołać
trzeba dwuwiersz Szedł pies bez reż, a sëka bez jôrkę/ Dôł pies na
piwò, sëka na gòrzôłkę (Ceynowy), ale Derdowski dodaje, że tak
śpiewają wyrostki przed domami, gdzie mąż i żona oddają się pijaństwu. Należy
zwrócić uwagę na osobliwe i żartobliwe przeróbki, jak np. Kùkùk! Kùkùk!
Kaszëba Kòsznajdra ùtłukł wedle znanego z Kukuk! Kukuk! Stréch babę
utłukł (Ceynowy), nadto np.: W piątk deszcz, cało niedzela
dreszcz. Cenczé płótno i cenczé kòchanié prãdkò sã rwią. Na kòżdą
nimòc je przemòc. Sen nara, Pan Bóg wiara. Grôl bële srôl
(por. To jest gracz przez s NKP I 728). Ten typ twórczości opartej na
grze słów mógł też wpłynąć na pojawienie się podobnych w zbiorze L. Roppla Z
księgi mądrości Morzan (1965). Byłby to dalszy dowód – poza już wyżej
przytoczonym – zapożyczania się Roppla u autora Jaśka z Knieji. Pamiętać
też trzeba, że redakcja NKP sama bezpośrednio nie rozpisywała Nórcyka,
ale zrobił to właśnie Roppel, narzucając przysłowiom m.in. swoją ortografię.
Może to również dzięki niemu wyjątkowo (raz?) trafiły do NKP przysłowia z Czôrlińsczégò,
np. Czujce tu ze serca toni Skłôd nasz apostolsci… (NKP II 41).

Adresatami kòrëszka i jedny macë jãdrny prôwdë niewątpliwie mieli być
Kaszubi zamieszkali w Ameryce, skoro grosz i talar zamienione
zostały na cent i dolar: Chto nie szónëje centa, ten
dolara nie wôrt. Świadczą też o tym komentarze do kilku przysłów,
mianowicie: Chto gòni za szczescym, ni mô czasu do jedzeniô –
częste w pn. Ameryce…, z ang. Whoever waits for luck , is never
sure of a diner (NKP III 381). Przysłowie Nié to, co zarobisz, le to, co
òdłożisz, cebie bògacy – używane jest tylko w Ameryce i brzmi po ang.
Its is not what we gain, but what we save, that makes us rich. Ponadto
gbùr objaśniono jako farmer. Zamieszczony u dołu stronic Słowniczek
kaszubsko-polski nie tylko miał objaśniać wyrazy zawarte w przysłowiach, ale
również uczyć kaszubszczyzny.

 

Nota redakcyjna

W Nowej księdze przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich (t. I-III,
red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1969-1972; t. IV, red. S. Świrko, Warszawa 1978,
s. 46; dalej tu skrót: NKP) błędnie podano, że Nórcyk wydany został w
Poznaniu. Notabene, większość przysłów Derdowskiego w tej Księdze
występuje w pisowni L. Roppla i zapewne z jego inwencji. Z kolei F. Neureiter
kiedyś o tym zbiorku napisał: „Zaginął wszelki ślad po tej książeczce, ale z
fragmentów drukowanych w „Wiarusie” przed wydaniem całości możemy się
zorientować, że zawierała ona krótkie teksty podań: O morach…” (F.
Neureiter, Historia literatury kaszubskiej, Gdańsk 1982, s. 72-73).
Sprostował to, dając poprawny opis bibliograficzny i zawartości w Geschichte
der kaschubischen Literatur. Versuch einer zusamenfassenden
Darstellung , 2., verb. U. Erw. Auflage, München 1991, s. 63-64. Egzemplarz
tej publikacji posiada m.in. Biblioteka PAN w Gdańsku (sygn. I 64109), a kopię
na pewno innego egzemplarza ma W. Kiedrowski.

Po karcie tytułowej następują jako wstęp Uwagi do karty tytułowej,
gdzie m.in. o genezie nazwy Kaszuby, zanotowanej po raz pierwszy w 1238
r. Jak z tekstu wynika, Derdowski zmodyfikował etymologię sformułowaną przez S.
Kujota (Pomorze Polskie. Szkic geograficzno-etnograficzny, w:
Warta. Księga zbiorowa ku czci ks. Barzyńskiego, Poznań 1874, s.
312; powtórzoną (obok kasania hub ‘fałdów’) m.in. przez ks. J.
Fankidejskiego w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego, t. III, s.
904), który wywodził ją od zaginionego rzeczownika kaszuby ‘wody niezbyt
głębokie, wysoką trawą porosłe’, wobec czego charakteryzowałaby topografię, a
zatem byłaby to nazwa topograficzna. Natomiast interpretacja Derdowskiego każe
ją widzieć wśród nazw kulturowych, dokumentujących zajęcia ludności. Notabene,
tak wyjaśniałem etnonim Krëbanie obok Kurbanie, wtórnie też
choronim Krëbanë, mianowicie pierwotnie Kurbanie od rzeczownika
kurban ‘gliniany garnek na okrasę lub smalec’ (Geneza nazw
Zabory, Krubany i Gachy, w: Zesz. Nauk UG. Filologia polska. Prace
językoznawcze 16, Gdańsk 1992, s. 265-272).

O uwagach autora na temat stosowanej przezeń
grafii i ortografii powiedzieć tu można krótko, że całkiem świadomie – w
przeciwieństwie do F. Ceynowy – zadowalał się literami alfabetu polskiego, a
więc obywając się bez liter ô, ë czy é (nierzadko
zapisywane jako i, np. bilawa, gnil), oddając nadto
labializację w nagłosie typu wodę, wucho czy nie zapisując
końcowe –ł w typie umar, rozkaźniki typu bierz, chòdz,
zwykle końcówka –em (tu: ‑ã).

Ujednolicenie w niniejszym wydaniu pisowni – na rzecz dziś używanej – jest
tym zasadniejsze, iż strona graficzno-brzmieniowa nie jest własnością czy
zasługą samego Derdowskiego, który przejmował ją częściowo bez zmian wraz z
samymi przysłowiami z innych źródeł. Niewątpliwie przeważają w oryginale cechy
południowokaszubskie, zwłaszcza np. –ek, –ec czy mń (np.
Mniemniec, mùcek, smętek), brak szwa w typie brukuj,
feluje, cudzé, miedze, dłużi, Kaszubë, brak
kaszubienia w zdrobnieniach typu miãkùści, nikògùśkò, wymowa
pierwotnych tylnojęzykowych miękkich jako ci dzi, np. wszëtcim,
smaci; nadto typ pąn, zbąn, czy konsekwentnie swynia
(nie: swinia), kamniń, piniądze, pôłc ‘palec’ i
łińcuch, a także fonetyka typu dłôbic ‘gnieść’,
dokôzac, sôpòtac ‘sapać’, tôczac sã ‘chwiać się’ zam.
dłabic, dokazac, sapòtac, taczac sã; typ
léczie ‘leki’, nodżie ‘nogi’, rybcie ‘rybki’ itd. Zauważmy,
że na końcowej stronie, zatytułowanej Nasza pisownia, Derdowski mówi o
dwojakich brzmieniach: północnych i południowych, np. grebi obok
gruby.

Zauważmy jeszcze, że w Słowniczku polsko-kaszubskim Derdowskiego (u
dołu stron) kilka wyrazów się powtarzało, nieraz z różnymi objaśnieniami, np.
buksë – spodnie (trzy razy), fùl, gbùr, mùca
môl, szadi, zajk. Poza tym Słowniczek ów zastępował
nieraz przypisy z interpretacjami przysłów.

Dodano przed przysłowiami nagłówek Kòrëszk
i jedna maca jãdrny prôwdë, numerację przysłów i dodatkowe do nich
przypisy, potem posłowie i spis treści.

Nawias kwadratowy [ ] i gwiazdka * sygnalizują uwagi od niniejszego wydawcy.