Marek Cybulski,
Róża Wosiak-Śliwa

Ùczimë sã pò kaszëbskù

książka pomocnicza dla klas starszych

Gdańsk 2001

Wydawnictwo finansowane przez MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Redakcja
Wojciech Kiedrowski

ISBN 83-87408-41-7
ISBN 83-87258-75-X

Wydawca
OFICYNA CZEC
oraz
ZARZĄD GŁÓWNY ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO
Gdańsk

Wstęp

Drogi Czytelniku! Oddajemy dziś w Twoje ręce książkę do nauki kaszubskiego. Jej tytuł brzmi: Ùczimë sã pò kaszëbskù. Podręcznik niniejszy jest owocem naszych przemyśleń, w jaki sposób nauczyć kaszubskiego tych, którzy go w ogóle nie znają i tych którzy, znając kaszubszczyźnie biernie, np. z mowy ojców i dziadków, nie mają odwagi się nią posługiwać na co dzień. W książce tej wykorzystaliśmy lekcje pomieszczone w naszym pierwszym podręczniku pt. Kaszubski język literacki. Podręcznik dla lektoratów (Gdańsk 1993). W stosunku jednak do tej pionierskiej pracy zwiększyła się liczba jednostek lekcyjnych z 15 do 20, zaś wszystkie ùczbë są znacznie rozbudowane – poszerzone o ćwiczenia w mówieniu i piasniu (cwiczënczi w gôdce i w pisanim).

Każada lekcja w podręczniku składa się z kilku stałych elementów. Poprzedza ją tekst, który jest punktem wyjścia do ćwiczeń gramatycznych. Zazwyczaj jest to wierz lub fragment prozy znanego pisarza kaszubskiego. Często też prezentujemy teksty zaczerpnięte ze „Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” B. Sychty. Po każdym tekście proponujemy wytłumaczenie trudniejszych słów (słowôrz), pytania sprawdzające zrozumienie tekstu oraz wyłożony po polsku komentarz gramatyczny (gramatika), slużący wyjaśnieniu prawideł i zjawisk gramatycznych oraz przygotowujący Czytelnika do samodzielnego budowania wypowiedzeń w oparciu o porzedstawione struktury i paradygmaty. W dalszej części lekcji pojawią się różnorodne ćwiczenia gramatyczne (cwiczënczi) na podstawie wcześniejszego tekstu i nie tylko (jeśli chodzi o słownictwo, to często nawiązujemy do uczbów wcześniejszych oraz do leksyki potocznej). Ponieważ uważamy, że niezwykle ważne dla wszechstronnego opanowania języka są ćwiczenia w mówieniu i pisaniu (cwiczënczi w gôdce i w pisanim), uznaliśmy, że w każdej lekcji powinny się one pojawić. Tym samym rozszerza się ona o kolejny tekst (wiersz, proza) – bazę dla tychże ćwiczen. Ich charakter jest nieco inny. Oprócz funkcji utrwalającej materiał gramatyczny, mają za zadanie, często porzez zabawę z tekstem, wzbogacić leksykę (synonimika, wyrazy wieloznaczne, stałe związki frazeologiczne). Wykorzystujemy w nich również niekiedy podstawową wiedzę z zakresu poetyki, „zmuszając” np. do rozpoznawania w wierszach przenośni. Nadto utwory w tej części lekcji służą niejednokrotnie rozważaniom na temat rodzinnego domu, najbliższego otoczenia (ogrodu, wsi, kaszubskiego krajobrazu), mowy dziadków i rodziców itp. Poza tym zawsze zwracamy uwagę na poprawną artykulację samogłosek i spółgłosek (fonetykę).

Pisząc ten podręcznik, pragnęlismy sporstać oczekiwaniom nauczycieli i uczniów, których prezentowanie tu zagadnienia interesują. Sądzimy, że może on być wykorzystany jako książka pomocnicza do nauki kaszubskiego w starszych klasach szkoły podstawowej i w gimnazjum.

Żądnych głębszej wiedzy językoznawczej odsyłamy do następujących prac:

E. Breza, J. Treder, „Gramatyka kaszubska. Zarys popularny”, Gdańsk 1981;

H. Popowska-Taborska, „Kaszubszczyzna. Zarys dziejów”, Warszawa 1980;

F. Lorentz, „Gramatyka pomorska”, t. 1-3, Wrocław 1958-1962;

„Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich”, oprac. przez zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN, I-VI pod kier. Z. Stiebera, VI-XV pod kier. H. Popowskiej-Taborskiej, Wrocław 1964-1978.

Na koncu książki umieszczamy polsko-kaszubski indeks terminów gramatycznych i słownik wyrazów kaszubskich, które się w niej pojawiły.

Ze względów na fonetykę, jakże trudną i sprawiającą zazwyczaj najwięcej kłopotów, pragnęlibyśmy, aby nad całością tego żmudnego i wymagającego wytężonej pracy i serca procesu uczenia się czuwał doświadczony lektor. Osoba znająca wymowę kaszubską może z podręcznika korzystać sama.

Pisząc podręcznik, oparliśmy się na opracowanych przez E. Brezę i J. Tredera „Zasadach pisowni kaszubskiej” (Gdańsk 1975), zmodyfikowanych i zatwierdzonych 13 maja 1996 r. pzrez Zespół Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego ds. Oświaty w poszerzonym składzie. Zasady te obowiązują w kaszubszczyźnie standardyzowanej, nie obowiązują natomiast w reedycjach i tekstach stylizowanych w danej gwarze języka kaszubskiego.

Sporo problemów sprawia ciągle ogromne zróżnicowane gwarowe kaszubszczyzny. Pisarze, choć u wielu widac dążenia do pewnej unifikacji kaszubszczyzny, używali języka swej wsi, rodzimej gwary. Dzieje się tak również współcześnie, mimo że widać już w niektórych tekstach powstawanie standardów, uznawanie pewnych cech za lepsze i eliminowanie innych. Zdajemy sobie sprawę ze zróżnicowania kaszubszczyzny, prezentowania poszczególnych tekstów, porównujemy je jednak z dominującymi w powstjącym kaszubskim języku literackim cechami środkowokaszubskimi.

Oddając naszą książkę w ręce użytkowników, sądzimy, że spełni ona swój podstawowy cel: ułatwi pracę uczącym się tego języka.

Róża Wosiak-Śliwa
Marek Cybulski

WYKAZ SKRÓTÓW
pogardl. – podargdliwie
przen. – przenośnie
r. – rodzaj
SGK – „Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej” Bernarda Sychty
zdr. – zdrobnienie
zgr. – forma zgrubiała
zob. – zobacz

Ùczba pierszô

To je krótczé, to je dłudżé, to kaszëbskô stolëca.
To są basë, to są skrzëpczi, to òznôczô Kaszëbã.
Krótczé, dłudżé, stolëca,
basë, skrzëpczi, Kaszëba.
To je ridel, to je tëcz, to są trójné widłë gnojné.
To je prosté, to je krzëwé, a to slédné kòło wòzné.
Ridel, tëcz, widłë gnojné,
prosté, krzëwé, kòło wòzné.
To są hôczi, to są ptôczi, to są prusczé półtorôczi.
Hôczi, ptôczi, półtorôczi,
klëka, wół, całé, pół.

Słówôrz

hôczi – motyki do kopania ziemniaków
klëka – jarzmo na wołu
półtorôczi – pieniądze o wartości półtorej marki
ridel – szpadel, rydel
slédné kòło wòzné – tylne koło wozu
tëcz – tyczka
trójné – potrójne; tu: z trzema drutami

Gramatika

1. W kaszubszczyźnie akcent może padać na różne sylaby w wyrazie, np. stolëca – na pierwszą.

2. Kaszubszczyzna posiada więcej samogłosek ustnych (gãbnëch samòzwãków) niż polszczyzna. Wymowa a, o, e nie różni się od artykulacji odpowiedników polskich. Ò jest głoską pośrednią między u i o. Ô jest dźwiękiem zbliżonym do e lub o, np. kaszëbskô. É, pośrednie między e i y, brzmi niekiedy, również w środku wyrazu, jak yj, a na końcu jak y, np. môłégò, krzëwé, krótczé. I (y) brzmi podobnei jak polskie i w takich wyrazach jak: pisac, miska, bik itp., przy czym litera y nie oznacza odrębnego dźwięku, lecz tylko służy do podkreślenia twardości poprzedzającej spółgłoski, np. sedzy. Typowo kaszubską samogłoską jest ë (tzw. szwa). Brzmi ona jak dźwięk pośredni między e i a (stolëca, kaszëbskô). Wymowa u często przesunięta jest w stronę i, np. dłudżi [dłidżi], tu [ti].

Kaszubskim samogłoskom o, u, ó często towarzyszy dodatkowe ł (tzw. labializacja). Dzieje się tak zawsze na początku wyrazu, np. òznôczô wym. łeznôczô, ùchò wym. łuchłe, òws wym. łóws, a w środku wyrazu po k, g, ch, m, p, b, f, w, np. kòło wym. kłeło, gòsc wym. głesc, chòri wym. chłeri, mòwa wym. młewa, pòdac wym. płedac, bòlec wym. błełec, gùła wym. głuła, chùsta wym. chłusta, fùter wym. fłuter. W piśmie można to oznaczyć znakiem znakiem nad literą, np. mòwa, kòło, ùchò, òkno.

Dyftongiczne labializacyjne ł pojawia się również w miejsce w, np. wòda wym. łeda, wòlny wym. łelny, wòzné wym. łezné, wòł wym. łół, wùja wym. łuja. Gdy jednak zjawisko to dotyczy ó, nie zaznacza się go, trzeba by bowiem wówczas napisać wǒł. W niniejszym podręczniku labializację sygnalizuje się we wszystkich lekcjach.

Często także i, e, a jako pierwsze samogłoski wyrazu poprzedzone są j, co oznacza się w piśmie, np. jidze, jaż.

3. Spółgłoski (spółzwãczi) dziąsłowe cz, dż, sz, ż są zawsze miękkie (miękkości tej jednak w piśmie nie zaznaczamy), rz niekiedy tę miękkość traci, np. tëcz, Kaszëba, dłudżé, żaba, rzéka.

4. Spółgłoski k, g przed i oraz e ulegają zmiękczeniu do cz, dż, np. długo : dłudżé, ptôk : ptôczi, skrzëpkòwac : skrzëpczi, noga : nodżi, czedë , nadżé (dzeckò).

5. Czasownik być (czasnik bëc) odmienia się w czasie teraźniejszym według następującego wzoru:

pòjedinczô lëczba ‘liczba pojedyncza’

1. (jô) jem
2. (të) jes
3. (òn, òna, òno) je

wielnô lëczba ‘liczba mnoga’

1. (më) jesmë lub (ma) jesma
2. (wa) jesta
3. (òni, òne) są

Cwiczënczi

1. Przëczëtôj ùwôżno spiewkã „Nótë”. Dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãnków: a, o, e, é, ë, i, ô, ó, u, y.

2. Przeczëtôj ùwôżno:

a) przëszedł, krëpë, cëż, më, mómë;
b) Él, téj, piérwi, jednégò, téż, dzéwczã;
c) ògón, móm, sztót, lëdzóm;
d) ôrt, sôdł, Ôbram, rôz, grôd, chcôł, hôk, òbzérôł.

3. Przeczëtôj:

a) Dżibczé skrzëpczi to i dżibczé nodżi.
b) Ten mô taczé dżibszé nodżi.

4. Przeczëtôj ùwôżno i dôj bôczenié na jotacëją i labializacëją:

a) jimac sã, jiscëc sã, jizba, jizdebka, jic, jigła, jinszi, jiwer, jiwerny;
b) òbrôzk, òbszëc, òjc, òstatk, òb noc, òbzerac, òbòna.

5. Wpiszë prôwdzëwé pòstacëje wëpòmòżnégò słowa b ë c w ternym czasu:

To………………kaszëbskô stolëca.
To………………basë.
Jô……………….długô.
Të………………prosti.
Më………………dobri.
Òni……………..miłi.

6. Wëbierzi z ramczi pasowné jistniczi

półtoroczi, tëcz, kòło, ptôczi i wół, skrzëpczi, widłë

To je………………… .
…………………….są.
To są………………… .
To je………………… wózné.
To są………………… gnojné.
To są prusczé……….. .

7. Przełożë na kaszëbsczi:

To jest tylne koło wozu. Ona jest dobra. Oni są mili. To jest kaszubska stolica. Tuczka jest długa. Koło jest krzywe. Ty jesteś jak tyczka.

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

***
Je czas wzéraniô w szpédżel
Je czas zbiéraniô mùszel
Je czas zdejmòwaniô gwiôzd
Je czas żniwieniô mësli
Je czas jachaniô w dôkã
Je czas rzucaniô kamieni
Je czas malowaniô na piôskù
Je czas na przebiéranié w wąsach
Je czas..

(Krystyna Muza)

Słowôrz

dôka – mgła
gwiôzda – gwiazda
jachanié – jazda
mësłô – myśl
piôsk – piasek
spédżel – lustro
wiérzta – wiersz
wziéranié – patrzenie
żniwienié – żniwa, tu: zbieranie

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno wierztã *** K. Muzë. Dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãków: a, ô, e, é, ë, i, o, u.

2. Jaczi je czas? Wëbierzë pasowné znankòwniczi.

dobri, chłopsczi, zelony, lëchi, dłudżi, piakny, szkołowi, dzecny, grëbi, białczi

3. Pòdczorchniãté w wiérzce jistniczi zastãpi równoznaczënã w znankòwnikòwi zjinaczënie.

Przikłôd: czas żniwnieniô – czas żniwieniégò

4. Przerobi słowa wiérztë tak, żebë pòdóny czasnik i jistnik ‘czas’ bëłë w wielny lëczbie.

Ùczba drëgò

Żużónka

Sedzy kòkòszka na piéckù,
miese jôjka naszémù dzeckù,
a kùrôszk na kòminkù,
spiéwô tobie, nasz synkù:
Kùkùrikù!
Żużkôj, le żużkôj, żużu, żużu!

(SGK)

Słowôrz

kòkòszka – kura
na piéckù – na piecu
kùrôszk – kogucik
żużkôj – śpij, lulaj
le – tylko
żużónka – kołysanka

Cwiczënk

1. Òdpòwiedzë na zapitania:

a) Chto sedzy na piéckù?
b) Kòmù kòkòszka niese jôjka?
c) Co robi kùrôszk?
d) Kòmù spiéwô kùrôszk?
e) Co spiéwô kùrôszk?
f) Dze sedzy kùrôszk?

Gramatika

1. W kaszubszczyźnie nie występują spółgłoski miękkie ć, ś, ź, dź. W ich miejsce pojawiają się c, s, z, dz, np. pol. ciemno, śpiewa, ziemia, siedzi – kasz. cemno, spiéwô, zemia, sedzy lub rzadziej cz, cz, ż, dż, np. pol. dziad – kasz. dżôd, pol. ciężko – kasz. czãżkò. W kaszubszczyźnie północnej brak ń, np. kón, Gdunsk.

2. W kaszubszczyźnie brak tzw. e ruchomego, zanikającego w polszczyźnie w przypadkach zależnych, np. dómk – domek, wiónk – wianek, wiónuszk – wianuszek, bùdink – budynek, òstatk – ostatek. W takich wyrazach akcent w mianowniku pada na sylabę ostatnią.

3. Czasniczi – kòniugacëjô -ã, -isz (-ysz)

pòjedinczô lëczba
1. (jô) sedzã
2. (të) sedzysz
3. (òn, òna, òno) sedzy

wielnô lëczba

1. (më) sedzymë lub (ma) sedzyma
2. (wa) sedzyta
3. (òni, òne) sedzą

Według tego wzoru odmieniają się takie czasowniki, jak np. robiã, robisz; zwóniã, zwónisz.

Czasniczi – kòniugacëjô -óm, -ôsz

pòjedinczô lëczba
1. (jô) spiéwóm
2. (të) spiéwôsz
3. (òn, òna, òno) spiéwô

wielnô lëczba
1. (më spiéwómë lub (ma) spiéwówa
2. (wa) spiéwôta
3. (òni, òne) spiéwają

Według tego wzoru odmieniają się takie czasowniki, jak np. szukóm, szukôsz; pitóm, pitôsz; móm, môsz.

4. Zwróć uwagę na charakterystyczny dla kaszubszczyzny literackiej, przypadający we wszystkich formach na tę samą sylabę tzw. a k c e n t (przëzwãk) k o l u m n o w y (sedzã, spiéwóm). Jest on typowy również dla innych części mowy (por. wyżej kùrôszk, kùrôszka, kùrôszkòwi itd.)
Na Kaszubach północnych, gdzie mamy akcent swobodny, przypadający często na różne zgłoski w formach fleksyjnych, np. czarownica, czarownica, zachował się także akcent na ostatniej sylabie w następujących formach:

a) w niektórych dwuzgłoskowych przymiotnikach (dobri, modny, mitczi) i przysłówkach (piechti, wczorô) oraz w przysłówkach w stopniu wyższym (lepi, drożi);
b) w bezokolicznikach typu òblec, zeblec;
c) w czasie teraźniejszym czasoników typu drëżi, grzëmi i w przeszłym typu czëta (=czëtała), krziknã (=krziknąła);
d) w rzeczownikach typu céniô, rolô, Karwiô;
e) w rzeczownikach południowych, zwłaszcza na Gochach, mamy akcent regularnie przypadający na początkową sylabę wyrazu, np. jaskùłka, kapelusz.

5. Czasnik – rozkôzownik

p ò
c w i a r d ë c h:
2. l. poj. prosë, pros ‘proś’

1. l. w. prosëmë
2. l. w. prosëtai
3. l. w. niech prosą // proszą ‘niech Państwo proszą’

p ò
m i t c z i c h:
2. l. poj. rwi ‘rwij’

1. l. w. rwimë ‘rwijmy’
2. l. w. rwita ‘rwijcie’
3. l. w. niech rwią ‘niech Państwo rwą’

Niekiedy też w drugiej osobie l. poj. do tematu czasownika dodajemy spółgłoskę j, która łączy w pozostałych formach ów temat z końcówkami osobowymi, np. żużk(ô)-j, żużk(ô)-j-ta.

Formy trybu rozkazującego często różnią się od analogicznych form czasu teraźniejszego tylko miejscem akcentu, np. robimë, robita w czasie teraźniejszym womec robimë, robita w trybie rozkazującym. Trzecią osobę liczby pojedynczej i mnogiej tworzymy jak w polszczyźnie partykuły n i e c h, np. niech robi.

6. Postać d o m a ‘w domu’ jest skostniałą formą nie istniejącego już dziś przypadka rzeczownika dom i funkcjonuje jao okolicznik.

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj:
chòdzył, spiewac, jidze, pòwiedzec, dzesãc, trzecy, dzys, brac, znac.

2. Przeczëtôj ùwôżno słowa i dôj bôczenié na jich przëzwãk:
a) spiéwô, synkù, pëszno, szkłama;
b) dobri, miodny, mitczi, piechti, wczorô, lepi, drożi;
c) kòszik, kòszika, kòszikòwi; czarownica, czarownic, czarownicama;
d) kapelusz, kapelusze; jaskùłka, jaskùłkama; Kartuzë, Kartuzama.

3. Wpiszë pasowné pòstacëje czasnika s e d z e c w ternym czasu:
Kùrôszk………..na kòminkù. Jô………….doma. Wa…………w karczmie. Jô………….na stółkù. Më……………..kòl starka. Òne…………….na łące. Të……………..w chléwie.

4. Wpiszë pasowné pòstacëje czasnika s p i e w a c w ternym czasu:
Jô……………… . Të……………….. . Òn…………….. . Më……………. . Wa……………. . Òni……………… .

5. Zamieni pòdczorchniãté nieòznaczniczi na pasowné pòstacëje rozkôzownika:
Të dac mi skrzëpczi. Wa sedzec cëchò! Wa spiewac terô! Të sedzec doma! Të spiewac tam! Wa dac starkòwi jôjka!

6. Przełożë na kaszëbsczi:
Kura siedzi na kominku. Ona śpiewa kołysankę. Kogucik jest na kominku. Synek śpi w domu. Oni śpiewają cicho. Kszubska kołysanka jest długa. Gdzie siedzi kogut?

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

Żużónka

Pój sa, żużkù, mój Jezuskù,
pòłożã cã spac.
Tu w tim kùmkù, tu na sanie,
tu przë Mrózkù, tu przë scanie…
Nie płacz le, nie płacz!

Téj le, Mrózkù, tu w tim nórtkù
przë mim synkù stój.
Ùdżibôj sã nad kùmeczczem,
na Jezuska chùchôj letkò,
bë kwiôtk nie zmiôrzł mój!

Cëchò leżkôj, mój òsełkù!
Ters nié czas na trzôsk…
Cëszkò niech téż mdze òwieczka,
bò ju Grzenia sëpie w òczka
mémù dzeckù piôsk…

(SGK)

Słowôrz

cëszkò – cicho (zdr.)
kùmk, kùmeczk – żłóbek
leżkac – leżeć (zdr.)
mdze – będzie
nen – ten
nórtk – kącik
pój sa – chodź, przyjdź
ters – teraz
trzôsk – trzask, hałas
ùdżibac sã – zginać się
żużkac – spać (zdr.)

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno „Żużónkã” i dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãków: a, ô, e, é, ë, i, o, ó, u.

2. Przeczëtôj ùwôżno „Żużónkã” i dôj bôczenié na wëmòwã zwãzków òznaczonëch lëtrama ò, ù.

3. Wëpiszë z „Żużónczi” wszëtczé rozkôzowniczi i zamieni je na nieòznaczniczi.

4. Wëpiszë z „Żużónczi” wszëtczé czasniczi w ternym czasu i zamieni je na rozkôzowniczi.

5. Pòdczorchniãté w wiérzce czasniczi òdmieni.

Ùczba trzecô

Skòczk

Téj–séj chtos grô na łące
abò gdzes dalek w lese
nad błotczem spiéwającë
głosë krëjamczé niese
acha, to të naj skòczkù
tak pëszno mùzykùjesz
ju ce mómë na òczkù
të wcyg skôczesz i grajesz

(Stanisław Janke)

Słowôrz

krëjamczé – tajne
naj – nasz
pëszno – wspaniale
skòczk – świerszcz
téj-séj – niekiedy, od czasu do czasu
wcyg – wciąż, ciągłe

Cwiczënk

Òdpòwiedë na zapitania:

a) Chto grô na łące?
b) Chto spiéwô dzes dalek w lese?
c) Co robi skòczk?
d) Jak mùzykùje skòczk?
e) Chto widzy skòczka?

Gramatika

1. Często polskie k na początku wyrazu i przed spółgłoską ma odpowiednik w kaszubskim – ch, np. chto ‘kto’, chtëren ‘który’.

2. Czasnik – kòniugacëjô -ã, -esz:

pòjedinczô lëczba
1. (jô) niosã
2. (të) niesesz
3. (òn, òna, òno) niese

wielnô lëczba
1. (më) niesemë lub (ma) niesema
2. (wa) nieseta
3. (òni, òne) niosą

Według tego wzoru odmieniają się takie czasowniki, jak np. drzã, drzesz; skôczã, skôczesz.

3. Istnieje w kaszubszczyźnie grupa czasowników, które obok form długich (grajã, szukajã, wòłajã), odmieniających się według wzoru niosã, niesesz (por. wyżej), przybierają postaci krótkie (gróm, szukóm, wòłóm), odmieniające się według wzoru spiéwóm, spiéwôsz (por. ùczba 2). Często jeden czasownik w tym samym tekście może mieć formy długie i krótkie (por. grô obok grajesz), regularnie długie formy występują w 1. osobie liczby pojedynczej i w 3. osobie liczby mnogiej.

4. Imiesłów przysłówkowy współczesny charakterystyczny jest przede wszystkim dla kaszubszczyzny literackiej i utworzony jest przez dodanie do tematu czasownika cząstki -ąc lub częściej -ącë.

5. Kaszubszczyzna dość często posługuje się stroną bierną, w związku z tym liczny jest zestaw imiesłowów przymiotnikowych biernych, zachowujących się w odmianie jak przymiotniki, np. gôdóny, gòniony, gòtowóny.

6. Kaszubszczyzna posiada różne postacie zaimków dzierżawczych (dosebné zamiona), np. mój, mòja, mòje, twój itd.; nasz itd.; naji, najô, naje, waji itd.

pojedinczô lëczba

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzecny ôrt
Nominatiw, Nazéwôcz (Nz.)	naj lub naj-i	naj-ô	naj-e
Genetiw, Rodzôcz (R.)	naj-égo	naj-i	naj-égo
Datiw, Dôwôcz (Dw.)	naj-ému	naj-i	naj-ému
Akuzatiw, Winowôcz (Wn.)	=Nz. lub R.	naj-a	=Nz.
Instrumental, Narzãdzô (Nrz.)	naj-im	naj-ą	naj-im
Lokatiw, Môlnik (Ml.)	naj-im	naj-i	naj-im
Wokatiw, Wòłiwôcz (Wł.)	=Nz.	=Nz.	=Nz.

wielnô lëczba

	chłopskopersónowi ôrt	niechłopskopersónowi ôrt
Nz.	naj-i	naj-e
R.	naj-ich	naj-ich
Dw.	naj-im	naj-im
Wn.	=Nz. lub R.	=Nz.
Nrz.	naj-imi lub naj-ima	naj-imi lub naj-ima
Ml.	naj-ich	naj-ich
Wł.	=Nz.	=Nz.

7. Przysłówki (przëczasniczi) w kaszubszczyźnie tworzymy najczęsciej przez dodanie do tematu przymiotnika przyrostka -o, np. dalekò, snôżo lub przez odcięcie tego przyrostka -o: dalek, wësok, glãbòk, szërok.

Cwiczënczi

1. Wpiszë pasowné pòstacëje czasnika s k a k a c w ternym czasu:
Naj skòczk pëszno i dalek…………….. . Dzéwczãta redosno………….. . Wë wcyg……… . Të…………. doma. Më le…………… i …………….. .

2. Wpiszë pasowné pòstacëje czasnika n i e s c w ternym czasu:
Kòkòszka…………….jôjka. Ôbram ë mëmka…………….hôczi. Jô………….tëcz. Të…………półtorôczi. Më……………widłë. Wë…………….slédné kòło wózné.

3. Zamieni pòdczorchniãté nieòznaczniczi na pasowné pòstacëje ternégò czasu:
Synk redosno grac na skrzëpkach. Òn wcyg mùzykòwac doma. Tatk i mëmka mieć szczescé. Jô miec szëflã. Szëderbùksë bëc w karczmie. Më spiewac cëchò.

4. Zamieni pòdczorchniãté nieòznaczniczi na pasowné miono-czasniczi:
Chłop, sedzec, spi. Stark je ùmrzéc. Knôp, zdrzéc, ùsmiéwô sã. Jô, niesc tasczi, ùwôżóm.

5. Wpiszë pasowné pòstacëje dosebnégò zamiona:
Nasz stark je dobri. Je twój tatk doma? Dôjta knôpóm swój chléb! Przëniesë nasz mëmce kwiôtczi! Nasz Agata nie je doma.

6. Przełożë na kaszëbsczi:
Zanieś motykę twojemu ojcu! Mamy piękne kwiaty. Świerszcz ciągle skacze i gra. On radośnie muzykuje. Ptak, niespokojnie patrząc, śpiewa. Czasem ktoś tłumaczy na język kaszubski.

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

***

Nigle òstatnô niedzela
wëpôli so na smùżkù tidzenia
wëpògôdzô we mie wiérzta
zabiérô òde mnie nôlepszé słowò
i dopëtëje ò słuńce jak ò nowi lëst
w tim placu
czëtóm kartã lasów dërch òd pòczątkù
przed nocą barnia mie
wialdżé tarcze daków

(Jerzy Stachurski)

Słowôrz
barnic – bronić
dak – dach
dërch – zawsze, zwykle
plac – miejsce
smùżk – łączka wśród pól

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã *** J. Stachùrsczégò. Dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãków: ô, é, ë, ó, a.

2. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã *** J. Stachùrsczégò. Dôj bôczenié na wëmòwã zwãzków òznaczonëch lëtrama ò, ù.

3. Wëpiszë z wiérztë wszëtczé czasniczi i òdmieni je w ternym czasu.

4. Do wëpisónëch z wiérztë czasników dobierzë z ramczi pasowny jistnik.

dzéń, pieniãdze, ò cotkã, drzewò, gazéta, dzeckò

5. Pòdczorchniãté w wiérzce czasniczi – òbrazné rzeczenia zastãpi równoznaczëną.
Przikłôd: niedzela wëpôli so – niedzela skùńczi

Ùczba czwiôrtô

DŻÔD

Jô jem dżôd i jô to wiém
Jidã so do chôtë
Co mie dadzą, to jô zjém
Wlekã swòje gnôtë

Dobré czasë jô so móm
Ni ma żódny prôcë
Z daleka mie witô króm
Wino zastrzébrzoce

Tak mie jidze, jô jem dżôd
Letczé wiodã żëcé
Wiém jô, kożdi bë sã rôd
Mieniôł na to bëcé.

(Leon Heyke)

Słowôrz

bëcé – byt, sposób życia
dżôd – dziad, tu też: żebrak
gnôtë – gnaty, kości

mieniôł – zamieniał

zastrzébrzoce – zasrzebrzy się, zamigoce srebryście

Cwiczënk

Òdpòwiedzë na zapitania:

Dze jidze dżôd? Jaczé żëcé òn prowadzy? Co òn jé? Dze òn robi? Chto bë sã rôd mieniôł na jegò bëcé?

Gramatika

1. Czasnik – kòniugacëjô -ém, -ész

pòjedinczô lëczba	wielnô lëczba
1. (jô) wiém	1. (më) wiémë lub (ma) wiéma
2. (të) wiész	2. (wa) wiéta
3. (òn, òna, òno) wié	3. (òni, òne) wiedzą

Według tego wzoru odmniają się tylko dwa czasowniki, oprócz przedstawionego również: jém, jész.

We wszystkich formach, poza 3. osobą liczby mnogiej (wiedzą, jedzą), mamy é. Tym też różni się postać 1. osoby liczby pojedynczej czasownika jesc (jô jém) od swego odpowiednika dla czasownika bëc (jô jem) (por. wyżej).

2. Forma ni ma jest przeczeniem czasownika bëc. Różni się ona od formy 3. osoby czasownika mieć samogłoską tematu (ni ma – od bëc, ni mô – od mieć) (por. wyżej).

3. Odmiana zaimków osobowych (persónowé zamiona):

pòjedinczô lëczba

Nz.	jô	të
R.	mnie, mie	cebie, ce
Dw.	mnie, mie	tobie, ce, cë
Wn.	mnie, mie, mia	ciebie, ce, ca
Nrz.	mną	tobą
Ml.	mnie, mie	cebie, tobie
Wł.	=Nz.	=Nz.

	chłopsczi ôrt	białczi ôrt	dzecny ôrt
Nz.	òn	òna, na	òno, no
R.	jegò, niegò, gò	ji, jé, ni	jegò, niegò, gò
Dw.	jemù, mù	ji	jemù, mù
Wn.	jegò, jen, gò	jã, niã	je, nie
Nrz.	nim	nią	nim
Ml.	nim	ni	nim
Wł.	=Nz.	=Nz.	=Nz.

wielnô lëczba

Nz.	më, ma	Wë, wa
R.	nas, nôs, naju, naji	was, wôs, waju, waji
Dw.	nóm, nama, nami	wóm, wama, wami
Wn.	nas, nôs	was, wôs
Nrz.	nami, nama	wami, wama
Ml.	nas, nôs	was, wôs
Wł.	=Nz.	=Nz.

	chłopskòpersónowi ôrt	niechłopskòpersonówi ôrt
Nz.	òni, ni	òne, ne
R.	jich, jejich, nich	jich, jejich, nich
Dw.	jim, jima	jim, jima
Wn.	jich	je
Nrz.	nimi, nima, jima	nimi, nima, jima
Ml.	nich	nich
Wł.	=Nz.	=Nz.

W kaszubszczyźnie, jak w polszczyźnie, uzywa się krótkich form zaimków osobowych wtedy, gdy nie są akcentowane. Można więc opowiedzieć ni ma gò doma, ale np. ni ma jegò, a òna je.

Forma Wë pełni funkcję grzecznościową (pluralis maiestaticus) i odnoszona bywa do starszej, szanowanej osoby, do której nie wypada zwrócić się przez ty. Mamy zatem opozycję: wa bëła – ‘byliście’ wobec Wë bëłë – ‘Pan/Pani/Państwo był/była/byli’.

4. W kaszubszczyźnie po czasowniku zaprzeczonym zmienia się przypadek dopełnienia: w biernikowe po czasowniku: w biernikowe po czasowniku twierdzącym, po zaprzeczonym w dopełniaczowe, np. widzã białkã : wobec nie widzã białczi. Podobna zmiana zachodzi również w wypadku podmiotu (nazéwôcz : rodzôcz), gdy orzeczeniem jest czasownik bëc, np. je prôca wobec ni ma prôcë. Nie jest to regułą, ponieważ spotyka się także konstrukcje typu: òn nie je doma, jô nie widzã białkã.

5. W kaszubskim zdaniu orzecznik stoi najczęściej w mianowniku, np. jô jem dżôd.

Cwiczënczi

1. Wpiszë pasowné pòstacëje czasnika j e s c w ternym czasu:
Jô………………jôjkò i prostowi chléb. Gbùr…………….bùlwë ë sledze. Të…………. chùtkò gãs i pszény chléb. Wa…………….grzëbë i rżany chléb. Më………..krëpë. Flészer i białka…………………kùrôszka i bùlwë.

2. Òdpòwiedzë na zapitania:
Co të jész na pôłnie? Co mëmka jé na pòdpôłnik? Co rąbca jé na pòdkrzésnik? Co wa jéta na wieczerzã? Co dzys jé flészer?

3. Wpiszë pasowné pòstacëje persóbowégò zamiona:
Òn mô òn czij. Gbùrzë jidą do òna chëczë. Më niesemë òni hôczi. Wa zamiôtôta òne jizbã. Gbùrka nie znaje òna tatka. Òni mëmka je doma.

4. Przełożë na kaszëbsczi:
Drwal nie zna jej synka. Oni jedzą na kolację pszenny chleb i grzyby. W nocy ojciec skocznie gra na skrzypkach. Żebrak wiedzie lekkie życie. Nie mamy pracy. Jedo ojciec i matka są wspanali.

5. Przełożë na pòlsczi:
Jô wiém, że òna znaje tatka. Të jes stôri dżôd, co wiedze czãżczé żëcé. Téj séj chtos pëszno mùzykùje doma. Të, naj tatkù, wcyg grajesz ë spiéwôsz. Òn niese naszémù synkòwi rżany chléb. Kùrôszk spiéwô tobie: – Żużkôj, le żużkôj!

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

Płiną szeptë

Płiną szeptë, płiną peisnie
Nad tą starą naszą zemią,
Nad tim bòrem, gdze to drzëmią,
Dãbë, bùczi, chóstë lesné.

Czëjesz të skardżi, żôle?
Słuchają sã jak czej pôcérz…
Równé z zemią pòznôsz bóle,
Eżi na ji nòtã bôczisz.

Òne płaczą nad lëdzami,
Co ju dôwno grobë kriją…
Jejich żôle płiną łzami,
Co jak rosa zemiã miją.

(Jan Karnowski)

Słowôrz
baczëc – uważać, baczyć
mëc – myć

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã „Pliną szeptë” J. Karnowsczégò. Dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãków: a, ą, é, ó, ô.

2. W pòdczorchniãtëch przëmiónkòwëch wëpòwiedzeniach zastãpi jistniczi pasownyma zamionama.
Przikłôd: nad zemiã – nad nią

3. Wëpiszë z wiérztë jistniczi taczé, że w jinëch fòrmach k zamieniô sã z cz, a g – z dż.
Przikładë: noga – nodżi, rãka – rãczi
Pòdôj jesz jiné taczé przikładë.

4. Jaczé są…? Dobierzë z ramczi pasowné znankòwniczi.
Szeptë są… .
Piesnie są… .
Dąbë są… .
Chróstë są… .
Żôle są… .
Łzë są… .

stôré, piakné, smùtné, sëché, wiôldżé, cëché, krokòdilowé

Ùczba piątô

Farmazyn

Lëdze gôdają, że farmazyn to je człowiek, co swòjã dëszã zapisëje diôbłu. Za to farmazyn nigdë ni mô biédë, bò mù diôbeł nosy pieniãdze. Czéj òn je dze wëjachóny, wezmë do miasta, téj òn wszëtkò widzy i wié, co sã ù niegò doma dzeje, bò mòże przebëwac w dwùch môlach narôz. Co dzéń ò dwanôsti w nocë farmazyn òbjéżdżô swòje dobra, tak chùtkò, jak le konie mògą biegac. Òn sedzy w brice zaprzëgłi w sztërë kònie, a z pëska jidze jim òdżin.

(wedle SGK)

Słowôrz

chùtkò – prędko
czéj – kiedy
farmazyn – człowiek, który zaprzedał diabłu duszę
môlach – miejscach
ò dwanôsti – o dwunastej
òdżin – ogień
sztërë – cztery
wezmë – weźmy
wëjachóny – ten, kto wyjachał
wszëtkò – wszystko
zaprzëgłi – zaprzężony

Cwiczënczi

1. Òdpòwiedzë na zapitania:
Chto to je farmazyn? Dlôcze farmazyn ni mô biédë? Dlôcze farmazyn wszëtkò widzy? Co òn robi co dzéń ò dwanôsti w nozë? Jaczi je wëzdrzatk jegò kòni?

2. Òpòwiedzë pòwiôstkã „Farmazyn”.

Gramatika

1. Białczé jistniczi – wzory odmiany:

pojedinczô lëczba

Nz.	dësz-a	biéd-a	nog-a	zemi-a
R.	dësz-ë	biéd-ë	nodż-i	zem-i, zemi-e
Dw.	dësz-ë	biédz-e	nodz-e	zem-i
Wn.	dësz-a	biéd-a	nog-a	zemi-a
Nrz.	dësz-ą	biéd-ą	nog-ą	zemi-ą
Ml.	=Dw.	=Dw.	=Dw.	=Dw.
Wł.	dësz-o	biéd-o	nog-o	zemi-o

wielnô lëczba

Nz.	dësz-e	biéd-ë	nodż-i	zemi-e
R.	dësz-ów, dësz	biéd-ów, biéd	nog-ów, nóg	zemi-ów, zem
Dw.	dësz-óm	biéd-óm	nog-óm	zemi-óm
Wn.	=Nz.=Wł.	=Nz.=Wł.	=Nz.=Wł.	=Nz.=Wł.
Nrz.	dësz-ami, dësz-ama	biéd-ami, biéd-ama	nog-ami, nog-ama	zemi-ami, zemi-ama
Ml.	dësz-ach	biéd-ach	nog-ach	zemi-ach

pojedinczô lëczba

Nz.	rol-ô, -a	stëdni-ô, -a	mësz
R.	rol-ë, -i, -e	stëdn-i, -e	mësz-e, -ë
Dw.	rol-i, -ë, -é	stëdn-i, -é	mësz-ë
Wn.	rol-ą, -ã	stëdni-ą, -ã	mësz
Nrz.	rol-ą	stëdni-ą	mësz-ą
Ml.	rol-i, -ë	stëdn-i	=Dw.
Wł.	=Nz.	=Nz.	mësz-ë

wielnô lëczba

Nz.	rol-e	stëdni-e	mësz-ë, -e
R.	rol-i, -ów	stëdni-ów	mësz-ów
Dw.	rol-óm	stëdni-óm	mësz-óm
Wn.	rol-e	stëdni-e	=Nz.
Nrz.	rol-ami, -ama	stëdni-ami, -ama	mësz-ami, -ama
Ml.	rol-ach	stëdni-ach	mësz-ach
Wł.	=Nz.	=Nz.	=Nz.

Według tych wzorów odmniejają się wszystkie rzeczowniki żeńskie, a więc typ „twardy“ (biéda), o temacie zakończonym na -k, -g (noga), o temacie zakończonym na -c, -dz, -cz, -sz, -ż (dësza), miękkie (zemia), zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na -ô (rolô) i na spółgłoskę (mësz).

Cwiczënczi

1. Wëbierzë z ramczi pasowné jistniczi:

dëszã, nogów, chëczë, biédë, nogama, stëdnią, drëchnë, rolë

Farmazyn nigdë ni mô……………… . Òna zapisëje diôbłu………………… . Jegò synk ni mô prôwdzë…………………… . Më przebiérómë chùtkò………………… . Stark zdrzi w ………………………… . Ji tatk robi na …………………………… . Chòri człowiek ni mô ………………………… . Jidã so do …………………… .

2. Wpiszë jistniczi w pasownym zanôleżnym przëpôdkù:

Më jesma w jizba. Òni gôdają ò ji koza. Sztërë krowa są na łące. Dzeckò mô czôrną gąba. Dlôcze nie dajesz drëchna kwiôtków?

3. Przełożë na kaszëbsczi pòdczorchniãté pòlsczé jistniczi:

Dôj jegò żonie sztërë bùlwë. Jô nie jidã do pracy. Tam ni ma jejich owiec. Tatk mô wieldżé nogi. Doma są myszy. Kòl studni rosce heltka.

4. Przełożë na kaszëbsczi:

Dajcie jej mężowi pracę. Synek ma brudną twarz – mówi jego matka. Kaszuba jedzie do wsi. On chce kupić cztery krowy. W domu jest szpadel – mówi jego dziadek. Kogucik siedzi przy kokoszce. Nasz ojciec gra w karczmie na skrzypcach. Żebrak ma pustą torbę. Ludzie mówią, że farmazyn to jest człowiek, który zapisuje duszę diabłu.

Cwiczënczi w gôdce i w pisanim

Dwie brzózczi

Wëstrzeloné w niebò
dwie sostrë brzózczi stoją
z lëbima wietewkama;
w malinczëch lëstach grãdzą…

Litosc przëchôdającégò
zabôczony pòdrzatk,
pòrwóné mësle
pòczwòrdóny kwiôtk.

Czemù të, wietrze, szarpiesz za włosë,
łżë wëcyskôsz w jezoro wiôldżé?
Czemù të, smùtkù, rozdôwôsz losë
wërwóné serca pchôsz do òbeldżi?

Przestańta płakac, piãkné drzewa
ùcëszta smùtczi zymkòwim lëstem
kò słuńce je ë ptôszczi spiéwają…
nie płaczta, sostrë, piãkné drzewa!

(Stanisław Rejter)

Słowôrz
brzózczi – brzózki
grãdzëcb – ciążyć, przygniatać
kò – tu: przecież
lëbi – tu: nadmiernie wysoki
lëst – liść
pòczwòrdóny – podeptany
pòzdrzatk – widok
wietewczi – gałązki
zabôczony – zapomniany
zymkòwi – wiosenny

Cwiczënczi

1. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã „Dwie brzózczi” i dôj bôczenié na wëmòwã samòzwãków: a, ô, é, ë, ó.

2. Przeczëtôj ùwôżno wiérztã „Dwie brzózczi” i dôj bôczenié na wëmòwã zwãków òznaczonëch lëtrama ò, ù.

3. Wëpiszë z wiérztë „Dwie brzozczi” wszëtczé jistniczi białczégò ôrta.

4. Pòdczorchniãté w wiérzce jistniczi òdmieni wedle przëpôdków.

5. Jaczé są brzóczi? Wëbierzë z ramczi pasowné znankòwniczi.

złoté, piãkné, wësoczé, papòwé, sarkòwé, snioné, zeloné, rozwietwioné, stôré, żelôzné

6. W jaczich słowach wiérztë mómë wëmianë k : cz, g : dż?