Jerzy Treder
Fonetyka i fonologia
1. Wprowadzenie. Akcent
Specyfikę kaszubszczyzny tworzą wszystkie jej właściwości brane łącznie, a zatem archaizmy (w regresie nawet na północy) i innowacje, lecz systemowe innowacje są dla niej istotniejsze i je przede wszystkim prezentuje niniejszy rozdział; są one wyrazistsze od archaizmów i powodują głębsze zmiany. Jeszcze język (pisany) F. Ceynowy sprawia wrażenie bliższego współczesnej mu ogólnej poszczyźnie1. Rozwój fonologiczny kaszubszczyzny opisała Z. Topolińska2, tutaj natomiast chodzi o przedstawienie nienormatywnego obrazu współczesnego, ale raczej tylko z częściowym odzwierciedleniem bogatego zdyferencjowania wewnętrznego. Opis niniejszy oparto na stosownych opracowaniach (np. F. Lorentz, Gramatyka Pomorska[GP], wyd. 2 fotoofsetowe, Wrocław 1958-1962, Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich [AJK], oprac. przez zespół Instytutu Słowianoznawstwa PAN, I-VI pod kier. Z Stiebera, VII-XV pod kier. H. Popowskiej-Taborskiej, Wrocław 1964-1978, Z. Topolińska, Teksty gwarowe centralnokaszubskie z komentarzem fonologicznym, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej [SFPS], VII 1967, s. 87-125, Z. Topolińska, Teksty gwarowe południowokaszubskie z komentarzem fonologicznym, SFPS, VI, s. 115-141, Z. Topolińska, Teksty gwarowe północnokaszubskie z komentarzem fonologicznymi, SFPS, VIII 1969, s. 67-93; tam dalsza literatura) i różnych monografiach, co bliżej w popularnej Gramatyce kaszubskiej (E. Breza, J. Treder, Gramatyka kaszubska. zarys popularny, Gdańsk 1981).
Kaszubszczyzna nigdy nie była całkiem jednolita, a procesy różnicujące od XIII w. dalej ją dzieliły, zwłaszcza jednak od poł. XIX w. Tak kształciły się dziś główne cechy kaszubszczyzny: a) konstytutywne kaszubienie, tj. stwardnienie ś ź ć dź ≥ s z c dz (dokonane między XII a XVI w.), np. sedzec3; b) przejście nieprzegłoszonego ps. *ę ≥ i (nosowe) (od XIII w.), potem odnosowione, np. dic (pol. dać), jastrzib; c) zmiana i y u (krótkich) ≥ ë, tzw. szwa (od poł. XVII w.), np. czëc, jastrzëba; d) rozwój miękkich k’ g’ ≥ ć dź (pd.) lub cz dż (pd.), np. taczé dłudżé nodżi (poł. XIX w.; kiedyś właściowości Borów i Krajny).
Realizacja fonetyki, fleksji, słowotwórstwa czy słownictwa z frazeologią pozwala wyróżnić gwary: 1. północne (Puckie i pn. Wejherowskiego): silnie dynamiczny akcent ruchomy i swobodny, siedlisko różnorodnych archaizmów (np. fonetyczny typ darga, fleksja typu kam, praes. typu graję, imperat. typu niesë, sufiks deminut. -ica, prefiks są-) i ognisko innowacji (np. fleksja rzeczownika typu żëcégo, końc. dop. -éṷe : jeṷe (pol. jego), perfectum typu jacha/jachała; wyróżnia się bardziej archaiczny zachód nad Jez. Żarnowieckim i nowatorski wschód, np. ń ≥ ni, ł ≥ l (bylaczenie na Kępach Oksywskiej, częściowo Puckiej, Swarzewskiej i płw. Hel); 2. środkowe (Kartuskie i pd. Wejherowskiego), np. na zach. denazalizacja nosowych (jazëk, kósk ‘nieco’, por. pol. kąsek); 3. południowe (część Kościerskiego, Chojnickiego i Bytowskiego) z archaicznym zachodem (tzw. Gochy) oraz innowacyjnym i polonizującym wschodem (Zabory), np. akcent paroksytoniczny, brak zmiany ǔ ≥ ë (np. Kaszubë), sufiksy -ak (np. celôk, -isko (np. zamkowisko), -iwac (np. pisywac), imperfectum typu jô żem pisôł itd.
Kaszubszczyzna jest nadal tak silnie wewnetrznie zróżnicowana, że nawet poszczególne wsie mają odrębne systemy wokaliczne4. Do najważniejszych cech tych systemów zalicza się: silną dyftongizację samogłosek okrągłych (tylnych), obecność odrębnego fonemu ë, komplikację systemu samogłosek ustnych w efekcie odnosowienia samogłosek nosowych, daleko idącą, ale aktualne ograniczaną tendencję do przesuwania samogłosek tylnych ku przodowi jamy ustnej, np. prawie powszechne (poza pd.-wsch.) pṷele (pol. pole, dawne luzińsko-wejherowskie i szemudzkie tje krjewa z rjegami (pol. to krowa z rogami), lokalne dziś sulecko-sierakowskie ti Kartizë (pol. tu Kartuzy), wpływ dynamicznego akcentu na połnocy na rozwój samogłosek, zwłaszcza ich redukcje, np. chałpa, grańca.
Akcent kaszubski (GP 598-654, AJK X 1978 15-42)5 ma charakter przycisku, na północy jest dynamiczniejszy i powoduje redukcje samogłosek nieakcentowanych, np. chałpa, glińca, Lëzno, nie chc (= nie chcã), rozmiôc, skorpa, srowi. Kaszubszczyzna nadmorska utrzymała archaiczny akcent swobodny i częściowo ruchomy, np. czarownica, czarownic, czarownicama; tu też zachował się stary akcent na ostatnią (oksytoniczny) w dwuzgłoskowych przymiotnikach (np. miodny, mitczi i przysłówkach (np. lepi, wczorô) czy bezokolicznikach typu rozebléc, w czasie teraźniejszym typu drëżi, grzëmi czy przeszłym skróconym typu czëta (= czëtała), także w rzeczownikach typu céniô, rolô, zdrobnieniach typu koszik, wozyk czy typu krowińc, koscółk, jak też w połączeniach typu nad tobą, za mną. Akcent o ograniczonej swobodzie spotkać można na północy, ale reprezentatywny jest on dla Kaszub środkowych (Kartuskie i pd. Wejherowskiego), np. czarownica, czarownic, czarownicama; jest to tzw. akcent kolumnowy, wykazujący stałą odległość między sylabą akcentowaną a początkową wyrazu. Nieruchomy akcent na początkowej (inicjalny) ma pd. (Bytowskie i Kościerskie), a szerzy się on też w centrum (Kartuskie), np. czarownica, czarownica, czarownic, czarownicama. Na pd.-wsch. (Zabory) akcent pada na przedostatnią (paroksytoniczny), co wynikiem wpływów polszczyzny, np. czarownica, czarownic, czarownicama.
2. Wokalizm kaszubski
| i | u | |
| e | ô | o |
| ë | ||
| a |
Dla całej kaszubszczyzny6, tj. nie bacząc na lokalne różnice, przyjąć trzeba następujące samogłoski ustne: niskie a, średnioniskie e ô o, średniowysokie é ó, wysokie i u oraz ë, czyli tzw. e centralne. Dochodzą do tego dwa fonemy samogłoskowe nosowe: ę (pn.) lub ã (śr. i pd.) oraz ą. Wymowa części samogłosek kaszubskich różni się nieco od odpowiednich ogólnopolskich, ale bliżej należy przedstawić samogłoski nie mające w niej współcześnie swoich odpowiedników, mianowicie ô é ó ë ã.
2.1. Samogłoski ustne a e i o u w pozycji niezależnej
2.1.1. Kaszubskie a artykułowane jest jak pol. a, np. droga, w opozycji do drogô (pol. droga), drogṷe (pol. drogo), drogã (pol. drogę). Zachodzą jednak liczne różnice dystrybucyjne (w dodatku lokalnie zróżnicowane) w związku z obocznościami typu arch. bardówka obok nowszego brodawka czy arch. jerzmo, reno wobez nowszego jarzmo, rano, uzależnieniem pozycyjnym typu sónczi i typu nąma czy typu dej, grej, typu fleksyjnego chłopama obok chłopami czy grelë, kredlë (pd.) obok gralë, kradlë, a por. też czas przeszły typu (jô, wa) pisa (pn.) obok pisała. W nagłosie może być poprzedzane protezą h albo j, np. (h)alac ‘przynieść’, jagwind, (j)aż, wyjątkowo protezą w, np. walcérz (pol. alkierz).
2.1.2. Kaszubskie e wymawiane jest jak pol. e, np. pierze, w opozycji do piérze (pol. pierze, pióra) czy sek(ł) i sek ‘człowiek dokuczliwy’ wobec sëk (pol. syk czy sëk ‘pies’ (por. sëka, pol. suka); uwaga: tzw. szwa (ë) nie występuje po fonetycznie palatalnych. W gwarze Jastarni po miękkich pojawia się samogłoska ô, np. biôgac, jôzoro. Liczne różnice dystrybucyjne dotyczą przede wszystkim typu chcéma (pd.), grzebién/grzebiń, mniészi, daw. luzińskie djebrô krjewa, młoc, płoc, typ dobëtk, ojc, ale typ koceł czy liter. typ łep, łepa, zakończeń -elë typu grelë, dop. typu dësze, sufiksu -ewo typu ojcewi. Nagłosowe e może poprzedzać j-, np. Jewa, lub h- np. (h)eltka (pn.).
2.1.3. Kaszubskie o i u brzmią jak odpowiednie pol. o i u, np. rok w opozycji do róg, rak/rek, rëk (pol. ryk) w opozycji do lód, lat.
Kaszubskie o w arch. młoc, płoc (z pochodnymi) i zachowanie czosac, krzosac, smiotana, a także w analog. nioslë, wiozlë, ale zlanie ôł typu żôłti, wôłtôż, żółniérz, natomiast po twardych zębowych i przed r, rz zwężenie w ó jest częste, np. dósc, trzóda, niemal powszechne przed N, np. koń czy kuńc, słuńce itp.
Część kasz. u alternuje z ë, np. lud : lëdu, pług : płëga. Z nieregularności wymienić trzeba powszechne jitro//witro, rozpowszechnione naji, waji (≤ naju, waju), a śrkasz. ji (pol. już), zresztą rozpowszechniona jest wymowa zwężonego i odwargowionego u jako ü czy wręcz i; ostatnia szczególnie w centrum. W nagłosie poza labializacją (zob. niżej) zachodzi prejotacja, np. jic, juscé (Swarzewo), jurlop (Kępa Swarzewska) i zleksykalizowane juchnąc ‘mocno uderzyć’ (Zęblewo, Strzepcz, Puzdrowo).
Samogłoski o, u ulegają dwom powiązanym ze sobą procesom fonetycznym, tj. powszechnej po spółgłoskach wargowych i tylnojęzykowych oraz w nagłosie dyftongizacji wraz z możliwym przesunięciem drugiego elementu dyftongu ku przodowi jamy ustnej7, np. mṷowa, kṷoza, ṷojc; mṷcha, kṷura, ṷuszë (pd.-wsch.) obok mṷewa, kṷeza, ṷejs; mṷücha, kṷüra, ṷüszë (powsz.) czy mṷéwa, kṷéza, ṷéjs (pn.); mṷycha, kṷyra, ṷyszë (śr. i częściowo pn.). Zleksykalizowało się to w nagłosie: łupa (pd.)//hupa ‘kupa’ (pn.), huscé (Zatoka Pucka)//wuscé, a por. dawne wotrok//jotrok ≤ otrok. Labializacja nie dotyczy wtórnego ó + N w cel. lm. -óm, np. białkóm, chłopómi, krëkóm (zob. 2.2.3.). Działo się tak również po innych spółgłoskach, nierzadko wraz z zatratą labializacji, do czego por. dawną wymowę typu tje djema je cjetka i sjestra (zach. Wejherowskiego), zmorfologizowaną częściowo w typie kṷelane, kṷerëte, cwarde, mṷecne (pol. kolano, koryto, twardo, mocno).
2.1.4. Kaszubskie i artykułowane jest po twardych i miękkich jak pol. i, np. bik (pol. byk) w opozycji do bek (dop. lm. od bëka ‘motyka’), bṷek (pol. bok), bóg, buk, przy czym po twardych alternuje nieraz z ë, np. dim : dëmu, rib : rëba, syn : sëna, też trzisc : trzësc (pol. trząść), gdyż na północy Kaszub nieprzegłoszone ps. *ę ≥ i ≥ ë (zob. 1.), nadto np. w liczebnikach dzesyńc, dzewińc, pińc (pn.) obok dzesãc, dzewiãc, piãc (pd.). Wtórbe i pojawia się w typie ti dobri oraz ni móm czy grzebiń (2.4.2.). Obserwuje się proces obniżania artykulacji i ≥ é po wargowych, żebowych i po miękkich, np. białczé, nodżé, sënowié (cel.). Nagłosowe i śródgłosowe i poprzedza proteza j, np. jidą, stoji, stojisz, stojimë, rzadko w, np. wiskac ‘iskać’.
2.2. Samogłoski ustne a e i o u w pozycji zależnej, tj. przed lub rzadziej po spółgłoskach r l ł m n ń j, ulegać mogą artykulacyjnemu zwężeniu, rzadziej rozszerzeniu.
2.2.1. Samogłoska a:
aj ≥ ej//éj: rozk. typu daj, graj obok dej, grej // déj, gréj oraz dôj, grôj (Puckie), też biôj obok biej//biéj (Wejherowskie, pd.-wsch.) ‘idź’, niektóre wyrazy rodzime typu pajk//pejk, zajc//zejc, czy obce typu fajn//fejn, rajtowac//rejtowac;
aN ≥ ãn : nãma, scãna, tãm, wãma (zwłaszcza na obszarze między Wejherowem a Kościerzyną; wymowa typu barchon//barchãn, Jónki//Jãnk; na pn. zaimek tąm lub tã (pol. tam), gdzie i końcówka narzędnika lpoj. -em ≥ -ã, np. z Bogã wobec z Bodżem//Bodżém;
aN//aŃ ≥ eŃ: greńca, keńta, mieszkeńc, teńcowac (Kępa Oksywska, pn. Wejherowskiego, pd.-wch.), także typu porénk, rémiã; aN: grenca itd. (płw. Hel);
ar ≥ er : typ dzerlë, też zmierkowac, typ fardich//ferdich (śr., pd.) dezmar//dezmer;
ra-, ja- ≥ re-, je- : rek, remiã, reno, jerzmo, jeskulëca, wieszczórka.
2.2.2. Samogłoska e:
ej ≥ é(j) : -é(j)szi : piãknié(j)szi (powsz.); w wyrazach czé(j), té(j), wé(j) i w zapożyczeniach, np. cé(j)ch, klé(j)d, wé(j)da (pn. i pd.);
eł ≥ éł, np. kocéł, oséł (Puckie i Wejherowskie);
eN ≥ éN : chcéma, czému, jedén, téma, tén – normą na pd., nawet w typie zé mną; na pn. dyftongizacja typu lejn//léjn; typ adwańt, dokumańt, instrumańt jest kociewski;
eŃ ≥ iŃ : typ czerwińc, krowińc, Słowińc, wińc oraz przymiot i przysł. na -eńczi, -eńko : malińczi, malińko. Typ obeńdze, odeńdze, przeńdze, rozeńdze, weńdze itd. jest pnkasz., natomiast typ odé(j)ndze itd. na pd. Wejherowskiego, typ odéńdze/odéndze itd. płw. Hel, Kępa Swarzewska i Pucka, typ odińdze//odindze na pn. Wejherowskiego;
er(z) ≥ ér(z) : typ cérpiec, dzérsczi, piérs, sérce pd., rzadziej pn. i śr. obok powsz. cerpiec, serce itd.; pierwotne ir(z) utrzymuje się obok ér(z) na północy, np. dzyrsczi, sczirz, smirdzy.
2.2.3. Samogłoski o u:
oN ≥ óN//uN : typ dóma//duma ‘w domu’, kóń, kónia//kuń, kunia, zwón, zwóna//zwón, zwóna, także w cel. lm. -óm, np. chłopóm, krëkóm obok kotóm//kotom, i w typie dó mnie, dó nas – na pd., gdzie indziej rzadko obok powszechnego typu poza tym dóm ‘sień’, ale doma, kóń, kṷenia; powszechnie kuńc, słuńce (i pochodne), a także np. słińce czy podobne kôłtun//kôłtin;
oł ≬ ôł : typ żôłãdz, żôłniérz, wôłtôrz (2.2.1.); uł ≥ üł/ił, np. czüł//cził, koscół//koscüł//koscył itd.;
zleksykalizowane ó w szkólny, szkolnô ‘nauczyciel(ka)’, ale szkoła, szkołowi;
or ≥ ór/er/ér : dochtór//dochter, kątór//katera; rzadziej ôr (Borzyszkowy): gąsôr, wieczôr.
2.2.4. Samogłoska i:
i przed j lokalnie nie przechodzi w ë (Swornegacie), np. szije, tije, żije, a nadto tamże i nieco szerzej -ij/-yj ≥ -i, np. czi, mi sã, pi, szi, szita, stri (pol. kij, miej się, pij, szyj, szyjcie, stryj); najczęściej tak w imperatiwie;
ił, ił po twardych właściwie bez zmian, gdy po miękkich w eł//éł, np. mówieł, pieła, robieła, zgniełi, miełowac – powszechniej w centrum, rzadziej na pn. i pd., regularniej béł, rzadko bëł. Na pd. od Kartuz występuje wymowa typu pioła, pióła. W regresie jest pn. bu, prosu (pol. był, prosił) itp.;
ir(z) ≥ er(z) zob. 2.2.2.
2.3. Samogłoski ustne ô é ó ë w pozycji niezależnej
2.3.1. Kaszubskie ô ma zróżnicowaną artykulację: a) arch. å spotykaną w gwarze luzińskiej, w centrum i na pd.-zach., np. zåtór, a niekiedy na pn.-zach. i na pd. słyszy się dyftong åṷ (jak w Borach), np. nåṷgawice ‘skarpety’, wåṷga; b) starszą typu o//ó (pd. Wejherowskiego, Zabory, Jastarnia i Bór), przy czym ó raczej na zach. Wejherowskiego, np. mo//mó, trowa//trówa, woga//wóga; na pd. często ó//u (AJK VII 115); niegdyś o miało szerszy zasięg, np. na pn.-zach. (AJK VI 199); c) centralne ö (Puckie, wsch. Kartuskiego i na pd. od Bytowa), np. mö, pölc, söc; d) najbardziej wyewoluowana barwa e właściwa jest dla zach. centrum oraz częściowo pn.-zach. i pd.-zach. (AJK XIV 48), np. me, pelc, sec, steri, ptech itd.; szerzej por. typ deł (2.4.1.).
Uwagi: 1. Na pd.-wsch. częściej występuje już a, tj. jak na Kociewiu, np. stari, trawa. 2. Widać, że kasz. ô może przyjmować barwę wszystkich w grę wchodzących samogłosek (AJK VII 150), a zatem e é y//i (szczególnie zach. Kartuskiego), o (Wejherowskie), ó//u (zwłaszcza pd.). Znane to przynajmniej od badań Hilferdinga (1856), ale geografia tych kontynuantów się zmieniała8. 3. Realizacja ô typu o różni się od pierwotnego o niepodleganiem dyftongizacji, np. gôłka//gołka//gełka (pol. gałka) wobec gṷełka, ‘niedojrzały owoc’.
2.3.2. Kasz. é przeciwstawia się kasz. e, np. jém, jé (pol. jem, je), ale jem, je (pol. jestem, jest) itd., przy czym wymawiana jest właściwie dwojako: a) arch. jako é, czyli e ścieśnione, pośrednie między y i e, np. biéda, chléw, mléko, pogrzéb, slédz, téż; bliższe e na pn.-zach. i na pd.-wsch., gdzie też skłonność do wymowy dyftongicznej typu mléjko; b) jako y, i lub im bliskie, np. bida, kolibka//kolybka, mlyko itd., mianowicie na obszarze na pd. od Pucka aż po Kartuzy; częściej i dla akcentowanego é po spółgłosce miękkiej (AJK XIV 122); odróżnia się tu np. jem : jém : jim (pol. jestem : jem : im); jô : je : jé : ji (pol. ja : jest : je : jej). Wtórne é pojawia się w typie białczé (2.1.1.), téma (2.2.2.) i chodzéł (2.2.4.) czy Macéj, gadé (2.4.2.). Odmiennie przebiegają wymiany é : e, np. brzég : brzegu//brzégu (4.1.4.), a szerzej występuje typ kuńc (2.4.3.).
2.3.3. Kasz. ó wymawiane jest pośrednio między o i u, nieraz bliższe u, różniąc się od niego (np. bóg : bṷuk), od o (np. spód : spod) czu od ô (np. dôł : dół); pełne zrównanie z u zachodzi tylko na pd., np. curka, sudmi (GP 286) i w typie muj (2.4.3.), ale por. nieregularnie oboczności typu batóg//batug, jaskółka//jaskułka, może//móże, znôw//znów itp. Dla Boru i Jastarni typowa jest wymowa dyftongiczna typu geṷra, seṷl, eṷz (pol. góra, sól, wóz) (GP 286, AJK II 66), natomiast na pd.-zach. typu bṷyg, gṷyzdz, mṷywiã (GP 287, AJK 81-84).
2.3.4. Kasz. ë wymawiane jest przeważnie jak niezaokrąglone e środkowe, ale jej konkretne brzmienie jest zróżnicowane geograficzne i uwarunkowane m. in. akcentem czy sąsiedztwem (np. ł, zob. 2.4.4.): a) na pn. i w centrum akcentowane ë zbliża się do a, poza akcentem ulega redukcji (np. dënga zam. dënëga ‘fala morska’) lub przyjmuje barwę e, która w ogóle dominuje (H. Popowska-Taborska, Centralne zagadnienie wokalizmu kaszubskiego. Kaszubska zmiana ę ≥ i oraz i, y ≥ e [CZW], Wrocław 1961); b) pd.-zach. ë wymawia jak e niezależnie od akcentu; c) na pd.-wsch. ë zbliża się do zaokrąglonego y lub zredukowanego u, np. ryby lub rubu, przy czym zakres występowania ë jest węższy, nie obejmując u (np. cudzy, czuc, Kaszubë) oraz i po l, np. deli, mieli (CZW 57) czy szerzej w typie żijã (2.4.4.), jak się to dzieje gdzie indziej.
Na północy z kolei ë ma szerszy zakres, odpowiadając też pol. ę, np. cëgnąc, celëca, jastrzëba (CZW 34), i występując także w nagłosie zamiast i, np. ë, ëż, ëżlë (CZW 64) czy wtórnie w typie drëżéń//dërżéń (4.1.3.), a poza tym pojawia się tu po spółgłoskach miękkich, np. drëdżëch, drëdżëmi jako analogicznych do dobrëch, dobrëmi (CZW 67).
2.4. Samogłoski ustne ô é ó ë w pozycji zależnej
2.4.1. ô + ł ≥ eł: biełi, chceł, deł, mełi, poniedzełk; w regresie jest luzińsko-wejherowski typ biegu(ł), wiedzu(ł) itp. (GP 313).
ô + N ≥ óN szczególnie na pd.: bocón i bocóna, móm i mómë, pón i póna, jechóny itp., gdy reszta Kaszub rozróżnia zwykle pón, pana, sóm, sama; w Puckiem, Wejherowskiem i pn. Kartuskiego imiesłów ma zakończenie -ôny, np. jachôny9. Dalsze zwężenie ó prowadzi nieraz do zlania z u, np. Gduńsk, tuńc (GP 296). Na pn. od Kościerzyny dochodzi do unosowienia w typie bocón, a zatem bocąn, tąni, ząmk (AJK XIV 149); por. o + N (2.2.3.).
2.4.2. éj ≥ ij/yj: Macéj, oléj, złodzéj, przy czym -j zwykle ginie, poza pd.-wsch., np. Macy; powszechniej ginie ono w odmianie zaimkowo-przymiotnikowej, np. ti dobri, ny nowi (pol. tej dobrej, onej nowej), też w stopniu wyższym przysłówka, np. blëżi, dali, wicy (GP 208). Zanika ono też w 2. os. rozkaźnika typu gadé, gadéta; dé, déta; smi, smita; wli(j), wli(j)ta itd., jak również w przymiotnikach typu lżészi, m(n)iészi itd.
éN = eN (zob. 2.2.2.), np. ni móm ‘non habe’, ni ma ‘non est’, ni mogã, ni muszã itd., szerzej na pd.-wsch., np. ni mówiã, ni niesã itp.; podobnie éŃ ≥ iŃ, zwłaszcza na pd., np. drëżiń, grzebiń, jeliń (GP 215).
2.4.3. ój ≥ u(j), np. poku(j), pudã, nadto na pd. np. buj(ta) sã, muj, swuj, zdruj (GP 289, K. Nitsch, Wybór pism polonistycznych [WPP], Wrocław 1954-1958, III 62, 77, 92);
ół ≥ eł//ôł w okolicach Żarnowca, częściowo w Kartuskiem i na pd.-zach., np. dzãceł//dzãcôł, steł//stôł (GP 292), natomiast na pd. zwężenie w uł, np. puł, stuł (GP 293);
ór ≥ ôr//er, np. córka, gąsôr//gaser, klôsztór//klosztôr//kloszter (GP 293);
o + N ≥ ó//u + N (jak pierwotne o i ô, o czym zob. 2.2.3. i 2.4.1.), np. dóńc//duńc, kóńc//kuńc, słóńce//słuńce.
2.4.4. brak na pd. ëj ≤ ij, np. żijã (GP 229, AJK XIV 98), a na pd.-wsch. lë ≤ li, np. greli, mieli (zob. 2.3.4.);
łë ≥ ło na pn. i w centrum, np. głochi, dłogszi, łosëna, płoga, tłosti (GP 228), a częściowo w Puckiem i Wejherowskiem zachowano łu, np. głuchi.; zob. 2.3.4.
2.5. Samogłoski nosowe
Kaszubskie ą przyjmuje brzmienie ustnego o (Wejherowskie, Kartuskie) lub częściej ó//ů, a nawet u (por. samogłoska ó 2.3.3.). W Puckiem wyróżniała się Jastarnia z Borem: a) w Borze barwa nosówki zależała od akcentu, mianowicie krótka nieakcentowana typu o, np. golǫba, pǫkati, nosówka długa akcentowana typu a, np. ksandz, bank (pol. bąk), pchnąc; b) w Jastarni krótka ą, długa ǫ, także niezależnie od akcentu dla obu e, np. gemsór, ksemżka, zemb.
Mimo że w Puckiem dominuje wymowa asynchroniczna, to synchroniczna jest częstsza niż przy ę, a przed szczelinową przeważa (A. Ściebora, Wymowa samogłosek nosowych w gwarach kaszubskich [WSN], Wrocław 1973, 61, 63). Na południe od Puckiego wymawia się ją w zasadzie synchronicznie, ale na zach. Kartuskiego obocznie często z denazalizacją, jak przy ę (zob. 2.5.2.), czemu sprzyja podwyższenia artykulacji do u.
Oto istotniejsze szczegóły: a) niegdyś dominowała barwa o, ó//u, ostatnia zwykle pod akcentem i przed tylnojęzykową; b) w czasie przeszłym przed ł, l: na północy występuje częściowy lub pełny rozkład nosowości, np. wzón//wzųn, zdjón//zdjųn, rzadziej nosowość jest synchroniczna typu dął, przy czym -ł często ginie, np. scą (pol. ściął), natomiast na południu przeważa przeważa synchronia rznął, ale wzrasta liczba realizacji odnosowionych, np. ucół//ucuł; c) wszędzie słyszy się wymowę pośrednią typu dųmb, zųmb. W Jastarni jak przy ę (zob. 2.5.2.) nosowość wyodrębnia się jako m, np. ksemdz, wemtroba, wemż (WSN 73, 103); d) na zach. Kartuskiego i nieco szerzej zachodzi odnosowienie ą wśródgłosie, a denazalizacja w wygłosie zdarza się częściej i na większym terenie, chociaż Wejherowskie cechuje wymowa synchroniczna (WSN 148).
2.5.2. Kaszubskie ã//ę: przeważa wymowa szeroka, czyli arch. a nosowe, zapisywane jako ã, ale w Puckiem i na pn. Wejherowskiego ekspansywniejsza jest wymowa wąska typu e, oddawana literą ę, a równolegle z przejściem od barwy typu a do typu e zachodzi rozłożenie nosowości, a zatem gąs//gęsi//gens//géns; miąso//mięso//mienso//miénso, zwłaszcza przed spółgłoskami zwartymi i zwartoszczelinowymi, np. gąba//gęba//gemba//gémba; tącza//tęcza//tencza//téncza. Obszar na zach. od linii Wejherowo-Kartuzy-Kościerzyna (wsie: Klukowa Huta, Sulęczyno, Gowidlino, Sierakowice, Kowale, Kistowo, Łączyno, Zawory, Zgorzałe, Brzeźno, Skorzewo, Lipuska Huta, Zapceń, Kiełpino, Stara Huta, Kujaty) cechuje żywy proces denazalizacji, np. dabowi, jazëk, wabórk, zabë (WSN 36, 52), z czym często wiąże się zmiana barwy typu jozëk, zobë (GP 343).
Oto ważniejsze szczegóły: a) Na całych Kaszubach przeważa wymowa synchroniczna, ale postępuje proces rozkładania, a wyodrębniana spółgłoska nosowa dostosowuje się do miejsca artykulacji następnej spółgłoski; wyjątkiem jest znaczna liczba wymówień w Jastarni, gdzie rezonans nosowy przyjmuje zawsze wartość m, np. ksemżô, prosamta, temcza (WSN 16) (por. 2.5.1.); b) Ciągle silnej nosowości dowodzą wtórne unosowienia typu klãpa, kalãdôrz, lãpa, w Jastarni np. adwemt, kalamdôrz. Na pn. Kaszub zaimek tam wymawiany jest jako tę//tã, a końcówka -em jako -ã//-ę (AJK XIV 152); c) Szczególna nosowość pojawia się w połączeniach ę + ł, l w czasie przeszłym: na pn.-wsch. i pd.-wsch. przeważa rozłożona nosowość typu cygnena//cygnęna//cygnąna, wzena//wzęna//wząna (GP 352, WSN 107, AJK XIV 156); na pozostałym obszarze dominuje wymowa synchroniczna, ale postępuje odnosowianie, np. cygnąlë//cygnała itp.; d) Postaci liczebników na pn. Kaszub, używane są następujące postaci futurum słowa posiłkowego bądę//bdę//mdę//mbdę, poza tym bowiem bãdã (AJK X 115), natomiast na pd.-wsch. występują osobliwe formy lm. i lp. czasu teraźniejszego tego czasownika: obok powsz. sumë//suma także susmë, susta//suta//sunta (GP 376).
3. Konsonantyzm kaszubski
Dla całej kaszubszczyzny przyjąć można następujący system spółgłoskowy, zawierający 24 lub 25 spółgłosek, gdyż rz występuje częściej lub rzadziej na niektórych terenach, zwłaszcza u najstarszego pokolenia. Aż 16 spółgłosek wchodzi w pary bezdźwięczna : dźwięczna, a mianowicie: p : b, f : w, t : d, s : z, c : dz, sz : ż, cz : dż, k : g; poza nimi zostają półotwarte i ch, chociaż ostatnia w określonych sytuacjach może mieć fakultatywny odpowiednik dzwięczny, np. dobriγ dzecy. Opozycja twarda : miękka dotyczyć może tylko wargowych, np. p : p̍, b : b̍ itd. Tylnojęzykowe k g są właściwie tylko twarde alternując z nowymi miękkimi ć dź bądź miękkimi cz dż, zlewającymi się z dawnymi miękkimi dziąsłowymi cz dż alternujacymi z k g (np. mãka : mãczëc, mãce, mãczi), prócz których funkcjonują nadto miękkie sz ż, alternujące z ch g (np. mucha, musze, noga : nóżka). Miękkie ch’ występuje rzadko i lokalnie, wymieniając się na palatalne ś bądź sz, np. marsiew//marsziew. Wyraźnym ograniczeniom na tymże obszarze podlega przede wszystkim częstotliwość ł, mianowicie w konsekwencji tzw. bylaczenia, np. losos, stól. Na pd.-wsch. pojawiają się nowe ś ź w spieszczeniach typu babusia (zob. 3.4.).
| a) wargowe: p b f w m |
| b) zębowe: t d s z c dz n |
| c) dziąsłowe: sz ż cz dż l (rz) |
| d) średniojęzykowe: ń |
| e) tylnojęzykowe: k g ch |
| f) półsamogłoski: j ł |
3.1. Spółgłoski wargowe p b f w m wymawiane są zasadniczo tak samo jak w polszczyźnie. Jednakże na obszarze całych Kaszub zachowała się częściowo archaiczna wymowa dwuwargowa w, np. dwór//dṷór, swój//sṷój, twój//tṷój, także cawni//caṷni, znôwu//znôṷ(u) itp., co wpłynęło na ograniczenie upodobnienia postępowego, pomieszania nagłosowego wo- (np. woda z ło- (np. łopata) i zmianę końcówki -ego na -ewo//-eṷo, np. teṷe dobréṷe, a por. wymowę naṷożeni//nażeni ≤ nawożeni.
Wargowe miękkie występują w zasadzie tylko przed samogłoską i, np. miska, piwo, poza tym bowiem powszechniej wymawiane są jako połączenie p b f w m z j, np. pjôsk, wjara (AJK XIV 164). Palatalny spirant ch’ obok ś, czyli wymowę typu ofchiara/ofsiara, pchieje/psieje spotkać można pn.-zach., na Kępie Oksywskiej i pd.-wsch. (GP 487, AJK XIV 167); por. naśladowanie gwary mieszkańców Piechowic na Zaborach przez sąsiadów: W psiechucach na psioseczku psiãkné ksiatë ksitną (SGK IV 247). Spirant sz trafia się w gwarze Jastarni i Kuźnicy, np. trafszic, Zofszijô. Miękkie m poza powszechną wymową mj artykulowane jest na Zaborach jako mń, np. mniasto, zémnia, pojawiającą się sporadycznie na wschodzie centrum, np. mnierzknąc (AJK VI 60). Warunkuje to na pd. wymowę z wstawnym m typu amnioł, kolmniérz, smniég, żôłmniérz, jak też typ smiég, smiło sã, zamiecëc (por. pol. śnieg, śniło się, niecić) itp. w gwarze borzyszkowskiej (WPP III 75) czy też mnichë ‘odmiana jabłek’ / michë (pn., śr.), mniszórk ‘kastrator’ (Zabory) / miszórk (Gochy).
Stwardnienie w w typie swat, swãti, swéżi, swécy, swyniô, rzadziej niedwédz, dzwygóm zachodzi np. w Szumlesie, Szatarpach i Skrzydłowie (GP 490). Stwardnienie w dotyczy też końcówki celownika lp. -owi (GP 432), a stwardnienie m – poza gwarą Jastarni i Kuźnicy, np. kamen – zachodzi w końcówce narzędnika im. –(a)mi (GP 494, AJK XIV 166), co umożliwia pojawienie się jako wariantowych końcówek -owë, -(a)më.
Grupa swj ≥ sj w centrum i na pd.-zach., np. sjat, sjãti, sjatło, sjiniô, sjéca, Sjónowo (GP 536, AJK XIV 172), rzadziej gdzie indziej, np. sjętojónczi w Dębkach nad Bałtykiem i w Chwaszczynie pod Gdynią (AJK IV 155) itd. W pd. zaborszczyźnie w ginie w typie gwiôzda, kwiat, kwitnie, wobec czego słyszy się gjôzda, kjat, kjitnie (GP 540), a nadto w Gowidlinie i Kowalach dwj ≥ dj, np. djérze (AJK XIV 172).
Szczątkowo zachowała się miękka wymowa wargowych w wygłosie na płw. Hel i na pd.-wsch. (AJK XI 140, XIV 169) czy na pn.-zach., np. drôbsz ‘drabina’, jedwôbś/niedwôbsz, kôłpś ‘łabędź’.
3.2. Spółgłoski zębowe t d s z c dz n twarde ogólnie nie ulegają zmianom, lecz ich dystrybucja jest inna niż w polszczyźnie, zwłaszcza z powodu tzw. kaszubienia, czyli konstytucyjnego dla kaszubszczyzny twardnienia ś ź ć dź ≥ s z c dz; o nowych ś ź ć dź na Zaborach) i twardnieniu ń ≥ n na północy zob. 3.4., a o ś ź ć dź ≥ sz z cz dż zob. 3.3.
3.3. Spółgłoski dziąsłowe sz ż cz dż są fonetycznie miękkie10 (K. Dejna, Dialekty polskie [DP], Wrocław 1973, CZW 36), co oddawały częściowo poprzednie pisownie, jak ZPK, np. cziekawi, dżiôd, przy czym szerzej występują one wtórnie z pierwotnych ś ź ć dź w typie mëszlã, muszôł, Każa, gdy na pn. (po Kartuzy) za dawne miękkie k̍ g̍, np. celôczi mają taczé dłudżé dżibczé nodżi (zob. 3.5.).
Spółgłoska l jest twarda (DP 116), poza Zaborami (AJK XIV 210). W gwarach bylaczących na pn.-wsch. częstotliwość l wzrasta dzięki procesowi bylaczenia, tj. ł ≥ l11, np. bél, bëla, bëlo, lawa, stól; tak też było u Słowińców. Dzieje się tak również częściowo u tzw. Półbëlôków na Kępie Żarnowieckiej (SGK VII 234), np. léżka, żôlnérz, opôl, a także bardziej na południe, np. czwikla, diôbel, falszëwi, kolnérz, kukla, kukla, ladowac, plaskati, niekiedy w wyrazach zapożyczonych, np. salôta, walach; na tym tle pojawiają się hiperyzacje typu białka, kałędôrz.
Spółgłoska rz z wibracją języka utrzymuje się peryferyjnie na pn. i pn.-zach. centrum, np. orżech, rżéka, zgrżebło, a efektem takiej wymowy jest rozwój pierwotnych rs(z) ≥ rz, np. burztin, charzt, gôrzc, morzczi, pôrzkac (GP 479, 500).
3.4. Spółgłoska środkowojęzykowa ń na ogół trwa bez zmian, ale na sporym obszarze zanika, mianowicie na pn. Kaszub, zwłaszcza w gwarach bylaczących na pn.-wsch., ale notowane to też gdzie indziej w określonych pozycjach, np. kamin, jedzené, mocnészi, ostatny, żołnérz (GP 501-502), typ kónsczi, tanszi, goscync, tunc, grańca (AJK XIV 192); gdzie indziej jest ograniczana (Puckie, Wejherowskie, Kartuskie) przez antycypację miękkości w typie kójnsczi, godcyjnc, także we wtórnym typie fujnt, grujnt (śr., pd.) (AJK XIV 199), ale pojawia się dość szeroko w typie bańda, fuńdameńt, gruńt, hańdel, jagwańd, testameńt, tińta itp. Dla pn. i śr Kaszub właściwy jest typ przińc//przinc, wińc//winc, zéndze//zéndze, gdy pd. ma przijsc i zejndze.
Na pd. Zaborach pod wpływem polskim i kociewskim pojawiły się nowe miękkie ś ź ć dź, występujące zwłaszcza w spieszczeniach, np. Jaś, Brunista, babuśka, bazia ‘owieczka’, biśk ‘byczek’, w deminutywnych przymiotnikach i przysłówkach maluści, maluśko itp. (GP 508).
3.5. Spółgłoski tylnojęzykowe k g ch twarde pozostają w zasadzie bez zmian. Na pn. pojawia się częściej jako proteza fakultatywne h, np. (h)alac, (h)eltka, (h)opkac, (h)uscé, (h)ornôtla ‘spinka’.
Na zach. od Wejherowa i na pd. od Kościerzyny w określonych wyrazach, np. kełbasa, pakét, wãgel, i formach fleksyjnych, np. przed -em (np. rogem, rokem) – zachowują się stare twarde k g, gdy z kolei pn.-zach. i pd.-zach. zna miękkie k̍ g̍: kiełbasa, pakiét, wãgiel, które na pd. Kaszub i na pd. Kartuskiego wymawiane są jako ć dź, natomiast dalej na północy jako palatalne warianty12 cz dż (DP 124), a zatem ciełbasa, paciét, wãsziel; taci dłudzi dzibci cij obok czełbasa, paczét, wãdżel; taczi dłudżi dżibczi czij. Analogiczna zmiana ch’ ≥ ś//sz zdarza się w niektórych wyrazach na części pn. Kaszub (bez samego zach.), np. marsiew//marszew, musi//muszi ‘muchy’, orzesi//orzeszi ‘orzechy’, szersiel//szerszel ‘sierść’, wisier//wiszer (GP 517, AJK XIV 181).
3.6. Półsamogłoski j ł
Głoska j jest niezgłoskotwórczym i, występującym w różnych pozycjach, m. in. fakultatywnie jako protetyczne, np. (J)adam, (j)adweńt, jaż, jigła, (J)ewa, jewanieliô, jic, jimiã (GP 480), też typu wjeséń (4.2.6.), a poza tym w śródgłosie rozdziela samogłoski, np. gojic, gojisz. Ginie ono często w śródgłosie, np. typ mniészi, i w wygłosie, zwłaszcza w formach odmiany przymiotnikowo-zaimkowej typu ti nowi ‘tej nowej’, w przysłówkach, np. dali, jak też w nieakcentowanym wygłosie trybu rozkazującego, np. słëché.
Głoska ł zwykle wymawiana jest jako wariant samogłoski u (por. kontrakcyjny czas przeszły typu pisa ≤ pisała), gdyż tylko na pd.-wsch. starsze pokolenie dość często wymawia ł przednio-językowo-zębowe (AJK XIV 204). W pierwszej wymowie pojawia się w procesie powszechnej dyftongicznej wymowy o, u (zob.), np. ṷekṷe//ṷokṷo, ṷuchṷe//ṷuchṷo, oraz ó w nagłosie, np. ṷósmi, ṷóws.
Wariant ów wystepuje powszechnie na pn.-wsch. w gwarach bylaczących, tj. zmieniających przednio-językowo-zębowe ł ≥ l, np. lokc, plakala. Często ł (tj. ṷ) ginie w wygłosie, zwłaszcza w czasie przeszłym po spółgłosce, np. niós, rzadziej kiedy indziej, jak np. obiécu ‘obiecał’ czy chop, gowa, kąbk (AJK X 153).
4. Alternacje głoskowe
4.1. Wymiany samogłoskowe różnego rodzaju i pochodzenia (GP 405-444), przy czym większość z nich przebiega ogólnie jak w literackiej polszczyźnie:
4.1.1. z apofonii: ’e : a//ô i ’e : o, np. lezc : łazëc i kasz. sedzec : sôdł, niesc : nosëc;
4.1.2. z przegłosu: ’e : ’a//ô, np. kwiece : kwiat i kasz. sedzelë : sedzała, ale na pn. ograniczenia typu na wiatrze//na wietrze, w gniôzdze, gdy w centrum np. lasny, latny//letny, wczasny (AJK XIII 107); ’er : ’ar (≤ *ŕo), np. twierdzëc : twiardi//cwiardi, szerzej niż w polszczyźnie, np. cerlë : carła, mierzlë : miarzła; e’ : ’o, np. aniele : anioł, nieslë : nioslë, kasz. koscele : koscoła, niekiedy obocznie papiorë//papierë, szerzej w czosac, krzosac, smiotana, poza tym z wyrównaniem do postaci z o, np. pn. i śr nioslë, wiozlë (AJK X 146), zamiotlë (AJK XIII 124), albo z wyrównaniem do postaci z e, np. ogólne bierzã, biarzą i pierzã, pierzą (AJK X 62), śrkasz. i pdkasz. niesã, plecã//pletã, pd.-wsch. niesła, wiezła, zamietła (AJK XIII 120), pn. miedny//miodny, wczerô;
4.1.3. z rozwoju jerów: e//é : ∅, np. dzéń : dnia, czerz : krza, również koceł : kocła, kozeł : kozła, oseł : osła, a także w zapożyczeniach typu liter : litra, méter : métra itp., ale też niekiedy z uogólnieniem e, np. bez, bezu, mech, mechu; uwaga: tzw. ruchome e ginie konsekwentnie (poza Zaborami) w sufiksach -ek, -ec, np. dobëtk, kupc (por. nazw. Bork czy Dampc), czy w dop. lm. żeńskich, np. matk, owc, nadto w oct, óws;
Wtórny wokalizm – zwykle w postaci ë, wyjątkowo i, u, np. łiza – w grupach spółgłoskowych z r, rz, l, ł, n, ń (GP 119, 384, AJK XIII 229-250), wykazujący wymianę ë : ∅, nie ma nic wspólnego z jerami13, np. bërnąc//brënąc (pn.)//brnąc (śr., pd.), bërwiô//brëwiô, błozëno//błozno, bulëwisko//bulwisko, dërdza//drëdza, gërzmi//grzëmi : grzmi; këlnã//klënã : kląc; pëlwac//plëwac itd., często wyzyskiwany m. in. w poezji, zwłaszcza Zrzeszeńcow;
4.1.4. z uzależnień iloczasowych: ã/ę, np. dãbë//dębę : dąb; por. kasz. ã : i typu cãti : cąc//cyc, dąc//dic, dżąc//dżic, trząsc//trzic, wëklãti : kląc itp. (4.1.5.); o : ó, np. krowa : krów//krówka, wiozła : wiózł; a : ô, np. brzadu : brzôd, sedzała : sedzôł itp., ale wyrównania typu gwiôzda, o gwiôzdze, sąsôd, sąsôda, a w typie chwalëc, chwalë : chwôlã, chwôlił, kazac, każë : kôżã, kôzôł itd. pn. i śr Kaszuby mają w bezokoliczniku i imperatiwie a, natomiast ô w innych formach (AJK XI 68); e, np. brzegu : brzég, jedzą : jédz, ale nierzadko pd.-wsch. uogólnia é, np. brzég, brzégu (AJK XI 79), a śr. i pd. Kaszuby mają typ spiéwac, spiéwôsz, w imperatiwie spiewôj//spiéwôj, natomiast na pn. grzeszëc, grzeszë : grzészã, czyli e w infinitiwie i imperatiwie, natomiast é w innych formach (AJK XI 68); ë : i//y, np. dim : dëmu, syn : sëna, rib//ribka : rëba, też typu cëgnąc//cygnąc : cygnã (zob. 4.1.5.); wymiany typu dim : dëmu nie ma na pd.-wsch., gdzie dim : dimu (AJK XI 79). Na północy rozróżnia się zwykle pëtac : pitajã//pióm, trzëmac : trzimajã//trzimóm, tj. ë w bezokoliczniku i trybie rozkazującym (AJK XI 68); ë : u: cud : cëdu, pług : płëga, ale na pd. wyrównanie typu dług, długu, a poza tym na pd.-wsch. (Zabory) u nie przeszło w ë, np. Kaszubë, ludze (2.3.2.). Również i w tym zakresie rozróżnia się rzëcac, rzëcã : rzucô, jak przy alternacji ë : i//y.
4.1.5. osobliwie północnokaszubskie ã//ę : i//ą : ë (jeśli i było krótkie), np. cãti//cęti : cyc, wëklãti : klic : klëcé, celãta : celãta, drzëwiãta : drzéwica (obok szerzej wymiany ã//ę : ą,; 4.1.4.).
4.2. Wymiany spółgłoskowe przedstawiono tu wyłącznie opisowo – przede wszysykim za GP 535-598 i AJK I-XIII – bez wchodzenia w ich różnorodną genezę, jak: archaiczność czy innowacyjność na gruncie rodzimym (np. nôwartë ‘kaprysy’ (pn., śr.)//nôwarpë), uwarunkowanie fonetyką niemiecką (np. t : d w fuder//futer ‘pasza’, ‘podszewka’ czy b : w w szruba : szruwa; karkulëca ‘kostur’ //krakulëca, niem. Kragholz) czy polską, np. bindas sã ‘hustać się’ (pd., Borzestowo) ≤ bimbac sã ≬ dińdac. Przytaczana lokalizacja przykładów, które można mnożyć, dowodzi, że są one zróżnicowane dialektalnie.
4.2.1. z wargowymi: p : b: przmiél (śr., pd.)//brzmiél, sôrpac//surpac (Puckie)//sôrbac (śr.)//surbac (Hel, Kępa Swarzewska), żupón (pd.)//żubón (Kartuskie); b : w i b̾ : w̾: banożëc ‘wędrować’ (Żarnowiec)//wanożëc, bezpiek//wezpiek (Gochy), biertka ‘młody szczupak’ (pn., śr.)//wiertka (śr., Zabory), skowrónk//skobrónk (pn.-zach., pd.-wsch.), wietka ‘klepka’//bietka (pn.), wiodro ‘pogoda’ (pn.)//biodro (śr., pd.); w : f: czafrotac ‘szczekać’ (pd., śr.)//czwartowac (Zabory), wëpczi ‘psoty’ (śr., Gochy)//fëpczi (śr.); f : p i f’̾ : p̾: cofac (pd.)//copac, fizgolëc ‘piszczeć’//pizgolëc (pn.), furtka//pórtka (pn.), réflowac (pd.)//réplowac (Puckie), szëfla (pd., śr.)//szëpla (pn.); w : g: wdowa//gdowa, włôsny//głôsny (pn.-zach.); b : m: bdã//mdã (pn.), mëkcëc sã ‘przypominać’ (pn.)//bëkcëc sã ‘pożądać’ (Hel); p : m: prãga//mrãga (Przodkowo, Kosowo, Smołdzino); w : m: procëmny//procywny, równy//rómny (Puckie); m : n i m̾ : ń: miecëc ‘rozniecać ogień’ (śr., pd.)//mniecëc (Zabory)//niecëc (pn.), miedwiédz//niedzwiédz (pd.), żmija//znija (pn.)//żnija (Kartuskie); p : k: plesta (pn., śr.)//klesta (pd.), plëzdra (Gochy)//klézdra (pd.), komuda ‘pochmurność’//pomuda (Hel, Zabory); w : ł(u), w̾ : j (4.2.6.);
4.2.2. z zębowymi: t : d: butla (pn.)//budla, tôcô ‘datki’//dôcô (pn.-zach.), trëptac (pn.)//drëptac, tëmrôt ‘boczna deska wozu’//dëmrot (Bytowskie); s : z: piskłã//pisglã (śr.)//pizglã (śr.); st : zd: jisteba (pn.)//jizdeba, stebło (pn., śr.)//zdebło (pf.); c : s: sopel//copel (Zabory), wacpón//waspón, por. nazwiska Demps i Szews; t : k: karkwiec ‘cherlać’ (śr., pd.)//karpiec (pd.)//tarpiec (Wejherowskie), kol(e)//tol(e) (pd.), ostrzódek ‘środek chleba’ (Gochy)//okrzódek (Zabory), trzesznia//krzesznia (Kępa Swarzewska); d : g: adweńd//jagwańd (Grzybno, Goręczyno, Łapalice i pn.-zach.), brzëdnąc//brzëgnąc, mdlec//mglec, mdłi//mgłi; por. m : n (4.2.1.) i sz : s (4.2.3.);
4.2.3. z dziąsłowymi: sz : ż: żandara//szandara, żuba//szuba (Zabory); sz : s: koskac ‘klaskać’//koszkac (pd.-zach.), smaka//szmaka, strąd//sztrąd, stréfle//sztréfle (Wejherowskie, Kartuskie); r : rz: rechotac//rzechotac; typ cer(z)piec, cér(z)niô, czer(z)wiony z rz na pn.; r : l: fafrónic ‘gadać’//faflónic (Zabory), gãglotac ‘gegać’//gãgrotac (Podjazy)//gãgnotac (śr.), koprowac sã ‘zbijać się w kupę’ (Gochy)//koplowac sã (Zabory), kurduksac ‘kuleć’//kulduksac (śr.);
4.2.4. z średniojęzykową ń : j, np. jedwôb : niedwôb (Hel)//niewdôb (Kępa Żarnowiecka), niérzchnąc sã ‘o rybach: trzeć się’ (śr.)//jérznąc sã (Zabory) (zob. 4.2.4.), Stajszewo ≤ Staniszewo, typ gwajdac (Zęblewo, Łebno) ≤ gwańdac czy majkut (Przyjez. Żarnowieckie) ≤ mańkut z antycypacji miękkości;
4.2.5. z tylnojęzykowymi: k : g i k̾ : g̾: gilac (Swornegacie, Konarzyny)//kilac (Zabory), kramólc ‘pałka’ (pn., śr.)//gramólc, z môłka (Puckie)// z małga (Kępa Żarnowiecka)//bezmałga (pn.); k : ch: barch ‘choroba owiec’ (pn., śr.)//bark (pd.), choléra//koléra (pd.-zach.), chrzón//krzón (pn., śr.), dach//dak (pn., śr.), karno//charno (Kępa Żarnowiecka), klészcz//chlészcz (pn.), kmoter//chmoter (śr., pd.-zach.), krzept (pn.)//chrzept (pd., śr.), niérzch ‘tarło’//niérzk (pn., śr.), spichrz//spikrz (pn., śr.), szchalowac (pd., śr.)//szkalowac, szchanie//szkanie (śr.), wetknąc, zatknąc//wetchnąc, zatchnąc (pd.), wiérzch//wiérzk (pn.-wsch., pd.-wsch.); por. ch- ≥ k- AJK XIV 185-188, 188-191; g : ch: gbur, gdze//chbur, chdze (Jastarnia), jarmuchle (pn., śr.), szlig//szlich (Kępa Swarzewska), szmuglowac//szmuchlowac ‘szachrować’ (pn.), żucholëc ‘krajać tępym narzędziem’ (pn., śr.)//żudolëc (śr., pd.); t : k, d : g (4.2.4.);
4.2.6. z półsamogłoskami: ł : j: jagniã//łagniã (Zelewo, Strzebielino), łapucha//japucha (Mojuszewska Huta), wijąg (śr.)//wiłag (pn.), znôjma//znôłma ‘z wolna’ (Hel), ł(u) : w: głosny//gwosny (Luzino, Wejherowo, Szemud), całny//cawny, Charwatëniô//Charłatëniô, chwaszczëc sã ‘zalecać się’ (pn.-zach.)//łaszczëc sã ‘łakomic się’ (pn.?), gniłka//gniwka i gusła//guswa (pn.-zach.), łgac//wgac (Gochy); j : w̾: podjôd (Zabory)//podwiôdk (Brusy, Dziemiany, Wiele), rãkojesc//rãkowiesc (Swornegacie), Swiónowo//Sjónowo; por. grupy swj, dwj ≥ sj, dj (3.1.1.) i typ pojitrze//powitrze (śr.), wieszczórka itp.; zob. j : ń (4.2.4.).
4.3. Asymilacje i uproszczenie oraz dysymilacje i wstawki
4.3.1. Asymilacje wsteczne w kaszubszczyźnie przebiegają – poza wyjątkami, np. lecba, lëczba – właściwie tak samo jak w polszczyźnie, a niektóre postacie wyrazowe motywowane są historycznie, np. smrok, sewslôdë, srąb, otłóg, otnoga, otmëkac (pn.) obok powszechniejszych zmrok, zewslôdë, zrąb, odnoga, odmëkac. Upodobnienie tzw. postępowe w typie twoja swiéca i trzë krze realizowane jest nieco inaczej ze względu na częściowo archaiczna artykulacje w (zob. 3.1.) i rz (zob. 3.3.). Dla skrócenia opisu do asymilacji włączono ważniejsze uproszczenia spółgłoskowe, a do dysymilacji spółgłoski wstawne, choć nieraz one na przykład z adideacji.
a) wargowe: bulbarzëc ‘gotować’ (Kępa Żarnowiecka)//bulwarzëc (Gochy), farwa (pn.)//farba, Miemc, miemiecczi//Niemc, niemiecczi, bãbórk (Zabory)//wãbórk, bróbel (Jastarnia)//wróbel, murmączka ‘kartoflanka’ (Wejherowskie)//purmączka ‘zacierka, kartoflanka’ (Strzepcz, Miłoszewo, Puzdrowo, Lipusz); uproszczenia: powszechne pierszi, gózdz, gozdzyk oraz rzadsze: (w)zgarda, (wz)rost;
b) zębowe: dzerdza (Wejherowo)//żerdza, cycëna (Puckie)//sëcëna; uproszczenia: bar(z)o, u(z)drzeniec ‘dojrzeć’, (z)wierciadło (Gochy), powszechne terô(z), zarô(z);
c) dziąsłowe: dżerzlëca (Kępa Swarzewska)//cerlëca, rzerzewie (śr., pd.)//zarzewie, strzébrzo (Kępa Oksywska)//strzébro; uproszczenia: Berna(r)d, ch(r)cënë, ka(r)czmôrz, rzemiãsnik (pd.)//rzemiãslnik (Zabory), sréb(r)ny, typ pomësny, wëmësny, zmës(l)ny, powszechne szur ‘szczur’, ju ‘już’;
d) środkowojęzykowe: uproszczenia typu grom(n)ica, m(n)iészi, m(n)ie, mich (Wejherowskie)//mnich, nôzëmica ‘maciora’ (Reda, Karlikowo)//nôzëmnica (Żukowo), przëremica//przëremnica; (por. 3.1.);
e) tylnojęzykowe: gnaga (Piszno, Łubiana)//knaga, koszczka (Zabory)//choszczka, kukwic sã ‘guzdrać się’ (Bytowskie)//kutwic sã (Zabory); uproszczenia: (g)bur, ni(g)gdze (Puckie), okamnienié (pd.), ształcëc, sztôłt, szpetôczel ‘widowisko, spektakl’;
f) półsamogłoski – uproszczenie ł: ómaga (Kościerskie)//łómaga, opasc ‘chochla’, opi//upi ≤ łupi (pd.-zach.) – i j: merónk//mejrónk (pd., śr.), także w typie miesczi, wiesczi.
4.3.2. Dysymilacje
a) wargowych: kafólc ‘pajda’ (Puckie)//fafólc, frips ‘lura’//prips, bumacz (śr.)//mumacz, burkot//turkot, Wabrzińc (Jastarnia)//Wawrzińc, gąbierzëc sã ‘wypaczać się’//wąbierzëc sã; wstawne: jôpsc (śr., pn.-zach.)//jôsc, rambowac (pn.)//ramcowac;
b) zębowych: smulëc sã//cmulëc sã, tëmrôk ‘deska wozu’ (Puzdrowo, Przyjez. Raduńskie)//tëmrôt; wstawne: biôłtk(o) i miôłtk (Przyjez. Żarnowieckie) wedle żôłtko, nôzwëstko i przezwëstko (pn.), sprostny i złostny (Puckie)//sprosny, złosny, tëptnąc (śr., pd.)//tëpnąc, wistepka (Przyjez. Raduńskie)//wisepka i typ strzoda, zdrzódło;
c) dziąsłowych: bębel (pn., Sianowo)//bęben, czôrlina (pd.)//czôrnina, oczelnica (śr., pd.)//oczennica, srébło (pd., śr.)//srébro, swiôrczëc (Zabory)//swiôdczëc; wstawne: growarzëc ‘guzdrać się’ (Kępa Pucka)//gowarzëc, karnôl, karsztelan (Wejherowo, Luzino, Miłoszewo), madrac ‘majstrować’ (śr., pd.)//madac, mundrëga ‘dolna warga’ (Zabory)//mundëga (pd.), szpernôgel ‘sworzeń’ (pd.)//szpanôgel (pn., śr.), żubron (śr.)//żuboń (Kościerskie), wręgla (pn.)//wręga;
d) środkowojęzykowych: kcec (śr., pd.)//chcec, klëchac (Wejherowskie)//chlëchac i powszechne chto//kto; wstawne: gdôka ‘mgła’ (Leśno, Borzyszkowy, Borowy Młyn, Brusy)//dôka, gnëczi ‘zbytki’ (Jastarnia)//nëczi, mézgnąc (pd.)//méznąc (pn., śr.), pazgnokc (śr.)//paznokc, smërglëc (Gochy)//smërlëc (pn.) i typ zgrzébc i żgrzéc (śr., Gochy);
f) półsamogłosek – wstawne ł: chłamolëc ‘chciwie jeść’ (Bytowskie)//chomolëc (Zabory), żelazło (pn., śr., Gochy)//żelazo (Zabory).
Metatezy i kontaminacje
4.4.1. Metatezy sąsiadujących spółgłosek: a) wargowej: fërfotac ‘gadać’ (śr., pd.)//fëfrotë ‘gadanina’ (Kruszyn), bgur (Żarnowiec, Starzyno)//gbur; jedwôb (Milwino)//niewdôb (Kępa Żarnowiecka) ≤ jedwôb; kuflôcz (pn.)//kulfôcz, porwóz (Puckie)//powróz, szczerwotac (Bytowskie)//szczbrotac; b) zębowej: dgôkac (Łebcz)//gdôkac, ktôcz (Jeleńska Huta)//tkôcz, zgło (Jastarnia)//gzło; klapurda (Sławoszyno)//klapudra; c) tylnojęzykowej: orchcëc (Goszczyno, Karlikowo)//ochr(z)cëc, spirzch//spichrz, wiéchrz//wiérzch.
Metatezy głosek w obrębie czy na granicy sylaby: arbata//rabata (Kepa Żarnowiecka), gradło (Ostrowo, Karwia)//gardło, Krubanë//Kurbanë (mieszkańcy Zaborów), grëbolëc//gurbolëc (pn.)//gurgolëc sã, maszkara//szkamara (Sierakowice), metłuch ‘marne zboże’ ≥ mechut, mrugac//murgac (Hel), powróz//prowóz (Zabory), purchwal//pruchwa ‘wesz owiec’, wilusiek//liwusiek ‘gasior’ (Zabory).
4.4.2. Kontaminacje: barachułë ‘tereny nieurodzajne’ (Podjazy) ≤ barachuła ≬ barabónë, bardëbónë (Rąb) ‘okolica zabita deskami’ ≤ barabónë ≬ pardëgónë, czipôłka ‘płytki kosz’ (Zabory) ≤ czipa ≬ opôłka (por. kobiôłka), dwiérzeje (Sławoszyno, Żarnowiec) ≤ dwiérze ≬ wierzeje, goltka ‘owoc niedojrzały’ (Tupadły) ≤ gołka ≬ eltka, kwaróg ≤ kwark ≬ twaróg, sztatura ≤ sztôłt ≬ postura. Większość z nich wspomagana jest różnym adideacjami (etymologia lud.): jic w bartki ‘mocować się’//jic w biôtki; bąbierzëc sã ‘paczyć się’ (Przetoczyno) ≤ bąbrzëc ≬ gąbierzëc sã, żąbierzëc sã (Karwia), wąbiedrzëc sã (Zabory), kolbierzëc sã (Przyjez. Żarnowieckie) ≤ kobielëc sã ≬ kolëbac sã?, blarwa ‘maska…’ (Bytowskie) ≤ larwa ≬ blérwa ‘owca’, brzmiél, brzmiôl ≤ trzmiel ≬ brzmiec, brzmiôc, dąbórk ‘wiadro’ (Lubocino) ≤ wąbórk i dąb dąsewnica ‘gąsienica’ (Kępa Żarnowiecka)//gąstewnica (Szary Dwór)//wąsewnica (pn., śr.), kafolc ‘pajda’ (Puckie)//fafolc i kawał, glińda ‘niedołęga’ (pd.) ≤ glëmda (pn., Hel) ≬ glińdra ‘brudaska’, karolina ≤ krynolina ≬ (imię) Karolina; kołowãdże ≤ kołoważé ≬ wãże, kurantka (śr.-wsch.) ≤ choranka (śr.) i chór ≬ kurant, jadłowic ‘martwić kogoś’ (Kępa Żarnowiecka, Bór, Pomieczyno, Zabory) ≤ jadłobic ≬ jadowic, martwic sã ‘tlić się’ (Rewa, Mechelinki, Kępa Oksywska) ≤ marwic sã (Przyjez. Żarnowieckie) i martwic sã, jeremijôsz (Gnieżdżewo, Łebcz)//nieremijôsz ‘figlasz’ (pn.-zach.) ≤ remijôsz ‘opryszek’ (pn.), kujarë ‘okolica zabita deskami’ (Wojsk, Borzyszkowy, Glisno)//chujarë (Zabory) i kujónczi (Zabory)//pujónczi (Parchowo, Jamno, Nakla) itp.
1 P. Smoczyński, Stosunek dzisiejszego dialektu Sławoszyna do języka Ceynowy, w: Konferencja Pomorska (1954). Prace Językoznawcze t. 3, 1983, Warszawa 1956, s. 49-86.
2 Z. Topolińska, A historical Phonology of the Kashubian Dialects of Polish, The Hague-Paris 1974.
3 Poza wyjątkami pisownia przykładów według Zasady pisowni kaszubskiej [ZPK], wyd. drugie, oprac. E. Breza i J. Treder, Gdańsk 1984, też z pełnego fonetycznego w GP czy półfonetycznego u B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej [SGK], t. I-VII, Wrocław 1967-1976.
4 H. Górnowicz, Ustne systemy wokaliczne w gwarach północnopolskich, Rozprawy kom. Jęz. ŁTN XI 1965, s. 20-33.
5 T. Lehr-Spławiński, Studia nad akcentem pomorskim, Materiały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności, VI B 1913, s. 359-450, J. Kuryłowicz, Akcentuacja słowińska (pomorska), Rocznik Slawistyczny XVII 1952 cz. I, s. I-18; Uwagi o akcencie kaszubskim, Slavia Occidentalis [SO] XX 1960 z. 2, s. 71-77, Z. Topolińska, Aktualny stan akcentu kaszubskiego, Slavia XXVII 1958, s. 381-395; M. Korytkowska, Stan akcentu w gwarach kaszubskich, AJK XV 1978, s. 15-42.
6 Z. Topolińska, Zu Fragen des kaschubischen Vokalismus, Zeitschrift für Slawistik 5 1960, s. 161-170.
7 Z. Topolińska, Kaszubska dyftongizacja *o i jej znaczenie dla rozwoju wokalizmu kaszubskiego, SO, 23, 1963.
8 J. Siatkowski, Geografia kontynuantów á w kaszubszczyźnie na podstawie dawniejszych opracowań, SFPS V 1965, s. 407-413.
9 J. Siatkowski, Zróżnicowanie terytorialne Kaszub w zakresie występowania a ścieśnionego, Slavia XXXI Praha 1962, s. 441-452.
10 H. Górnowicz, Zmiękczenie spółgłosek tylnojęzykowych w gwarach północnopolskich [ZST], Rozprawy Kom. Jęz. ŁTN XVII 1971, s. 31-55.
11 Z. Topolińska, Kaszubski rozwój *ł, SFPS V 1965, s. 451-456.
12 Fonemy wg ZST.
13 Z. Stieber, Stosunek kaszubszczyzny do dialektów Polski lądowej, w: Konferencja Pomorska (1954), Prace Językoznawcze, Warszawa 1956.