Na podstawie książki
Nazwy miast Pomorza Gdańskiego
praca zbiorowa pod redakcją
Huberta Górnowicza i
Zygmunta Brockiego
wydanie drugie poprawione i poszerzone pod redakcją
Edwarda Brezy i
Jerzego Tredera
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
Gdańsk 1999
Edward Breza
Bytów
Stary słowiański gród i podgrodzie. Prawa chełmińskie w r. 1346. Siedziba prokuratora krzyżackiego, który rezydował na zamku. Od r. 1455 wraz z okolicą (ziemia bytowska), tak samo jak ziemia lęborska, w lennie książąt zachodniopomorskich, aż do bezpotomnej śmierci ostatniego z nich, Bogusława XIV, w r. 1637. W r. 1657 staje się lennem brandenburskim, stan ten ustał wraz z I rozbiorem Polski. Miasto było ośrodkiem tkactwa. Podczas II wojny światowej uległo znacznym zniszczeniom. Liczba mieszkańców: 1782 r. – 1 tys., 1875 r. – 4,8 tys., 1900 r. – 6,5 tys., 1939 r. – 10 tys., 1950 r. – 5,6 tys., 1960 r. 8,6 tys., 1975 r. – 12 tys., 1996 r. – 17,6 tys. Do czerwca 1975 r. Bytów był miastem powiatowym w woj. koszalińskim, a od 1 stycznia 1999 r. siedzibą pow. w woj. pomorskim.
Nazwa miasta Bytów jest dzierżawcza, tzn. wskazuje na pierwotnego właściciela lub założyciela osady, którym był Byt. Utworzona została za pomocą formantu -ów od tego imienia. Imię Byt pochodzi od czas. być; jest to imiesłów bierny tego czasownika. Byt mogło być także II członem imion złożonych, jak np. Włościbyt (Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, Wrocław 1965-1977 [SSNO], I 295). Notowane jest też imię imiesłowowe Przybyt (ib.) od czas. przybyć. W staropolszczyźnie była też forma zdrobniała imienia Byt: Bytek, jak potwierdzają to nazwy miejscowości Bytkowo w Poznańskim i Bytków na Górnym Śląsku (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1902, I 521) oraz pochodne od nich nazwisko Bytkowski (SSNO I 295). Nazwa osobowa Byt i pochodne jej postaci były często podstawą nazw miejscowości. Do wspomnianych wsi Bytkowo i Bytów dodać można też nazwę miasta Bytom od imienia Bytom, jak imież Witoma i Wit.
Najstarsze zapisy pozwalają odczytać nazwę jako Bytów. Są to: bona terre Butow 1321 (Pommersches Urkundenbuch, Stettin 1868-1936 [PU], VI 74, R. Cramer, Geschichte der Lande Lauenburg und Bütow [Cramer], Königsberg 1858, II 11), Butow 1329 (PU VII 323), Bytow 1335 (PU VIII 455, 457), plebanus de Bythow (Preussisches Urkundenbuch, Königsberg-Marburg-Aalen 1882-1969 [PUB], III 607). Następne zapisy zawierają w pierwszej sylabie albo y, oddające etymologiczną słowiańską głoskę y, albo substytucyjne u, w którym – jak to z reguły bywało w kancelarii krzyżackiej – nie zaznaczono „umlautu” (ü). Polskie y najłatwiej było Niemcom oddać przez ü. Oto dalsze wybrane zapisy nazwy: Studenitz in nostra terra Butow 1335 (Cramer II 172), petro Pley de Butow 1345 (ib. 173, 182, PU III 612), commendator in Butow 1346 (Cramer II 177). Przywilej lokacyjny z r. 1346 zawiera przekaz: unsir stad czu Butaw, Inwoner der Stadt Butaw (PUB IV 40-41, Cramer II 158-162), w którym -aw oddaje zniemczony polski formant dzierżawczy -ow. Podobnie wyglądają zapisy nazwy miasta z XV w., np. Butow, Buwtow, Butaw (Cramer II 185, 200, Das grosse Zinsbuch des Deutschen Ritterprdens (1414-1438). Hrsg. P. G. Thielen, Marburg 1958, 14, 132) i XVI w.: Buthow 1519 (Cramer II 164-166), Bythow 1526, z Bithowem 1565 (Lustracja województwa pomorskiego 1565. Wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1961, 96); w XVII w.: Butow 1686 (Cramer II 168-170, 207), Bytow („Fontes” Towarzystwa Naukowego w Toruniu [F], XLVI 120, 174). Zlatynizowane zapisy to Butovia 1749 (F XVI-XIX 271), Butavia, Bythovia (S. Kotarski, Słownik zlatynizowanych nazw miescowych…, Warszawa 1955, s. 81).
Od XIX w. na mapach wojskowych i w spisach nazw w formie kaszubskiej (u Fryderyka Lorentza i Floriana Ceynowy) figuruje nazwa miasta w rodzaju nijakim Bytowo, tak też mówią współcześnie okoliczni Kaszubi. Obecna urzędowa postać Bytów (S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej według uchwał Komisji Ustalania Nazw Miejscowych pod przewodnictwem S. Srokowskiego Wrocław-Warszawa 1951. Zawiera nazwy ogłoszone w „Monitorze Polskim”, 31) w rodzaju męskim lepiej oddaje nazwę miasta, -owo bowiem znamienne jest dla wsi, por. Borkowo, Ludwikowo, Prokowo, Smętowo – wsie, ale Człuchów, Gniew, Tczew – miasta (choć jest też miasto Wejherowo).
Nazwa rzeki, która przepływa przez miasto (jest to lewy dopływ Słupi), Bytówka, jest późniejsza od nazwy miejscowości, utworzona jest od jej nazwy, z formantem -ka. Urzędową nazwą jest jednak Bytowa.
[W r. 1998 wyszła Historia Bytowa, pod red. Z. Szultki, Bytów].