Przekôzywónô hewò do rãków Czëtińców baro zajimnô knéżka Bòlesława Bòrka zesôdzô sã – jakno to pòkôzywô spisënk zamkłoscë – nade wszëtkò z trzech zbiérków wspòminkòwi kaszëbsczi prozë (Lesôcczé pòwiôstczi, Mòje jezórné stronë, Lasowé okrëszënë) i ze zbiérkù legeńdów (Pòwiôstczi ò lesôcczich jezorach), a nadto jesz z trzech wiérsztów. Ùrôbiają òne tematową ë jãzëkòwą całownotã z wôrtnotą dokùmeńtu.

Ògłosywóné tuwò drëkã kaszëbsczé dokôzë lëteracczé B. Bòrka òddôwają baro dobrze całą jawernotą żëcégò kaszëbsczi wsë, òsoblëwò ti lesôcczi, w XX stolaté, nôwikszim dzélã w jegò strzódkù i kùńcu. Synteticzno Aùtor je òpisôł w drëkòwónym tuwò pò pòlskù artiklu Moje strony rodzinne dawniej a dziś (Mòje rodné stronë dôwni ë dzys); niech òn téż bãdze wespół kòmeńtôrzã do przedstôwióny całownotë. Mają òne wiôldżé pòznôwné ë ùczbòwé, jak téż wëchòwawczé wôrtnotë, jakno prawie wszëtczé robòtë B. Bòrka, wielelatnégò szkólnégò i wëchòwawcë trój generacji młodëch Kaszëbów. Narratora móże tuwò spòkójno zeszlachòwac z Aùtorã.

Aùtor bez wątpieniô robi adresôrzã nëch pòwiôstków i wspòminków młodégò Czëtińca, nade wszëtkò Kaszëbã, skòrno tim razã pisze blós ë czësto pò kaszëbskù, a kaszëbizna przez niegò ùżiwónô móże sã baro przëdac – jistno jak sama tematika ë téż szëk òpisënkù – mòwny edukacji dzecy ë młodzëznë w szkòle. Je to jãzëk zwëczajny ë baro prosty, ale równoczasowò bògati ë rozmajitoôrtny, përzineczkã zafarwiony na môlową gôdkã, tj. na mòdło lesôcczé, co wëjôwiô ùmëslno òstawionô tuwò dlô tzw. jãzëkòwi stilizacji wëmòwa ch jak sz (w gwësnym pòłożenim), jak np. blaszi, dëszi, mieszi, mùszi, paszi, pazëszi, ùstrzeszi (tj. pasowno za òglowòkaszëbsczé: blachë, dëchë, miechë, mùchë, pachë, pazëchë, ùstrzechë), mało ju dzys tam sam czëtô ë dotądka nie wëzwëskónô w lëteracczich dokôzach. Te dokôzë Bòrka nôleżi zamôdlac do wëzwëskaniô w szkòłowi ùczbie, a jich dzél to ùprawioné czëtewczi i razã wskôzë do gwësnëch jãzëkòwëch òbùczeniów, òsoblëwò w zajimnym i apartno zamëszlonëch ë napisónëch Lesôcczich pòwiôstkach, co mają sztôłt môłëch ë pòwszédno rozmiónëch studiów etnografnëch czë socjologòwëch.

B. Bòrk je doswiôdczonym i mòcno zasłużonym człowiekã, szkólnym, dzejôrzã ë Aùtorã wespół, chtërnégò pòkôzywô tuwò nié blós jegò gwôsny dokôz (nen pò pòlskù), ale nade wszëtkò òddôwónô Czëtińcowi kaszëbskô proza. Przëbôczmë, że Aùtor òkóma tegò napisôł jesz pò pòlskù beletristno m.jin. swòje wspòmińczi Ścieżki, bezdroża i drogi (Stegnë, barabónë ë drodżi) (1984), w chtërnëch ùsôdzôł jem pisënk trójnëch kaszëbsczich dialogów. Jistny òbòwiązk jem zjiscył w wëdrëkòwóny nié tak dôwno beletristice Twierdzą był im każdy próg (Gardã béł jima kòżdi próg) (1998), tikający ùprocëmnieniô młodzëznë do rësznotë w séwnikù 1939 r. Wdarzëc nôleżałobë tuwò niechtërné Jegò òglowòrozmióné dokôzë historiowi nôtërë, np. Nad Śleżą. Zarys walk Kaszubów lesockich (Nad Slëżą. Céchùnk biôtków lesôcczich Kaszëbów) (Gdańsk 1978), jak téż trójny knéżeczczi tikającé dzejów ë dzysdniowòscë lesôcczich wsy, jak np.: Bieszkòjce, Bòjóno, Czãstkòwò, Czelno, Kòleczkòwò, Nowi Dwór, Gniewòwò ë Sopieszëno, Szemôłd, Zbichòwò ë Reszczi.

Wszëtczé żëcowé zdzejaniô znónégò ze skrómnotë Bòlesława Bòrka dokôzywają Jegò stolëmny wiédzë ë wiele taleńtów, robòcoscë, ùlubieniô tatczëznianëch ë rodnëch strón.

Jerzi Tréder
Wejerowò, 1 rujana 2002

Lesôcczé pòwiôstczi

Kòpa wspòminków z lat dwadzestëch ë trzëdzestëch XX wiekù

Szła gôdka ò stôrëch dzejach
Òd ópë do tatka,
Kaszëbsczé zwëczi przekôza
Swòjim dzecóm matka.

Ë tak niepisóné dzeje
Szłë gôdką w nowi swiat
Z starka na tatka ë sëna,
Tak przetrwa wiele lat.

(B. Bòrk)

Słówkò òd aùtora

Jak człowiek nabiérô lat, starosc na niegò léze, jegò mëslë cygną corôz barżi do lat dzecynnëch, knôpiczëch, w rodné stronë, do chëczë, gdze béł jegò pòczątk, gdze ze swòjima starszima, mëmką ë tatkã, ómamą ë ópapą, sostrama ë bratama, drëchama ë sąsadama dzelił młodé lata. Jô ò tëch latach, dlô mie baro piãknëch, a dlô dzysészich dzecësków gwësno dzywnëch, snijã pò nocach. To bëła jedna przëczëna, że wzął sã jem do napisaniô tëch wspòminków-pòwiôstków.

Lata mijają, czas nëkô corôz barżi, żëcé sã zmieniô ë te przeżëca, te dzeje pùdą w zabëcé, pò nich prawie nick nie òstónie. A kòżdi czas je wôrt pòznaniô ë przetrwaniô. Lëdze w nëch czasach mielë bògati jãzëk, czekawé zwëczi ë chòc w biédze mielë wesołé żëcé. Na Lesôkach to żëcé bëło prawie co wies kąsk jiné. Jô pòchòdzã ze Zbichòwa, jedny z wsów zakòpónëch w lasach ë òpisóné pòwiôstczi tikają tëch strón. Pòdôwóné w tëch pòwiôstkach miona ë nôzwëska są dobróné z przëpôdkù, zmëszloné.

Mòje młodé lata, pamiãc ò nich są zamkłé w ti ksążeczce, chtërna pòwsta z pòmëszlënkù Direktora Mùzeùm Pismieniznë i Mùzyczi Kaszëbskò-Pòmòrsczi, Wastë Bògùsława Brézë ë staranim Wastë Profesora Jerzégò Trédra.

Banë

Do nôblëższégò banowù je prawie jedna mila drodżi ë to przez las. Tej téż niejedne dzecë, nawetkã te ze starszich klasów, nie widza jesz w swòjim żëcym banë. Jak szkólny rôz sã spitôł, co je pôloné w maszinie òd cuga, to le pôrã knôpów wiedza, że maszinista szmërgô do ògniszcza wãdżel.

– A skądka òn mô tëli wãglów? – spita sã Grétka z trzecy klasë. – Mòja mëma wëgarnie z piécka co nôwëżi szëpelkã wãgliszków – doda.

– Tu chòdzy ò jiny wãdżel, taczi wëkòpóny z zemi, tam dalek na Sląskù – wëjasnił ji klasowi mądrala, Kąkòlów Grégòr.

Szkólny le cziwnął głową ë pòdszedł do szafë, skądka wëjął sztëk czôrnégò wãgla z taczima swiécącyma òczkama. Długò òpòwiôdôł ò tim, jak to górnicë w głãbòczich kòpalniach wëdzérają zemi to czôrné złoto. Dzecëska pòzdrza pò sobie, a Władi, co pasł krowë ù Szpechtë, cëchò rzekł do swòjich kómpli:

– To taczi złoti wãdżel mùszi bëc òkropno drodżi?

Szkólny zapòwiedzôł, że jak ùczba w szkòle bãdze mia sã do kùńca, a szkòła zarobi na zbiéranim bùczënë ë żôłãdzów wiele dëtków, to dzecë ze starszich klasów, to je z trzecy ë czwiôrti, pòjadą cuchã nad mòrze, do naszi Gdini. Terô wszëscë żdelë na tã zapòwiedzóną wanogã, a skrzãtno zbiérelë no lesné semiã.

Pò Bòżim Cele w sobòtã szkólny prowadzy swòjã gromadã dzecësków na banów do Zôgòrzô. Nôprzód kùpił wszëtczim biletë na banã, a tej wëprowadzył dzecë na taczi trotuar, chtëren nazwôł peronã, gdze pò òbù stronach bëłë szinë pòłożoné na taczich balkach. Józk wiedzôł, że to są szwële, bò jegò tatk òbcynô je szeroczim bilkã w lese. Zanim wsedlë do banë, pò szinach z lewi stronë przelecôł taczi dłudżi cuch.

– Czemù ten cuszk nie stanął ë nas nie wzãł mët? – spita sã nerwés Irka.

– Bò to béł pòspieszny cuch, a taczé stôwają blós na wôżniészich stacjach – wëjasnił ji ë jinym nen mądrala Grégòr, co béł pôrã razy z mëmką w Gduńskù.

Szkólny pòdprowadzył dzecëska bliskò maszinë, chtërna stoja przë taczi rampie ë bëła zaprzëgłô do pôrë taczich czerwònëch wagónów, z chtërnëch robòtnicë wëladowiwelë na towarowé aùta wãdżel, taczi sóm, jak szkólny pòkôzôł w szkòle. Dzecë ùzdrza, jak ten wãdżel pôli sã w ògniszczù ti lokòmòtiwë, a przë tim czichałë ë kaszlałë, bò jich gardła gëldzył dim, jaczim pôrzka na nich ta machtnô maszina. Maszinowi pòcygnął za taką rączkã ë lokòmòtiwa gwizdnã, jakbë chca òd se òdstraszëc dzecëska.

Za jaczisz czas na pazura na żelôznym słupie przë szinach, to je na semafòrze pòdniosła sã do górë, pòkôzôł sã zelony wid, a na perón przëszedł banowi w czerwòny mùcë. Z dôleka nadjéżdżôł nasz cuszk – tak przënômni rzekł nasz szkólny, jak ùzdrzôł tegò banowégò z ną szëpelką, chtërna mia biôło-czerwòną tôrczã. Ten zawrzeszczôł:

– Odsunąć się od torów!

Cuszk znôjma stôwô, jaż sã zatrzimôł czësto pò prawi stronie perónu. Szkólny wprowadzył dzecë pò wësoczich trapach do wagónu, na jaczim bëło napisóné „2”, ë kôzôł sadac tam, gdze béł plac. A tej nakôzôł:

– Jak wlézą do wagónu starszi lëdze, tej nôleżi wstac ë zrobic jima wòlny môl.

Dzecëska rwałë sã do òczen, bò bëłë niszrich tegò, co sã bãdze bùten dzało. Banowi wrzeszczelë:

– Wsadac ë dwiérzë zamëkac!

Jak ju wszëscë bëlë bënë, tej nen w czerwòny mùcë dôł sygnał maszënisce, że móże jachac. Jak cuszk ju sztërk òdjachôł, jedna starszô białka rzekła do tëch dzecy, co sedza w òknie:

– Zamknita to òkno, bò tu je cuch.

Starszi chłop rzekł do swòjégò sąsada na ławie, chtëren pôlił cygaretã:

– Dôj mie téż pòcygnąc jeden cuch.

Beczczi

W Zbichòwie z wòdą bëło krëchò. W dole przë strużce bëła wieskô stëdnia, ale wòda w ni nie nadôwa sã do lëdzy. Pôrã gbùrów miało swòje stëdnie z dobrą wòdą do picô. Òd nich nosëlë wòdã ti, co ni mielë swòjich stëdniów.

Nadchôdałë żniwa. W niejednëch stëdniach wòda prawie wëschła. Ù Rôdków bëła sztéc wòda. Melcerka wzã szchanie z dwùma wãbórkama ë rëknã do ti stëdnie za czëstą wòdą do picô. Jak wla do kùchniowi beczczi trzë drachtë, rzekła do nôstarszi Gnésë:

– Terô të halôj dwa drachtë, żebë to sygło do kùńca tidzenia, bò òd witra jidzemë wszëscë w żniwa.

Melcer nakôzôł swòjémù sënowi Alémù przelôc wòdã z beczczi na szlópach do beczczi w chléwie. Nałożił kònióm sle ë zaprzigł je do szlópów. Przë beczce pòstawił wãbórk ë jachôł do stawù. Jak nafùlowôł beczkã, jachôł kamienistą drogą do chëczi ë jã mòcno trzimôł, żebë sã nie wëwrócëła, co sã dosc czãsto zdôrza ë tej trzeba bëło nawrócëc pò nową wòdã.

Zanôsza sã na wiôldżi deszcz. Melcer nakôzôł Alémù zakùlac lózą beczkã z szaùra pòd ùstrzech, przë chtërnym bëła zamòcowónô takô timczasowô rëna.

– Dobrze pòdkùlni tã beczkã pòd rënã, żebë wòda leca prosto w niã bënë – pòùcził tatk swòjégò sëna.

– To bãdze wòda do gòtowaniô kòcła, czë téż dlô bëdła? – spitôł sã Ali.

– Do kòcła – rzekł tatk. – Takô deszczowô wòda je miãtkô ë bùlewczi sã w ni rëchli gòtëją.

Kùńcził sã adweńt ë nadchôda Gwiôzdka. Melcer z Alim wëbrelë sã do miasta z pôrã miechama żëta, żebë miec dëtczi na swiãta. Melcerka przed òdjazdã jima przëpòmina:

– Nie zabôczta kùpic beczułkã dobrëch sledzy na Wilëją ë na pòst.

Jak dojéżdżelë do miasta, Ali ùzdrzôł, jak pò szinach nëkôł baro dłudżi cuch. Zdrzôł na nien ë spitôł sã tatka:

– Na wagónach są taczé machtné beczczi. Co ti banowi w nich wòżą?

– Pewno ropã abò benzynã. A móże piwò? – zażartowôł Melcer.

– Tatkù, piwò nié. Piwò je w taczich môłëch beczkach.

– Të chcôł rzec: we fòtkach – pòprawił Alégò tatk.

Sledze kùpilë na rënkù òd taczi grëbi rëbôczczi, chtërna heńdlowa sã do ùpartégò ë nie chca nick spùscëc z prizu. Ale sledze bëłë ekstra ë tegò prizu wôrt.

Jak ju òdjachelë z rënkù, Ali ze smiéchã pòwiedzôł do swégò tatka:

– Ale ta rëbôczka bëła pãkatô jak prôwdzëwô beczka – a przë tëch słowach smiôł sã, jaż ùszë mù sã trzãsłë.

– Ale beczka smiéchù! – rzekł tatk. – Ë zaczął sã téż smiôc na całégò.

Za jaczisz czas, jak skùńczëłë sã wôżné robòtë w pòlu, Melcer rzekł do swòjégò nôstarszégò sëna:

– Chcemë le wrzëcëc na môłi wóz blaszaną beczkã ë pòdcygnąc gò do kùlë ze sztokã.

– Jô bãdã naléwôł sztok do beczczi tim stôrim wãbórkã.

– Jak nalejesz, tej mie rzeczesz – zapòwiedzôł tatk. – Tej më wëwiezemë ten sztok na naszą łąkã w Strëgach.

– Jo, tatkù. Tam ùrosce bëlnô trôwa na sano ë chòwa bãdze mia co żréc przez długą zëmã – zaùważił Ali.

Blizë

W niedzelã pò Szkaplérzny rzekł pò kòscele tatk do sëna Rómana:

– Dzys przë taczi piãkny pògòdze, jak żniwów jesz ni ma, jidzemë na blizã pòd Rzepiskama, skądka je widzec szmat naszi kaszëbsczi zemi.

– Dobrze, tatkù – òdpòwiedzôł ùceszony Róman ë sã spitôł: – Czë jô mògã òbléc bótë?

– Në, w kòrkach të doch w taką drogã nie pùdzesz, ale wez te stôré, bò nowé mùszą bëc na przëjãcé jesenią.

Jidą szluchtą przez jérczi na Zeloną Drogã, a tej cygną wiłozã na długą górã w lese. Stąd tatk sczerowôł sã na Szmeltã ë rzekł do sëna:

– Jidzemë nôprzód òbezdrzec nëch Lesnëch Bracy.

Jak przëszlë na kùńc ny dłudżi górë, Róman pòdszedł do pôrã machtnëch kamieni, jaczé leża òkóma sebie, ë òbzérôł na nich jaczisz dzywny mech.

– Të le wezdrzë na to drzéwiã ë pòwiédz, co të widzysz na nim apartnégò – wskôzôł tatk na dosc grëbégò bùczka.

– Kò ten bùczk mô swòje lëstë, a téż dãbòwë, a kórã mô z jedny stronë bùkòwą, z drëdżi dãbòwą. Te dwa drzewa są zrosłé razã ë dlôte pewno zwią sã Lesnyma Bratama – domëslił sã Róman.

Doszlë na nã górã, na chtërny stoja drewnianô bliza. Pò drôbce wdrapelë sã na pierszi ji dzél, chtëren béł równo z drzéwiãtama. Stąd bëło widzec dokładno lesôcczé lasë z głãbòczim rowã Slëżë, błota za Rëmią, Òksëwskô Kãpa, mòrze przed Hélską Kòsą. Z drëdżégò dzélu drôbczi òbrôz sã pòwiãksził ë widza sã całą Rëmiã, pòrtowi dzél Gdinie, całą Hélã, a za nią Wiôldżé Mòrze.

– Co za piãkny rozezdrzenié, co za wiôldżi òbrôz je wkół nas: tëli lasów, łąków, górków? Jak piãknô je ta nasza zemia? – chwôlił Róman.

– Môsz prôwdã. Piãkné są te nasze stronë, a z blizë jesz piãkniészé – pòtwierdzył tatk.

– A czemù ta bana tam za błotama tak dëmi? – béł niszrich Róman.

– A, ten cuch, to „pùckô kòza”, jak më zwiemë tã banã. Dëmi, bò jedze pòd górã, wspinô sã na Pùcką Kãpã.

To bëła wiôlgô ùcecha dlô naszégò Rómana, totéż blizë òd tegò czasu nie dôwa mù spòkòju. Chcôł kònieczno zdrzec na swòje stronë z górë. Baro béł falszëwi tim, co z fligra mòglë zdrzec na szeroczi swiat. Jak chtërnô niedzela bëła wòlnô, zabiérôł ze sobą pôrã knôpów ze wsë ë maszerowôł z nima do ti ë do tamti blizë. Òdwiedzelë malinką blizã za Zbichòwã, niedaleczkò zôgòrsczi drodżi, Markówcowã blizã przed banowã w Zôgòrzim, bëlë na Gòjkòwi górze za Reszkama. Ju pò żniwach zaszlë na Pùcką Górã przë Nowim Dwòrze. Tam spòtkelë pôrã starszich lubasów, chtërni sã spitelë naszich wanożników, czemù ta góra zwie sã Pùcką. Nicht z Rómanowégò karna tegò nie wiedzôł. Tej òni wprowadzëlë jich na blizã, skądka jezoro przë Wëspòwie bëło widzec całé, ale wëdôwa sã taczé môłé. Wezdrzenié na lasë syga jaż pò Glôzëcã, Gòwino, a nawetkã pò Darżlëbié. Ù górë nen jeden lubas rzekł:

– Stądka je widzec Pùck. Chto z waji knérpsów widzy to miasto?

Nicht sã nie zgłôszôł, bò nicht Pùcka ni mógł dozdrzec.

– A, wa pewno jesta za môłi! – rzekł ten nôwikszi lubas ë wzął Rómana za ùszë, pòdniosł gò w górã, a ten zawrzeszczôł z bólu.

– Në, widzysz të ten Pùck?

Róman le skrącył głową. Tej wzął gò za ùszë drëdżi rôz, pòdniosł, a ten z bólu dzarł sã na całi głos, a za Pùckã wcale nie zdrzôł. W tim bólu szedł pò rozëm do głowë ë z bekã wëcësnął:

– Je Pùck! Je. Widzããã…, widzã gò!

Nen kôrla pòstawił Rómana na nodżi ë pòwiedzôł z jaczimsz dzywnym ùsmiészkã:

– Në, terô wa wiéta, czemù ta góra zwie sã Pùcką Górą.

Blizowi

Tóna spieniãżił wczora prósca. Zarô z flészrã wëpilë môłpkã, ale to bëło za mało. Flészer z próscã rëknął pòd Miasto, a Tónã wzął apetit ë cygnął na pòprawinë. Jak wlôzł do karczmë, ùsmiôł sã całną gãbą, pòzdrzôł pò rédze nëch bùdlów ze sznapsã, wëstawionëch na przegrzechã na pòlëcach, pôłknął slënã, wëcygnął rãkã do karczmarza ë rzekł:

– Wejle, Tóna wdeptnął do Tónka. Na to zdarzenié mùszi bëc achtel, ne nié?

Òd achtla sã zaczãło. Òbaji Tónowie zdążëlë przewrócëc dwa, a móże trzë, a tej zaskrzëpia dwiérzë ë wtramòlił sã do karczmë Léòn òd krzëwi krëszczi. Òn ju téż miôł pòd mùcą, bò sprzedôł flészrowi celã ë na lëtkùp zwrócëlë dwa môłé, a jak nen flészer odjachôł, chlapnął jesz dwa.

– Pòchwalony! Nie je wama tu straszno? To sã robi smroczno ë ne dëchë ju zaczinają wanożëc pò swiece. Tak w towarzëstwie bãdze nama weselni. Ne nié?

– Kò jo! Wez le, Tónkù, nali mù jednégò. Òn téż swòjã lagã pòstawi. Doch jo, Léònkù?

– Ale jo, Tóna. Jô nie jem żódnym kniwkã, a dëtczi móm w taszi. Ale jô nie lubiã pic pòcemkù. Wez le, Tónkù, zapôl jaczisz switk, bò jô mògã nie trafic do gãbë, a téż dëchë nie bdą miałë do nas przëstãpù.

– A të sã, Léònkù, dëchów bòjisz?

– Ne cëż të, Tóna. To le sã tak gôdô. Do mie dëchë ni mają dostãpù. Jô doch jem chrzcony swiãconą wòdą, a pôcerz téż przed spanim mówiã, do kòscoła ë na Górczi do Wejrowa chòdzã.

Jak złapelë mòwã ò dëchach, tak ni mòglë z ni wëlezc. Nôbarżi rozprôwiôł ë sã chwôlił Léòn.

Jak òn sã chwôlił?! Òn – wedle jegò gôdczi – z duchama żił za pón brat.

– A wiéta wa, jak jô szedł w nocë ò dwanôsti Szmùdową drogą, a tej pò stronach zaczãłë gònic jak òbarchniałé ne szczerze ë zwònic lińcuchama, to le szłë skrë w górã, tej jô nic, le sã przeżegnôł ë szedł spòkójno do chëczi.

– Të doch stożisz, Léònkù. Terô jô wiém, czemù ta twòja wëwiesza wëpróné bùksë na linkã. Të miôł w nie nakaloné. Przëzni le sã!

– Të mie, Tóna, pòcygôsz, të sã wëszczérzôsz ze mie. Niech cë diôchlë! Jô tu ni móm nic do szukaniô. Jidã precz!

– Zdrzë le, Tónkù, co za chitrus z niegò. Terô òn bë miôł pòstawic, tej òn jidze precz. Biôj ë pògadôj so ze swòjima dëchama.

– Cëż të, Léònie, jô le tak do szpôsu. Tónkù, stawi pół litra!

Jak wëcedzëlë no pół litra, bëła ju cemnô noc. Wëszlë z karczmë, a tu ani jedny gwiôzdë na niebie. Nodżi bëłë jaczész pòszamòtóné ë ni mòglë nawetkã chwacëc żódnégò szpùru.

– Pùdzemë na skrótë wedle błotów ë torfkùlów – rzekł Léòn.

– Môsz prôwdã, sąsadze – przëswiôdcził Tóna.

Jidą, a nodżi są corôz barżi glënisté ë rzucô jich na wszëtczé stronë. Wzãlë sã pòd pazëszi, żebë jic barżi gwësno. Léòn so nawetkã pòd nosã pòmrëkiwôł jakąs spiéwã. Widzą ju jaczisz jasny plachc, a pòd nogami sã jakòs dzywno kòlibie ë robi mitkò. Ale òni jidą drist do przódkù.

– Widzysz të, Léònie, ten biôłi plachc to je Szulcowé jezoro? Më mùszimë skrãcëc barżi na prawò, bò tak më wlézemë w Ródowé torfkùle.

– Cëż të, Tóna, barżi w lewò? Jo cë gôdóm, że barżi w prawò! Të słëchôj za mną!

Kòżdi cygnie w swòjã stronã, bò ùwôżô, że mô górã. Zaczãlë sã wadzëc ë szarpac. Szlë jednak wiedno prosto, a to bëło jich nieszczescé. Ale, ale! Co to je za wid? A nen wid szedł przed nima ë tak përznã pòdskôkiwôł.

– Widzysz të, Tóna? To jidze chłop z latarnią. Dogònimë gò ë òn nama pòswiécy.

– Co të, to je wid w chëczach Rzepów, a że òn skôczë, to sã cebie zdaje – twierdzył Tóna.

Terô mielë jinô téma do wadzeniô sã. A jak so tak dogadiwelë, Léòn wëslizgnął sã Tónowi spòd paszi ë to le chlustnãło ë òn szlabrotôł w torfkùli. Tóna pò wiele szarmëclach wëcygnął gò całégò ùnuzlónégò kałã, a nen wid szedł spòkójno dali ë pòdskôkiwôł ë jakbë sã smiôł ze spitëch strëchów.

– Wejle, òn sã jesz corôz barżi cziwie, ten przesniti blizowi. Jidzmë nazôd – rzekł Tóna.

Bùdinczi

Bùdinczi na wsë mają swòje nazwë. Ë tak bùdink, w jaczim mieszkają lëdze, zwie sã chałpą abò chëczą, wkół gbùrsczégò pòdwòrzô stoją: szopa, stodoła, szaùer, bakùz, kùrnik, a gdzes w nórce stoji szitus.

– Czemù ta nasza chałpa je takô biôłô? – pitôł sã swòji mëmë nômłodszi z familii, Julis.

– A jakô òna mô bëc: zelonô czë różewô? – na ùrwanié spita sã mëma.

– Melcrów je czerwionô, zbùdowónô z cegłów – cygnął dali Julis.

– Ale Klóków je téż mùrowónô, le z kloców ë je szarô – wtrąca sã w mòwã Zofa.

– Ne jo, bùdinczi są wszelejaczé – przerzekła ómama. – Za mòjich czasów srąb béł drewniany wëlepiony glëną z pòcãtą słomą, a tej pòcygniony kalkã.

– A z ti deszczowi stronë bùtnową scanã òbilë délama, żebë deszcz nie spłókiwôł kalkù ë nie mòcził glënë – doda mëma.

– Wszëtczé stodołë są drewniané. A to czemù? – spita sã Zofa.

– W stodole je zbòżé w snopach, seradela, sano, kléwer, słoma, a to doch nie zmiarznie w zëmie. Baro czãsto je zwiozłé do stodołë zawilgłé żniwò ë w taczi przewiéwny stodole òno lepi doschnie, ne nié – stara sã przekònac Zofkã ómama.

– Kòżdé stwòrzenié mô swój apartny bùdink. Kùrë mieszkają w kùrnikù, pies w bùdze, môłé gąsątka w skrzëni abò balice, a kùrzątka colemało w stôrim grôpkù. Zajc mô swòjã jamã w pòlu, kùna dzurã w zemi, kret kretowinã, ptôszi mają gniôzda, pszczołë dzurë w stôrëch drzéwiãtach – prawiła dzecëskóm ómama.

– Ale terô pszczółczi mieszkają w pleconkach zrobionëch z délów abò słomë – pòprawiła ómamã Zofka.

– Bùdinczi mògą bëc machtné, całé mùrowóné, jedne chëczë nad drëdżima, gdze mieszkô wiele lëdzy. Taczé są pò miastach ë na nie gôdają: bloczi – pòwiedza mëma.

– Przódë panowie mieszkelë w dwòrach, czë téż w zómkach, a królowie mielë taczich zómków pôrã – domëslëła sã ómama.

– A to dô téż taczé bùdinczi, w chtërnëch je wiele maszinów ë wiôldżi trzôsk, a wiele robòtników tam robi wszelejaczé rzeczë. Jak taczé wiôldżé bùdinczi sã zwią? – zapitôł tatk, chtëren co le wdeptnął do chëczi ë ùczuł tã mòwã ò bùdinkach.

– Jo nie wiém – rzekł Julis.

– A jô wiém! To są fabriczi – pòchwôlëła sã Zofka.

– A bùdink, gdze stôwają cudżi ë lëdze kùpiają biletë, jak sã zwie?

Tegò z dzecy nicht nie wiedzôł, ale ómama chca sã téż pòchwalëc ë rzekła:

– To doch je banów, a niejedni gôdają stacja, ale jiné stacje są téż na Górkach w Wejrowie.

– A chto mie pòwié, jak sã zwie machtny bùdink w Rëmi, gdze wstôwióné są fligrë? – miôł nową zgadiwankã tatk.

– Fligrë w Rëmi? Kò òne sôdają na lotniskù. A jak sã zwie jich dodom, tegò jô nie wiém – przëznôł sã Julis.

– To je takô òsoblëwô nazwa: hùgar czë hangar – domiszlôł sã tatk.

– Są téż taczé bùdinczi, w chtërnëch robi sã òkrãtë, a tej spùszczo sã je przë mùzyce na wòdã. Jô widzôł ten szpôs we Gduńskù – cygnął dali tatk.

– Ale jak taczi bùdink sã zwie? – chca wiedzec Zofka.

– To je stoczniowô hala – òdpòwiedzôł ji tatk.

– A jô wiém, jak sã zwie bùdink, gdze mieszkô Pón Jezësk – wëkrziknął môłi Julis.

– Ne jo, ò kòscółkù më bë wnetkã zabëlë – pòwiedza ómama.

– A w kaplëczce mieszkô Marija Panna. Ne nié? – zakùńczëła gôdkã ò bùdinkach Zofka.

Dim

Dze je òdżin, tam je dim – gôdô stôri pòwiedzónkò. Jednak nié wszëtczen òdżin równo dëmi. To zależi òd te, co sã na tim ògniszczu pôli. Sëché drzewò daje môłi, jasny, rzôdczi dim, a jak szmërgniesz na wãgliszczi bëlejaczi chróst, lëstë, mòkré zelëskò, òd razu môsz czôrny, gãsti, dëszący dim. Jak je bëlnô pògòda, lëft je klôr, tej dim cygnie prosto do górë, a w kòmùdny czas wleczë sã pò zemi, tacy sã pò kątach, wcyskô wszãdze, gdze sã blós dô. To je brzëdczi dim.

Jak ksądz kadzy przë wôłtôrzu abò w jaczim jinym môlu, a dim z kadzëdła jidze prosto do górë, tej to – jak niejedni lëdze gôdają – znaczi, że bòskô łaska òbdarzi, zeszłëch lëdzy w kòscele czë téż w jinym môlu, baro wiôldżim bògòsławieństwã. A jak dim sã tacy niskò, to abò lëdze są baro grzészni, abò jinteńcja kadzeniô je falszëwô. Czë tak je gwës, tegò jô nie jem w sztãdze pòwiedzec.

Dim mô téż swòjã wôrtnotã ë daje pòżëtk. Wezmë na to: w kòminie òn wãdzy szpiek, nad ògniskã przëpiékô wôrztã ë daje ji dobri szmak, drëchóm ze straże daje wiédzą, że sã pôli jaczisz bùdink czë téż las. Më doma ògrzéwelë jizbã w mrozach wãgliszkama z blata abò téż z piécka, wsëpónyma do stôrégò grôpka. Żebë za baro nie dëmiło, mëma kôza pòsëpac wãgle solą. Ale jednak ten dim béł czëc.

– Na to ni ma radë! – pòwiôda mëmka. – Lepi w dëmie, jak w zëmie.

Ale jak jizba bëła za baro zadëmionô, tej to nëka wszëtczich na kaszel ë wszëscë równo beczelë, a z òczów kùlałë sã jima łezczi. Jak chłopi zasedlë do szkata ë zaczãlë czadzëc jednã cygaretã pò drëdżi, to białczi szkalowałë ë narzékałë: dzecëska sã dëszą, bãdą miałë do czinieniô z chërzëskama, gardinë na òknach zżôłkną, zwela sczôrnieje. A ti strëszë na to nie zwôżają ë dali dëmią.

Jak w naszi wsë miała bëc kòlãda, tej mëma rzekła do tatka:

– Wez le, chłopie, zapalë nã cygarã, co të dostôł na roczëznã ë pòchòdzë pò pańsczi jizbie, żebë òna pôchnã za panama.

Dim nie jidze blós z ògniska, ale téż z gnoju, jak òn nie je bëlno kòniama ùdeptóny, abò téż z zamòkłi grëpë sana. Zdarzëło sã téż, że zapôlëła sã zawilgłô seradela w stodole. Stôri lëdze gôdają, ë w tim je jakôs prôwda, że dim je żeniałi z nieszczescym.

To dô jesz jiny dim jak z ògniska. Wezmë na to zëmą, jak sëpie sniég ë wieje machtny wiater, tej w naszi wsë zasëpało drogã tak, że za wòdą do stëdni przë stawie białczi chòdzëłë pòlama. Takô dëmnica dérowa nierôz pôrã dni. Całô wies odkòpiwa zawaloną sniegã drogã ë jiné wiłozë.

W ksążkach, a téż w niejednëch gazétach, pòkôzëją nierôz taczé dzywné górë z daleczich krajów, z chtërnëch wali sã wiôldżi dim, czasã òdżin, abó wëléwają sã z nich – jak lëdzëska gôdają – roztopioné kamienie. Ùczałi piszą, że są to wùlkanë. Przë tëch dëmiącëch górach mieszkeńce mają jistny krziż pańsczi, bò te wùlkanë zasëpùją lëdzy, mieszkania, całi wsë, a nawetkã miasta.

A jak chtos cëgani, to ù nas gôdelë, że z jegò wrëka wali sã dim, jaż mùcã pòdnôszô. Na taczich lëdzy, co plestelë trzë pò trzë, gôdelë téż: – Ale ten dëmi abò kadzy!

– Nie dëmi tak straszno, bò w chëczach bãdze nie do wëtrzimaniô – rzekła mëmka do tatka, jak òn głosno jednégò pùscył.

Dołë

Na lesôcczich zemiach są môłé, a téż machtné dołë ë górczi. W dołach biwają błotka, stawë, jezora, dołama płëną téż strużczi, wikszé strëdżi ë rzéczczi. W dołach są colemało łączi, pażëce do paseniô bëdła, a môlama trôfiają sã torfkùle. Nierôz w dołach przë rzéczkach zdôrzô sã mardżel.

Przez Zbichòwò przeszedł wiôldżi grzmòt. Grzmiało ë lało całé dwie gòdzënë. Pò grzmòce Tóna z tatkã zarzucëlë żubë ë wëszlë òbzerac, co za szkòdë narobiła ta ùlewa. Tóna wërwôł sã pierszi w Strëdżi, gdze mielë sztëk łączi. Tu co môl bëła zaszlamòwónô piôskã trôwa na łące.

– Tatkù, na naszi łące co kawał są smiotë piôskù! – ùprzedzył swòjégò òjca Tóna, nim ten zdążił zéńc w dołë, a terô copnął sã z taką nowiną.

– Alana, to ma mómë terô na pôrã dobrëch dni żmùdną robòtã.

– A pòd górą na niwie żëta są wiôldżé dołë wërwóné przez wòdã – cygnął dali mòwã Tóna. – Te wëszlamòwóné kùle są tak wiôldżé, że w niejednëch rowach bë sã chłop mógł schòwac.

– Tak to nasza robòta jidze na marné! – jiscył sã tatk ë przëspiesził krokù, bë jak nôrëchli òbezdrzec te szkòdë.

Tóna timczasã wnëkôł na zalóną wòdą łąkã. Szlabrotôł òd czasu do czasu w trôwie ë co sztërk wëcygôł z ni płotczi, a czasã karusë. W kùńcu pòdbiegnął do tatë ë ùceszony pòkôzôł ùchwëconé w mùcy ribczi.

– Bãdzemë mielë smaczné pôłnie – cesził sã môłi rëbôk. – A skądka òne sã wzã na łące? – béł baro niszrich.

Zmartwiony tatk tim, co ùzdrzôł w dole, nawetkã nie wezdrzôł na rëbë, ale na pëtanié sëna òdpòwiedzôł:

– Rëbë przëszłë z wòdą z Elwartowégò błotka ë zagùbiłë sã w trôwie. – Pò jaczimsz sztócë zakłopòtóny dodôł: – To je tu, a co bãdze w drëdżim dole pòd lasã, jaż strach pòmëslec.

Przeszlë dołã do stawù, a tej skrącëlë w Redzczi Rów, gdze przë łące béł zasóny kléwer na zëmã dlô kòni. Tu bëło jesz gòrzi. Strużka sã tu rozla ë zaszlamòwa w pôrã môlach tak łąkã, jak ë kléwer.

– Cëż tam w dole tak szëmi? Co tam sã dzeje? – spitôł sã përznã przestraszony tim szëmienim Tóna.

– Ne wejle, to të sã nie domiszlôsz? – rzekł tatk.

– Wiém, wiém! Pò grzmòce wezbra wòda w Lëtwinowim błotkù ë przeléwô sã przez wiérzk, a przë tim szëmi – domëslił sã Tóna.

– Zdrzë le, knôpie, jak ta kòscelnô droga wëzdrzi? – zaùważił tatk.

– Jo, pò prôwdze. Môlama są głãbòczé dołë, a môlama je naszlamòwóné tëli piôskù, że droga prawie zadżinã – dodôł jegò syn.

– Më chcelë witro jachac z fùrmanką do Babich Dołów na zôróbk, a tu môsz. Nôprzód mùszimë ùsënąc szkòdë tak w jednym, jak ë w drëdżim dole, a na pòlach bãdze jesz wicy szkòdów – martwił sã tatk Tónë.

– A szôłtës pewno nakôżë gbùróm naprawiac zniszczoné drodżi a pewno ë mòstë – przëpòmnął Tóna.

– Tak pewno bãdze! – pòtwierdzył tatk.

Dreptanié

Machów Rôdk dreptôł òd samégò dzecyństwa. Nôprzód w drôbiniastim łóżeczkù, a jak mù sã noga pòdwinã, pôdł na zôgłówk abò pierzënkã w swòji ògrodzony wërze ë wcale nie płakôł. Pózni dreptôł wkół stółka abò wzdłuż ławë, chtërna stoja przë piéckù, a jak përznã pòdrósł, pùszczôł sã òd ławë do scanë naprocëm piécka. A jak dwiérzë bëłë òtemkłé, dreptôł do kùchni ë tu nôwikszą przeszkòdą béł próg. Przez ten próg zmalowôł so na cwiardëch cegłach w kùchni niejedna gùżã na blësy. Jak béł starszi, dreptôł na pòdwòrzé, gdze nôbarżi mù sã widza trãptac w plëtach ë w sztokù przë gnoju. A jak miôł pôrã lat, dreptôł za mëmą, jak szła ze szchaniama ë wãbórkama za wòdą do Witkòwi stëdnie, a pózni z ópapą, chtëren nëkôł bëdło na wédã. Òd sédmë lat dreptôł sóm za bëdłã.

– Të, Rôdkù, môsz ju szesc roczków, to mùszisz jic z nama do kòscoła – zarządzył tatk.

Tej téż zaczãło sã dreptanié do kòscółka, a to béł sztëk drodżi, bò całô mila, to je sédmë kilométrów w jednã stronã. Lasã szło sã bòso z bótama na remieniu, a w szónie na niwach je sã òbloka, bò jakbë to wëzdrza w kòscele bëc na bòsôka?

Za rok zaczã sã dreptanié do szkòłë: latã bòso, a zëmą w kòrkach. Pierszégò rokù wlokło sã pòd pazëchą tôflã ë gréfle, pózni corôz wicy, bò doszłë ksążczi. To bëło jistné ùtrapienié. Latã szło sã pò deszczu w kalëszczach, a zëmą sniég sëpôł sã w kòrczi ë òne wëwrôca sã na kamienisti drodze. Sztréfle czãsto bëłë mòkré jak gnój, a nodżi zëmny jak lód. Ne tôfle wëpôda spòd pazëszi ë leca w kôł. Jak tëch ksążków bëło ju wiele, mëma ùszëła Rôdkòwi torbã ze stôrégò tôflôka.

W jednôstim rokù żëcô nasz Rôdk czãszczi przemiérzôł drogã do kòscoła, bò òbjã gò nôùka przed pierszą kòmónią swiãtą. Dwa razë w tidzéniu, na dodôwk w niedzelã, dreptôł nã milã w jednã stronã. A tegò dreptaniô bëło corôz wicy: to na grzëbë, to na jagòdë, to z jagòdama do Gdini, to na òdpùst do Wejrowa ë do Swôrzewa.

Jak Rôdk béł drëdżi rok w czwiôrti klase, szkólny wësłôł gò na kònkùrsowi egzamin do gminë Wejrowò-Zómk, gdze wëbiérelë nôlepszich kandidatów do stipeńdium Przebendowsczégò. Rôdk wszëtczich pòkònôł ë jemù przëpadło to stipeńdium.

– Ale mùszisz skùńczëc szóstą klasã pòwszechny, żebë dostac sã do gimnazjum – rzekł wójta do Rôdka.

– Co robic z tą szóstą klasą? – zastanôwiôł sã szkólny baro rôd, że jegò ùczeń tak dobrze wëpôdł na egzaminie.

– Wiém! – rzekł pò jaczimsz czasu. – Zdôsz egzamin z piąti ë skùńczisz szóstą w szkòle sédmëklasowi w Zôgòrzim.

Tak sã téż stało. Rôdk całé ferie ùcził sã ë zdôł ten egzamin. Na ten ôrt dostôł sã do szósti klasë. Terô dreptôł przez rok czasu to szesc kilométrów do zôgòrsczi szkòłë, jaż skùńcził wëmôgóną klasã. Zdôł téż egzamin do gimnazjum. Wszëscë domôcy, szkólny, ne ë sóm Rôdk bëlë mòcno zadowòlony. Pò feriach przëszło dłëższé dreptanié. Całą jeséń Rôdk dżął do nôblëższégò gimnazjum w Wejrowie. W jednã stronã, jak szedł na skrótë, miôł dwanôscë kilométrów. To dreptanié przechôda wszelejaczé miarë ë dobrze, że na zëmã zamieszkôł w miesce. Jednak co drëgą niedzelã maszerowôł dodom pò swiéżé chlébka.

– Cebie, synkù, je czãżkò tak maszerowac taczi szmat drodżi? – spita sã jedny sobòtë mëmka.

– Bëło jesenią, jak jô kòżdégò dnia mùszôł dreptac w òbie stronë – òdpòwiedzôł Machów knôp swòji mëmie. – Terô jô jidã rôd, òbzéróm nasze piãkné stronë, të òblokłé w biél lasë, przëkrëté biôłą płôchtą łączi, òsniéżoné jałówce – dodôł Rôdk.

Jednak prôwdzëwé dreptanié zaczã sã jesenią dzewiãc trzëdzestégò rokù, czej hitlerowsczi bówcë najachelë na nasze zemie, czas wòjnë, wanożenié pò Eùrópie, ale to są jiné dzeje ë ò nich òpòwiém jinym razã.

Wiéta wa, że to dreptanié je człowiekòwi przëdóné ë tak drepcã przez całé żëcé, jaż przińdze czas, żë trzeba dreptac w zaswiatë.

Drëszk

Jówk béł apartnym dzeckã. Béł sóm sobie, do jinëch dzecy sã nie rwôł, baro mało gôdôł, bò sã swòji mòwë wstidzył. Òn długò szeplénił, a do piãc lat rozmia gò blós jegò mëma. Dzecë zwałë gò jãczk, bò jegò mòwa to bëło taczé dzywné jãczenié. Na smiéch gò mało chto dostôł, a jak sã chcôł smiôc, to zakriwôł gãbã ë sã òbrôcôł do tëłu. Wiedzôł, że z jegò smiéchù bãdą sã téż smielë môłi i wiôldżi lëdzëska.

Jesz przed szkòłą kôzelë mù pasc bëdło. Béł dobrim pasterzã, pilowôł swòji chòwë ë dbôł ò to, żebë krówczi, a téż òwieczczi bëłë bëlno nażarté. Zdarzëło mù sã pózną jesenią zrobic dlô rozgrzeniô òdżink. Nazbiérôł wiele sëchégò jérkù, żebë sã dłëżi pôlëło. Béł dosc wiôldżi wiater, chtëren w jaczimsz momeńce przerzucył lopk pôlącégò sã jérkù w sëché krzë, chtërne zajãłë sã ògniã. Jówk chcôł żubą zdëszëc ten òdżin, ale to nie dało radë. Czerwòny kùr przeskôkiwôł z krza na czerz, z jérkù na jérk. Tej òn czësto òbarchniôł, zaczął skakac, wrzeszczec na całi głos:

– Góra sã pôli, całô góra sã pôli!! Mòje krowë sã spôlą!

Ale krówczi bëłë bezpieczné, a góra sã chùtkò spôlëła. Dëmiła dłudżi czas, tak długò, jaż domôcy dostrzeglë ten dim. Przëlecôł tatk z pòla, mëma ë sostra z chëczi, ale ju nie bëło co gasëc ë co retac.

– Cëż të, wszónie, narobił! Ògniã sã zabawiac? Jô cë zarô wszmërgnã, żebës wiãcy sztrëchòlców nie brôł w pòle – wrzeszczôł tatk ë òdpiął rzem.

Pasa Jówk béł nôłożen, ale ten òdżin miôł przez dłudżi czas przed òczama, a w nocë dzarł sã: Òdżin! Òdżin!! To zdarzenié mù sztéc stojało przed òczama ë tak mòcno w niegò wlazło, że sã czësto zmienił. A nôbarżi òsoblëwé je to, że mòwa mù sã pòprawiła.

– Jówk so zrobił wiôlgą sobòtkã jesenią – smielë sã z niegò kòledze.

Òn cerplëwie wszëtkò znosył, ale òdżin nie dôwôł mù spòkòju. Ni mógł so dac na pòkù, że za jegò przëczëną spôlëła sã całô górka. Pò tim zdarzeniim meditowôł, jak ten złi òdżin zgasëc, zniszczëc, jak gò zmóc ë pòkònac.

– Të, knôpie, zabôczë o ògniu, bò cë w rozëm zańdze. Co bëło, to sã nie òdstónie – klarowa mù jegò mëmka.

Òd negò czasu zainteresowôł sã wiejską strażą. Zdrzôł, jak drësze ze straże jibòwelë sã w gaszenim ògnia. Chcôłbë bëc razã z nima, ale do tegò – jak òni gôdelë – béł za òsmôrkóny. Tak sã nazdrzôł na próbné szprëcowanié, że béł w sztãdze sóm szprëcã dostac do pòdôwaniô wòdë ë gaszeniô tegò przesnitégò ògnia.

To bëło na Szkaplérzną, jak béł òdpùst w kòscele w drëdżi wsë. Jówk mùszôł pasc bëdło. Bëło mù tak nijak, że ni mógł bëc w kòscółkù. W nym dało mù sã wezdrzec na bùdinczi nad Strëgą.

– Co? Dim nad dachã? Tam sã gwës pôli – zaùważił ë galopã pògnôł w nã stronã.

Jak stanął na pòdwòrzim, ju z òknów walił sã dim, a Ródzënô wënôsza z chëczi wszëtkò, co bëło pòd rãką: pierznë, ruchna, topczi ë wrzeszcza na całi głos:

– Retuja, lëdze, bënë je sóm dim! Retujta! Lëdze, lëdze!

Przëleca pôrã białków ë kùlawi Szwirk, bò drëszë ë chłopi bëlë w kòscele. Wszëscë lôtelë jak òparzoni ë nie wiedzelë, co mają robic. Pòmôgelë Ródzëny wënaszac zachë, jini wãbórkã nosëlë wòdã ze strëdżi ë chlustelë jã przez òkno bënë do jizbë, a nôwikszi dzél le wrzeszczôł:

– Jezës, Marija! Lëdze! W môłi jizbie spi doch Trudka. Retujta!! Trudka je w ògniu!

Jówk, jak to ùczuł, ju béł przë òknie z drëdżi stronë chëczi, palcotrã stłukł rutë, skòcził w òdżin ë za jaczisz czas wrzeszczi przë òknie:

– Wezta Trudkã, bò jô z nią nie wëlézã!

Òpôlony, ùsmòlony, ale szczeslëwi wëgramòlił sã przez òkno, nie czekôł na pòchwałë, le pòbiegnął do swòjich krówków.

W sobòtã szkólny mù rzekł:

– Masz być na zbiórce strażaków w niedzielę. Ja tam też będę.

– Drëchù Józefie, mianuję cię pełnoprawnym strażakiem! – te słowa padłë z gãbë kòmeńdanta.

– Niech żyje nasz drëszk Józwa. Niech żyje! – wòłelë strażacë, a szkólny gò ùscyskôł jak sëna.

To béł nôpiãkniészi dzéń w żëcym naszégò Józwë.

Gardinë

Ù naszich doma w kòżdi jizbie bëłë jiné gardinë, a w kùchni ë w dómikach jesz jiné.

W môłi jizdebce wisa taczé półgardinë z rzôdczima òczkama, żebë bëło widzec za dnia, co sã na pòdwórkù dzeje. Na wieczór mëmka zasuwa je taczima dëchtownyma, żôłtima gardinama, przez chtërne nie bëło widzec z bùtna, co sã w chëczach dzeje, co më na ten przëmiar jôdómë na wieczerzã. Nasza mëma bëła dbë, że żôłté gardinë« do zacyganiô są nôlepszé, bò nie pòjôdają widu òd wiszący na scanie naftowi lãpë, ale robią gò wikszim ë dlôte w jizbie je jasni. Nama, a prawie tim nômłodszim bëło zakôzóné chwatac gardinë.

W pańsczi jizbie wisa taczé dłudżé gardinë, chtërne syga jaż do zemi. Na nich bëłë taczé niewiôldżié wësziwóné kwiatuszczi, a midzë nima lëstë, jaczé roscą w cepłëch krajach. Na lato, jak przëpiekło słuńce, mëma je zdjima ë zawiésza taczé gòrszé, môlama përznã pòdzarté. Më dzecëska nierôz sã pitelë:

– Czemù mëma na lato wiészô të stôré gardinë, to doch są szôtorë ë lëdze bãdą sã smielë?

A mëmka nama wëjasnia:

– Latã słunuszkò mòcno grzeje ë gardinë òd ti hëcë robią sã żôłté ë krëché, a w tëch żôłtëch môlach robią sã za jaczisz czas dzurë.

– Ne jo, szkòda taczich bielëszińczich gardinów – òsądza nôstarszô z nas, Móniczka.

– Ale jak bãdze kòlãda, to mëma zawiesy te nônowszé gardinë, z taczima fejn lëstama, z drobnyma kwiôtkama midzë nima – przëpòmna so nasza Liska.

– Wejle, córeczkò, të to môsz òdezdrzóné ë dobrze pamiãtôsz ten kòlãdowi czas – pòchwôlëła jã mëma.

Na òczenkach w jednym ë drëdżim dómikù bëłë taczé gardinczi do pół górny rutë z tim jednak, że òd stronë drodżi bëłë përznã dłëgszi ë colemało czëstszé. W kùchni bëłë dwa òczenka, jedno do dómikù, a drëdżé do môłi jizdebczi. W tim drëdżim mëma stôwia lãpã, żebë swiécëła na kùchniã, a téż na jizdebkã. Tam bëłë taczé malineczczé gardinczi w górnëch nórtach òczenka. Chòdzëło ò to, żebë sã nie zapôlëłë òd lãpë.

Jak nasza biédka, to je Elka, bëła malinkô, a jesz leża całima dniama w kòlibce, mëma pòłożëła wzdłuż ti kòlibczi miotłã ë zarzucëła na niã rzôdką starszą gardinã, żebë naszi malinczi nie grëzłë mùszëska. Czasã òna tã gardinã scygnã na se, zaszamòtała w ni rączczi, a tej zaczãła sã drzéc na całégò.

W szterë trzëdzestim rokù Szénbekòwa Rózala mia wieselé. To bëła nasza sąsada ë ji starszi prosëlë naszich na to wieselé. Tatk z samégò rena pùcowôł kònie, rëchtowôł karétã, a më niszrich wdrapelë sã na płot z délów ë czekelë, co ù sąsadów bãdze sã dzało. Zajéżdża jedna karéta za drëgą, gòscy witelë stôri Szénbekòwie ë prowadzëlë do chëczi, a mùzykeńcë ùstawilë sã przë progù, wszëtczich gòscy witelë skòcznym marszã. Pò jaczimsz czasu wëszlë na próg kawaler z brutką, a przed progã bëlë ju òbòje Szénbeków z kropidłã ë swiãconą wòdą. Pòkropilë tëch młodëch, a òni pòżegnelë sã nôprzód z Szénbekama, a tej ze starszima kawalera ë szlë do wëstrojony karétë. Jich starszi robilë za nima prawą rãką krziże, a trąbacze przë tim grelë pòbòżné piesnie.

– Zdrzë le, Móniczka! – rzekła Liska do swòji sostrë. – Ta brutka mô na głowie zarzuconą taką dzywną gardinã.

– Të môłi mackù, to nie je żódnô gardina, to sã nazéwô szlejer – wëklarowa Mónika swòji młodszi sostrze.

– A na co ta brutka mô tã gardinã? – chca wiedzec Liska.

– Nié gardina, a szlejer je na to, żebë ten kawaler ni mógł dac ji przed zdanim kùska; tak przënômni jô mëszlã – rzekła Móniczka.

– Ta le mësli ò kùskach – przëgôdôł jem sostrze, a òna nic, le przëpòmna jiné zdarzenié: Jak chòwelë wùja Tónã w miesce, to niejedne białczi miałë czôrné gardinë, chca jem rzec szlejrë, na gãbach.

Gãbë

Normalnô gãba móże sã zmienic w gãbã ùsmióną, zajisconą, naladowóną gòrzã, markòtną, zôwzãtą. Jiné gąbskò mô człowiek, chtëren ò czims marzi abò cos wspòminô, a jiny pësk mô chitrus, a jesz jiną mùniã mô falsziwc. Pò gãbie pòznaje sã człowieka.

– Cëż të, dzéwkò, jes takô zamùrzónô? Co cë felô? – spita sã mëma Janczi, jak ta przëszła zachmùrzonô ze wsë.

– Nié, nick mie nie je – odpòwiedza córka.

– Mie të nie òszukôsz, jô widzã pò twòji space, że cos ù ce nie je w pòrządkù, że cë cos felô – pòwiedza mëma ë wezdrza na niã tima swòjima swidrowatima òczama.

– Kò Bòles mie tak brzëdkò wërąpiôł ë pòwiedzôł, że mòja familia je parszëwô – wëcësnã w kùńcu Janka.

– Të so z tegò nic nie rób, òn pòchòdzy z taczégò òszczekónégò rodu. Jima z òczów dobrze nie wëzdrzi – pòcesza mëma swòjã córkã.

– To, że jegò tatk mô taką òdzartą trąbã, jô wiedza, ale jô doch mësla, że Bòles je dobrze wëchòwónym beńlã – rzekła Janka.

– Ne jo, na lëdzach sã jidze pòmilëc. Wez le sã do robòtë, tej to cë przeńdze, a na swiece nie je blós jeden Bòlesk – rzekła nënka.

Mëma nakôza Mariczce, żebë zaszła do Fòrmelów ë przekôza jima, że òni mògą dostac ten nowi zort bùlewków.

– Ale mëma, tam ù Fòrmelów je taczi złi szczirz, òn tak szczérzi tã swòjã mordã ë tã régã zãbisków, że jô gò móm strach – broniła sã Mariczka, a przë tim tak żałosno wëkrzëwiła swòjã môłą gąbkã, że mëmie zrobiło sã ji żôl.

– Tej òstawkôj to! Jô przë leżnoscë jima to pòwiém.

Na zymkù przëleca z cepłëch krajów bòcónë. Jeden sôdł na chróscanym gniôzdze na stodole ë zaczął tak dzywno robic skrzidłama, a swój czerwòny sznobel co sztót wëcygôł w lëft ë nim klepôł w niebògłosë.

– A czemù ten bòcón tim sznoblã tak klepie? – spita sã môłô Trudka.

– A wiész të, że òn na ten ôrt wòłô do gniôzda swòjã białkã – wëklarowa ji mëma.

– Te môłé ptôszczi klekòcą téż na swòjich gniôzdach? – chca wiedzec niszrich Trudka.

– Ne nié, nie klekòcą, bò mają za môłi sznobel, ale za to tak wdzãczno spiéwają – wëjasniła ji mëma.

– Jak jô rôz wklatrowa na nã krëszkã przë chëczach, tej jô ùzdrza, jak môłé jaskùlenczi w gniôzdze pòd ùstrzechã òtmika swòje môłé gąbczi. Wié mëma, czemù òne tak robiłë? – chca wiedzec Trudka.

– Bò òne bëłë głodné ë czeka na mëmã abò tatã, żebë jima do tëch òtemkłëch dzóbków wrzucëlë jaką mùszkã abò robôczka – wëjasniła swòji córce mëma.

– A czemù te jaskùlenczi bùdëją swòje gniôzda z kału, a nié z chróstu, trôwë, włosów, tak jak to robią jiné ptôszczi?

– To të sã mùszisz jich spëtac, bò jô nie wiém – rzekła z ùsmiéchã mëma.

– A te ribczi w wòdze mùszą bëc baro głodné, bò òne sztéc òtmikają swòje môłé gąbczi – głosno mësla Wiktóra, chtërna przëłączëła sã do tëch gôdków ò gãbach.

– To nié z głodu òne òtmikają swòje môłé pësczi, a na ten ôrt òne òddichają – wiedza wëjasnic młodszi sostrze Trudka.

– Jak to òddichają? To sã doch òddichô lëftã – bùńtowa sã Wiktórka.

– Ale w wòdze je téż rozpùszczony lëft – òbstoja na swòjim Trudka.

– To smòczi w jamach òddichają ògniã tak, jak ten nasz wawelsczi smòk. Jô to widza na òbrôzkù, jak z jegò gãbë szedł òdżin – pòchwôlëła sã môłô Wiktórka.

Gòzdze

Szénbek z pùstków wzął sã do ògrodzeniô swòjégò ògródka na zeleniznã drewnianym płotã, bò zajcóm nôlepi szmaka swiéżô salôta, młodô kapùsta, a marchwi téż nie darowelë. Do ti robòtë wzął sëna do pòmòcë ë razã wzãlë sã za płot.

– Të, Lészkù, bãdzesz mie pòdôwôł sztachétë ë gòzdze, a pamiãti: jedna sztachéta, a tej dwa gòzdze.

– Tak, tatkù, jô bãdã pamiãtôł: jedna sztachéta, a pò ni dwa gòzdze – pòwtórził Lészk.

Bùdowelë ten płot tak długò, jaż skùńczëłë sã gòzdze. Tej tatk pòsłôł swòjégò sëna do szurkù, gdze w skrzëni na stole miało bëc jich wiãcy. Lészk sã copnął ë spitôł tatka:

– A jaczé to mają bëc gòzdze?

– Taczé, jak më tu mielë, trzëcôlewé.

Lészk za sztót przënëkôł z szaùra ë z dôleka wrzeszczôł:

– Tatkù, ale tam w skrzëni są blós môłé gòzdzyczi, trzëcôlewëch tam ni ma!

– Widzã, że mùszã jic sóm pò te gòzdze. Të doch nick ni móżesz nalezc – rzekł tatk.

Jednégò razu, jak Szénbek przëjachôł z pòla, jiscył sã do swòji białczi Lucji, że fòska zgùbiła gózdz z pòdkòwë przë tilny prawi szpérze ë że pò pôłniu mùszi jachac do kòwôla, żebë òn zarznął nowi gwint, a tej wkrącył swiéżi gózdz. Ù kòwôla przë leżnoscë dôł so zrobic mãdel kòwalsczich gòzdzy, bò te są w gbùrstwie czãsto przëdatné.

Cze nen Figlóna zakôzôł Szénbekòwi jachac jegò Zeloną Drogą na swòjã niwã, to Szénbeka wzął wiôldżi górz. Szénbeczka stara sã gò pòceszëc ë rzekła do niegò:

– Chłopie, nie jiscë sã, të doch wiész, że ten Figlóna mô taczégò zachtnégò gòzdza w głowie ë më na to nick nie pòradzymë.

– Że òn miôł gòzdzyka, to jô dôwno wiedzôł, ale że mô jaż taczégò gòzdza, tegò jô sã nigdë nie spòdzéwôł.

Jesenią Szénbek co rôz przëchôdôł z mòkrima nogama. Òbzérô swòje skòrzniska ë mrëczi pòd nosã:

– Wejle, te zôle są czësto przedeptóné, kònieczné są nowé zôlëska.

– Wëszëkôj le mie to szewiecczé pùdło, jô sã weznã wieczór do zôlowaniô tëch kùrpów – rzekł do sëna Lészka.

Wieczór sôdł na szewiecczi zydel, przëmierził ë wëkrojił so zôle, a tej szëdłã zrobił w nich dzurczi, a w nie zaczął wbijac szewiecczim młotkã czwieczi, to je taczé drewniané môłé gòzdzyczi.

Lész brónowôł tã niwã pòd lasã, gdze miałë przińc bùlwë. Tam béł baro wiôldżi kam. Najachôł òn brónama na nien blós jednym nórtã, a z drewniany brónë wëpadłë dwa żelôzné gòzdze.

– Tatkù, jô zgùbił na nym machtnym kamieniu dwa gòzdze w brónie. Jô zabôcził, że to kamieniszcze tam tak snôdkò leżi – rzekł do tatka, jak przëjachôł dodom.

– Ne jo, znôw strata. A czë të je nalôzł?

– Nié, tatkù, jô jich wcale nie szukôł – òdpòwiedzôł Lész.

– Tej pùdzesz jich szëkac. A ten kam trzeba kònieczno wëkòpac. Më sã do niegò przëmiérzómë ju pôrã lat ë jakòs ni móżemë sã do niegò wząc.

Bicé wszelejaczich gòzdzy je normalną sprawą. Jedni robią to lepi, jini gòrzi, ale wprénowac gózdz w dél, w scanã, w płot ë w sto jinëch môlów kòżdi pòtrafi. Zdôrzô sã, że przë tim òberwie czasã pôlc, jak chtos niezdarno wali młotkã. Jednak bicé gòzdzy w zark, w chtërnym leżi niebòszczëk, je sprawą smùtną, wstrząsającą ë nie kòżdi pòtrafi to zrobic.

– Tak zabic niebòszczëkòwi wezdrzenié na ten swiat ë zamknąc gò na wiedno, tegò jô nie pòtrafiã zrobic – pòwiedzôł do białczi Szénbek.

– Dlôte trzeba miec cwiardé sëmienié ë taczi gòzdzowati charakter – rzekła z przekònanim jegò białka.

Górczi

Wësoczé górë są w jinëch stronach, a ù nas na Lesôkach są blós niewiôldżé górczi. Òne są baro przëjemné dlô òka, ale dlô gbùrów są ùdrãką przë ùprawie rolë, przë zbiorach, a pò ùlewach są òne pòòróné wëdzartima przez wòdã rowama. Dlô dzecy w zëmie są wiôlgą ùcechą, bò mògą z nich jezdzëc na kòrkach ë na sónkach.

– Tatkù, móżemë më rëknąc na Lëtwinową górkã, tam sã tak dobrze jedze na sónkach – skamża Ródowe dzecë.

– Wa môta przez wies z górczi abò Melcrowã rzmã. Tu më z mëmką mómë waji wiedno na òkù – pòwiedzôł tatk.

– A na jérkòwą górkã móżemë cygnąc nasze sónczi? – pita sã dali dzecë, a Trudka doda, smùlącë sã do tatka:

– Më bãdzemë ùwôżelë, më so krziwdë nie zrobimë! To doch nie je tak dalek.

Róda dôł w kùńcu przëzwòlenié na tã jazdã z jérkòwi górczi. Dzecë ùceszoné biegã pòleca ze sónkama, weszłë na górkã òd stronë stawù ë z wiôldżim krzëkã zjachałë na Rôdkòwã łąkã.

– Dobrze, że më mómë taczé górczi – cesził sã nômłodszi Jónk.

Pò Jastrach przëszło Wniebòwstąpienié. Na wejrowsczé Górczi cygnã òd pôrã dniów kómpanie z chòrągwiama, krziżã ë òbrazama. Ródowe dzecë chcałë jic mët na te Górczi, ale tatk miôł skaléczoną nogã ë jesz słabò chòdzył.

– Pùdzemë wszëscë razã na Swiãtą Trójcã – òbiecôł Róda swòjim dzecóm.

Jak przëszedł òbiecóny czas pielgrzimczi, Ródowa familia szła z redzką kómpanią nôprzód do klôsztoru, a tej na swiãté Górczi. Szlë òd kaplëcë do kaplëcë, z górczi na górkã, a jak zaszlë na górã, gdze stoji kòscółk i gdze przë bùkù je kôzalnica, tam pòbòżno mòdlëlë sã na òdpùstowim nôbòżeństwie. Jak szlë ju dodom, dzecëska bëłë baro zadowòloné ë chwôlëłë redzką pielgrzimkã:

– To bëła fejnô pielgrzimka na tëch swiãtëch Górkach.

Jak sã skùńczëłë sanowé żniwa, szkólny z nôstarszima dzecama wëbrôł sã na tidzéń w rézã w wësoczé górë. Jachelë z Gdini cuchã wiele gòdzën. Nôprzód zemia bëła plaskatô. Kòle Czãstochòwë pòjawiłë sã niewiôldżé pagórczi, ale wikszé jak na Lesôkach. Tak dojachelë do Krakòwa.

– To je piãkné miasto, a na kòscelny wieżi trãbôcz trąbi co gòdzënã – chwôlëłë dzecë ë krążëłë pò krakòwsczim rënkù.

Nôstãpnô wanoga bëła do Zakòpónégò. Terô pòjôwiałë sã pò drodze corôz wikszé górë. Cuch piął sã corôz wëżi ë wëżi, a dzecëska przëłożëłë swòje nosë do rutów w òknach ë zdrzałë całi czas na te górzësté stronë.

– To są Karpatë – twierdzył Julis òd Lësów.

– Nié, to są Pieninë – czôgla sã Machòwa Irka.

– A jô wama gôdóm, że më jesmë ju w Tatrach – dopòwiôda Ródowa Trudka.

Tak długò dzecëska sã wadzëłë, jaż wtrącył sã szkólny ë w kùńcu rzekł:

– Wszëscë pò përznie mają prôwdã. Przez te wszëtczé górë më przejéżdżelë abò do nich jesz dojedzemë.

– Ale te wësoczë tam dalek, to są na pewno nasze pòlsczé Tatrë – chcôł sã pòchwalëc swòją wiédzą Melcrów Alizy.

– A w Eùrópie, tam w Szwajcarii są jesz machtniészé górë, chtërne zwią sã Alpë – pòwiedza Irka.

Gromica

Minã Gòdë, Sylwestra, Trzech Króli, a tu ju trzeba mëslëc ò Gromiczny. Gromicznik je za dwiérzama, a Matczi Bòsczi Gromiczny je zarô na pòczątkù miesąca. Nasza ómama òd dłëgszégò czasu dopòminô sã nowi gromice, bò ta stôrô wëpôlëła sã prawie czësto, jak béł nen wiôldżi grzmòt, chtëren warôł prawie całi dzéń. Jesz przed bùrzą ópapa òbchôdôł bùdinczi z zapôloną gromicą, żebë ùchronic je òd ùderzeniô. A jak grzmòt nadeszedł, pòstawił swiécã w môłim òczenkù, bò z ti stronë nadcyga gromówka. Tam òna sã dopôlëła.

– A skądka jô weznã nową gromicã? – pitôł sã Antón rok temù wżeniałi w nã familiã.

– Pùdzesz na Kôrczowiszcze do stôrégò Wawrzóna, tam gdze w ògródkù stoji wiele pleconków z pszczołama. Òn jesz robi dobré gromice z prôwdzëwégò wòskù – òbjasniła swégo zãca nasza mëma.

– Przëniesesz téż nama jednã, bò ta, co më mómë, robi sã ju krótkô – wspòmnął tatk ë dôł mù piãc złotëch.

Na Gromiczną tatk z Antónã zaprzëglë kònie w wasąg ë ò pòrénôszk jachelë më do kòscoła, żebë sã wëspòwiadac, bò jak człowiek je bez grzéchù, to na tã gromicã spadnie wiãcy bòsczich łask ë ta swiéca lepi chroni òd wszelejaczégò zła. Taczé bëło zdanié naszi ómë. Pò mszi swiãti ksądz probòszcz pòkropił zapôloné swiéce. Tatk z mëmką trzimelë swòjã gromicã, a ómama ze mną swòjã, bò ópapa je ju krëchi ë do kòscółka sã ju nie wëbiérô.

Kòle pòdpôłnika jedzemë dodom, a mróz trzimô, że jaż w ùszë szczipie, wasąg chrzãszczi na sniegù, a kòniszczóm jidze dôka z pësków.

– Takô pògòda dobrze przepòwiôdô – rzekł tatk.

– Môsz prôwdą – przëtwierdza mù ómama.

– Jak na Gromiczną mróz, szëkôj w żniwa wiôldżi wóz – przëpòmnia przësłowié mëma.

– A jak na Gromiczną taje, biédné bãdą ùrodzaje – domëslôł jem sã jesz taczé przësłowié.

– W dôwnëch czasach gromice chroniłë lëdzy przed wilkama, chtërne napôdałë lëdzy w lasach. Tej téż w drogã òni zabiérelë je ze sobą, a jak zmërkelë wilczëska, zapôliwelë je ë trzimelë wësok nad głowama – przëpòmnã stôré dzeje nasza ómama.

– Ómkò, a jak béł wiater, to gromice zgasłë ë co tej?

– Wiész, wnuczkù, lëdze wiedzelë téż na to radã. Zabiérelë ze sobą szklané cëlãdrë òd latarniów ë nima przëkriwelë swiéce – dopòwiedza nasza starka.

Jak ópapa zaniemógł czësto, domôcy na zmianã nacérelë jegò spùchłé nodżi tą gromicą ë to dôwało mù ùlgã. Nacérelë téż jegò krziże, bò ni mógł przewrócëc sã w łóżkù. Robilë to tą stôrą gromicą, bò tëch nowëch bëło jima szkòda.

– Widzysz, wnuczkù, ta gromica je zrobionô z wòskù, a wòsk zbiérałë pszczółczi z kwiatów, a kwiôtczi doch są do lékarzeniô. Jak të jes chòri, mëma robi cë herbatã z lëstków òd kwiatów – taką nôùczkã da mie ómama, bò widza, że jô na to całé lékarzenié gromicą zdrzôł bez przekònaniô.

– A jô mëslôł, że to bëłë jaczész czarë abò gùsła.

Jak ópapa ju nie wiedzôł bëlno, co sã wkół niegò dzeje, dostôł do trzimaniô w rãce zapôloną gromicã. Żebë mù òna nie wëpadła z rãczi, chtos mùszôł przë nim bëc, żebë nie zapôlëłë sã czasã pierznë. Jô téż miôł swòjã służbã przë starkù. Spiéwôł jem mù tak letkò kòscelné piesnie ë to dôwa mù spòkój.

To bëło we wtórk pò pòdwieczórkù. Starka zwòła wszësczich do swòji jizbë, bò ópa zaczął tak czãżkò dëchac.

– Ópa je w kònanim – òbznôjmia wszëtczim.

Całô familia zaczã òdmawiac różeńc ë jiné mòdlëtwë. Ómama trzima mòcno gromicã w zacësniony rãce starka. Płomiéń bił prosto w górã.

– Niech ten gromiczny wid prowadzy cebie do nieba – pòwtôrza co jaczisz czas.

– Amen – wszëscë kùńczëlë tã prosbã naszi starczi.

Ò smrokù dësza ùleca ze starkã, a gromica bëła zgaszonô. Skùńczëła swòjã służbã.

Grzëbë

Grzëbë w naszich stronach rosłë prawie wszãdze: w jérkach, chòjnach, lôskach, na łąkach ë pażëcach, a jak béł grzëbòwi rok, to nawetkã w bùlwach pòd lasã. A ò lesë sã wcale nie gôdô, bò las je jich prôwdzëwim dodomã ë grzëbë mają gò na wiedno pachtowóné. Tam òne są ù sebie.

Jak jô pasł bëdło w jérkach, to póznym latã w Drëdżim Rowie, gdze stoja téż pôrã jałówców ë danków, trôfiałë sã prôwdzywczi z jasnyma główkama, a w naszich bùczkach pòd rzmą stoja czasã w rédze piãkné prôwdzywczi z czôrnyma kapeluszama, a òkóma rosłë rozmajité dzëczé pòtrusë.

Na naszi łące, gdze bëła stôrô drëfta na nasz môl ë gdze wiązało sã na trôwie nasze kònie, wësëpałë sã jesenią całé rzmë nëch pieprzników, jak më zwelë pieczarczi, a na pażëcë przë ceglany kaplëcë zdarzëłë sã prôwdzywczi z grëbima nogama. Nad strëgą midzë dankama ë jałówcama w parpacy rosłë prôwdzëwé ridzczi – jak ómama gôda – z czerwòną krwią, bò të dzëczi mają doch biôłą krew.

– Biôjta le do lasu, móże wa tam nalézeta jaczégòs pòtrusa, bò jô ni móm nick do pôłnia, blós sëché bùlewczi – rzekła do nas nôstarszich jednégò dnia nasza mëma. – Ale ùważôjta na znije ë nie jidzta za dalek w las.

– Dobrze, mëmkò. Za gòdzënã më jesmë nazôd – rzekł Friéd ë wlôzł do kòmòrë za jaczimsz bëlnym kòszikã z łupków.

– Ale më nie bdzemë zbiérelë pòtrusów, le prôwdzywczi – pòwiedzôł Péter.

Jak më wëszlë za stodołã na ògrodë, jô sã spitôł bracy:

– Jaką turã më wezniemë? Czë na Kawle, czë téż na nasze niwë?

Braca òrzeklë, że pùdzemë przez nasze bùczczi na Zeloną Drogã, a tej wëzniemë czerënk na nasze niwë. Tak më téż zrobilë. W bùczkach Pioter òstawił nas ë wërwôł sã w przódk, a na òdchódnym rzekł:

– Jô jidã na rzmã. Tam pewno bãdą prôwdzywczi.

Miôł prôwdã. Przëniósł stądka piãc cëdownëch prôwdzywków z czôrnyma jak pëk główkama.

– Pòdkłôdk ju je – pòchwôlił sã bracyna.

Më mù përznã zazdroscëlë, ale nabrelë chãcë do zbiéraniô, a to je téż wiele wôrt. Jidzemë chùtkò miedzą pòd Zeloną Drogã. Jak më minãlë trzë kamienie, Pioter skòcził w pòle ë zawòłôł na całi głos:

– Stójta w môlu! Tam je znija!

Pò prôwdze, na westrzódkù miedzë leża zwinionô w sznëkã centkòwónô machtnô znija. Mia përznã pòdniosłi łeb ë wëtika swój cenczi jãzëk, taczé môłé widełczi. Òbeszlë më jã dalek wkół ë dali rzniemë ju Zeloną Drogą prosto w las. Përznã wëpłoszony ni mòglë më sã nôprzód zebrac, ale jak Pioter, ten co miôł grzëbòwé szczescé zjadłé, nalôzł jednégò, a jô drëdżégò grzibka, wëlãknienié minãło.

– Jidzemë liną w bùczny szón – rozpòrządzył Friéd.

Wszëscë na to przëstelë, bò tam wiedno bëłë grzëbë. Pò drodze zbiérómë peperlindżi ë kòzé brodë. Pioter chcôł zrëwac ne slësczé maslónczi, ale më mù òdradzëlë, bò mëmka jich nie cerpi ë je równak wërzucy. Jak më tak jidzemë, Friéd krziknął na całi głos:

– Móm grzëba! Jaczi piãkny!

Jak gò pòdniósł, bëlno mù sã przëzdrzôł, zrobił kwasną minã ë z gòrzã szmërgnął gò w gãsté krze.

– To béł szatan, ten przesniti pùrtk, co mô w se trëcëznã – wërzekł z gòrzã baro rozczarowóny.

Doszlë më do bùczków. Co tam bëło prôwdzywków, a jaczé piãkné! Kòżdi z nas nalôzł pò pôrã, a Pioter prawie mãdel. Zebrało sã ju pół kòsziczka grzëbòwégò żniwa.

– Jidzemë terô w wiłóz, a tej szluchtą pòd dodom – pòwiedzôł jem do bracy.

W wiłozu jô szedł dróżką, a braca stronama, kòżdi swòją rzmą. Jô nalôzł nôwicy môłëch, ledwie wëlazłëch z zemi grzibków. Niejedne stoja dëcht bliskò kòłoważégò. Tądka dôwno nicht ni mùszôł jachac, bò bë je rozjachôł.

– Ale wa môta nazbróné prawie całi kòszik taczich piãknëch grzibków. Wa jesta prôwdzëwi grzëbiarze pòchwôlëła nas mëmka.

– Terô bãdze smaczné pôłnie – doda ùceszonô.

Gwiôzdë

Na niebie biwają przeróżné gwiôzdë: môłé, wikszé, jasno swiécącé, bladé, mërgòcącé ë taczé, co stoją czësto sztël.

– Ale jô widzôł gwiôzdã, co tak chùtkò leca pò niebie – pòchwôlił sã swòjim kómplóm Rzepów Gùtk.

– A jô widzôł taką gwiôzdã, co chùtkò leca pò niebie z taczim swiécącym ògònã – pòwiedzôł Miotków Józwa.

– To nie bëła gwiôzda, a kòméta, żebës wiedzôł – rzekł Machów Władi.

– Jo, takô gwiôzda, co cygnie za sobą mòcno swiécącą tëpã, mô nazwã kòméta – dopòwiedzôł Kąkòlów Sztefk, chtëren wiele czëtôł ë stądka wiele wiedzôł. – A te blado swiécącé gwiôzdë, tak jak miesąc, to są planétë.

– Wiele planétów mô swòje, taczé dzywaczné miona, jak: Jowisz, Mars, Saturn ë jiné – chcôł sã pòpisac Lësów Zyga.

– A jakô je nôlepszô gwiôzda? – spitôł sã môłi Julis z Pasturni.

– Jô mëszlã, że nôpiãkniészą gwiôzdą je ta, chtërna pierszô zapôli sã w Wilëjã przed Gwiôzdką – chùtkò wëskòcził Gùtk.

– Môsz prôwdã – przëtaknął mù Sztefk. – Tej tata zapôlô swiécczi na danie, spiéwómë kòlãdë ë żdżemë na gwiôzdkã.

– A mëma przënôszô kùcha, a tatk wëdzélô bómczi – domëslił sã Józwa.

– Ù nas na dance je pòwieszonëch wiele môłëch gwiôzdów, a na szpëcu je wiôlgô, takô złotô gwiôzda – przëłącził sã do gôdczi Grëbów Władi.

– Tej przińdze gwiôzdka w kòżëchù, z bòrdôkã na pùklu ë kòrbaczã w rãce – przëpòmnął so Józwa.

– Mie òna nie pierze tim kòrbaczã – òdezwôł so psotny Lész. – Jô sã chòwiã pòd łóżkã, a òna je za sztiwnô, żebë mie stãd wëdostac.

– Na Trzech Króli mòji starszi braca ë Plëchtów Liska òblokają sã za królów, chòdzą pò wsë z taką strzébrzną gwiôzdą, chtërna sã òbrôcô, a przë tim spiéwają kòlãdë – dodôł nôstarszi z knôpów, Sztefk.

– A jô wama pòwiém, że gwiôzdë nie są blós na niebie, na dankach, a téż wkół głowë Mariji Pannë.

– Jô wama terô pòwiém zgadiwankã – rzekła Machòwa Klarka.

– Ne to gadôj chùtkò, bò jem baro niszrich, co të tam wëmësla – pònaglił jã Sztefk.

– Jak sã nazéwô taczi òficéra, co mô trzë gwiôzdë na mùcë?

– To je pòrucznik – wërwa sã Lisa.

– Wcale nié – rzekła Klarka. – To je kapitan, a pòrucznik mô blós dwie gwiôzdë, a ten niższi jednã.

– Ale jô wiém jesz jednã zgadiwankã. Ti wa nie zgadnieta! – z taczim dzywnim ùsmiészkã rzekła Klarka.

– Chto wié, kùli gwiôzdów je na amerikańsczi fanie?

Tegò pò prôwdze nicht nie wiedzôł. Jedni gôdelë, że dwadzesce piãc, jini, że trzëdzescë, a Liska ùwôża, że je jich jaż piãcdzesąt.

– Kò tej jô wama pòwiém – rzekła Klarka. – Na amerikańsczi fanie je jich prawie tëli, kùli pòwiedza Liska.

– A terô do szpòrtu – pòwiedza Móna. – Jak chtos dostónie kamieniã abò czijã w swój wrëk, tej òn téż widzy całé troje gwiôzdów.

Jagòdë

W naszich stronach przed wòjną wiele lëdzy zymkòwô biéda zagónia do zbiéraniô w lesë czôrnëch jagòdów. Całé familie w jagòdowi czas sedza gòdzënama w lese ë dzarłë no jagòdowé żniwò, a mëmczi jezdzëłë z tim ùróbkã z lësôcczich strón do Gduńska. Tam towôr ten spieniãżëłë na góldë, a na greńcë wëmienia je na nasze złoté. Dzecëskóm przëwiozłë za zbiéranié sznëkã, pùrcla, tutã bómków, a czasã kùrka do spiéwaniô. Dzecëska lecałë mëmkóm na przódk ë pierszé jich słowa bëłë:

– Co mëma mô w ti torbie?

Jak te dzecëska chòdzëłë ju do szkòłë, tej òne sã ùriwałë z òstatnëch gòdzënów w szkòle, bò jima bëło spieszno do lasu na no jagòdowé żniwò. To sã szkólnémù baro nie widza, ale òn béł wërozumiałi, bò znôł kaszëbską biédã. Jednégò razu szkólny spitôł sã dzecy, jak prosëłë ò ten ùrlop:

– A jaczé jagòdë wa terô w tim lasu zbiérôta?

Dzecë pòzdrza pò sebie, wzdrugnãłë remionama, a w kùńcu nen nôbarżi dzyrzczi z nich, Halmanów Féliks wëcësnął:

– Kò czôrné jagòdë, panie szkólny.

Co ten pón szkólny so mësli ë ò co òn sã tak pitô? Czë to do jiné jagòdë jak czôrné? Tak zastanôwielë sã pózni ny knérpsë na przerwie.

– A jô sã spitóm naszégò pana, czë są w lese jaczé jiné jagòdë, jak te czôrné – rzekł Féliks ë tak téż zrobił.

Pón szkólny wëjasnił swòjim ùcznióm, że gwës wiedzą ò czerwònëch jagòdach. Pón je tak dzywno nazwôł, a më sã domëslëlë, że to chòdzy ò pòtrôwnice.

– Tej na bòrowiczim téż roscą czerwòné jagòdë? – zastanôwia sã Sztëbòwa Gnésa.

– Môsz prôwdã – rzekł pón szkólny. – Bòrówczi téż nôleżą do jagòdowi familie (Ale szkólny to rzekł pò pòlskù).

– A czë malënë ë jeżënë to są téż jagòdë? – z taczim niedowiérzanim spita sã Móna.

– Téż, téż – cziwnął pón szkólny.

– Kò tej switónczi w ògródkù sã téż jagòdama – głosno zastanôwiôł sã ten nôzuchterniészi z naszégò karna, Halmanów Féliks. Pón szkólny to pòtwierdzył.

– Ale, ale, switónczi mają wszelejaczé farwë – òdezwa sã Lisa z Pasturni.

– Ne jo. To dô switónczi czerwòné, czôrné, żôłté – zastanôwia sã Gréta. – Ë to mają bëc jagòdë, chòc roscą na wësoczich krzach?

– Wszëtkò jagòdë, równo, jaką mają farwã – pòwiedza z niedowierzanim môłô Trudka òd Frómów.

Terô szkólny wëjasnił, że do ti jagòdowi familie przënôleżi wszëtczen brzôd, co ni mô pestków, a miãsk je taczi lózny, rzôdczi, soczësti.

– A jarzëbinë, chtërne nie są doch do jedzeniô, téż nôleżą do ti jagòdowi familie? – chca sã ùpewnic Kreftowa Wiktóra.

Szkólny le cziwnął głową ë zapòwiedzôł, że witro całô klasa jidze na wãder rozpòznawac jagòdë òd jinégò brzadu. Dzecë sã tim baro ùceszëłë.

– Ale nôlepszé są le czôrné jagòdë! – taczégò zdaniô béł nen mądrala Féliksk.

Jak z nëch knôpów ùroslë sztram kawalerzë, zaczãlë sã òbzerac za jinyma jagódkama.

– Zdrzë le, Franckù! – rzekł Féliks na jedny mùzyce w karczmie. – Ta nasza môłô Trudka mô gąbkã jak na jagódka.

– Jo, to je baro fòrsz dzéwczątkò, jô jã wezną do tuńca. Të doch nie mdzesz miôł nic procëm temù? – rzekł Franck.

– Ale biôj do ni. Jô so wëzdrzã jiną, jesz piãkniészą jagódkã.

Jãzëczk

Starszi lëdze mają jãzëk, chtëren w gãbie miele jedzenié, je do szmakaniô, gôdaniô, ale téż czãsto do szkalowaniô, głosnégò pëskòwaniô, wërąpianiô, òbgôdiwaniô, jednym słowã do grzeszeniô. Ten jãzëk móże narobic wiele zła. Niejednégò doprowadzył nawetkã do piekła. Z jiny stronë jãzëk móże przëczënic sã do bëlnégò spiéwaniô, a téż do dobrëch ùczinków, a nima człowiek móże so zarobic na niebò.

Môłim dzecëskóm jich jãzëczk je w gąbce do titkaniô. Nôprzód òne titkają mëmine titczi, a pózni dostôwają gùmòwi titk na bùdlã. Żebë zahamòwac jich bek ë ùspòkòjic taczégò môłégò knérpsa, mëmka wtikô jima taczi titk z tropą abò z rënką. Jak nie bëło pòd rãką titka, nen knérps wtikôł do gãbë swój pôlc.

– Zatkni temù skrzeczkòwi jegò pësk ë wcësni mù w gąbkã titk! – przëkôzywa mëmka Trudce, jak nen knérps dzarł sã na całą jizbã.

– Trzëmôj jãzëk za zãbama! – nakôzywa wiele razy mëmka Flórkòwi, jak òn za wiele plestôł abò sã niepòtrzébnie dzarł na całi głos. A jak òn pòdrósł, to gò ùpòmina:

– Nie szlabrocë tak wiele ë daj lëdzóm pòkù, bò to twòje pëskòwanié doprowadzy ce do tegò, że dostóniesz w skórã abò téż nalézesz sã w kluzy.

Naprocëm są taczi lëdze, chtërni zabëlë, że mają jãzëk w gãbie. Taczima mrëczkama kòżdi pòmiôtô, òni są ùpichóni na kòżdim krokù. Nie pòtrafią sã wëgadac w swòjich, nierôz wôżnëch sprawach. Dlô nich otemknąc flabã, to je wiôlgô mãka.

– Ale taczi mùszą téż żëc na swiece! – pòwtôrza Kruzënô z pùstków, chtërna mia taczégò na pół niemégò sëna.

Jak më widzymë, jãzëczi ù lëdzy są wszelejaczé ë służą jima do niebiwale różnëch sprôwków. Nibë môłi, schòwóny w gãbie jãzëk, a tak wôżny, a czasã niebezpieczny.

Zwierzëna mô téż swój jãzëk, chtëren pòzwôlô ji żgrzéc nã bëdlą strawã, zrëwac trôwã, chwatac lëstë na wietwach, pòdniesc bùlwã z zemi.

Zdrzëta le chòcbë na takô krowa. Jak òna pòtrafi swòjim jãzorã zagarnąc ë ùrwac lop trôwë, scësnąc jã w kłąbk, a tej pôłknąc. Jak mô czas, tej zwrôcô nen lopk trôwë nazôd z żôłądka do pëska ë miele jã jak czãsto gôda mòja ómama – w drobny mak.

Zwierzãcy jãzëk czãsto zastąpiô wòdã, mëdło ë rãcznik. Czë wa widza, jak chòcbë ten waji tósz mëje jãzëkã swòje łapë, òblizëje swòjã serzchlã na całim celskù? To je jegò mëcé. Tak robią prawie wszëtczé zwierzãta. Wa gwës widza, jak waji Ami abò jiné zwierzã domôcé liże swòjim jãzëkã skaléczony môl. Aptékôrz bë pewno pòwiedzôł, że to je zwierzãco dezenfekcëjô. A to je gwësnô prôwda. Mój ópa nierôz gôdôł, jak jô so skalécził chòcbë pôlc, że dôł jem pòlizac ten môl psu, to sã rëchli gòjiło.

Wiôldżé zwierzã – wiôldżi jãzëk, môłé zwierzątkò – môłi jãzëczk. Taczé wëjasnienié da nënka Flórémù, cze òn sã pitôł, czemù jegò kòtk mô taczi malëszińczi jãzëczk. A ne gadë wszelejaczégò zortu mają dëcht malinczé jãzëczczi ë wëtikają je, żebë òdstraszëc naprzikrzélców. Ale ten jiglasti jãzëczk służi jima w pierszi rédze do chwôtaniô mùchów ë jinëch òwadów.

Jednégò razu, jak mëma skaléczëła so wiôldżi pôlc przë skrobanim bùlewków na pôłnie, rzekła do Flórégò:

– Biôjczkôj le na ògródk, tam za chlebòwim piecã roscą na pażëcë psé jãzëczczi. Jô so doch mùszã je przëłożëc na ten skaléczony pôlc.

Knôp przëniósł pôrã lëstków, mëma je spłóka w gòrący wòdze, pòseka tãpą stroną noża ë przëłożëła na pôlc, a tej òwinã flekã. Psé jãzëczczi przëkłôdô sã téż na wrzodë, a nawetkã na bardôwczi ë òbòlałé môle.

– Tatkù! – rzekła rôz mëma. – Ten nasz zégar sã spózniô, trzeba gò dac do zégarméstra.

Tatk wzął pióro, òmòcził w pétrochù é nasmarowôł ten jãzëczk, co wchôdô w kółkò ë rzekł:

– Të môsz zégarméstra w chëczach ë wcale ò tim nie wiész.

Kamienie

Kamieni na Kaszëbach je bòkadosc. Są òne wszãdze: w pòlu, na miedzach, na drogach, na grzëpach, w krzach ë lôskach. Tej téż przódë stôrodôwni lëdze robilë so z kamieni nôrzãdza, pózni bùdowelë swòje chëczë, zómczi, mùrë do òbronë, kòscołë nôprzód z pólnëch, a pózni z czosónëch kamieni. Swòjim sedlëskóm: wsóm, zómkóm ë miastóm, a téż jezoróm, rzéczkóm, a nawetkã drogóm – nadowelë miono Kamiéń. Ùtrapienim lëdzy òd nôdôwniészich czasów, a nôbarżi dlô gbùrów, bëłë kamienisté pòla ë drodżi. Lëdze zaczãlë kłasc kamianné flastrë we wsach, w miastach ë w tëch môlach, gdze ùlewë je nôbarżi niszczëłë ë gdze drodżi szłë pòd górã.

– Më co rokù zbiérómë kamienie z pòlów, a jich wcale nie ùbiwô – rzekł przë pôłniu Pòtrëkùsów Lizy.

– A të nie wiész, że kamienie roscą na pòlu? Òne są w czartowsczi mòcé. Të jich nigdë nie wëzbiérôsz do òstatnégò – wëklarowa mù ómama.

– A te machtné diôbelsczé kamienie téż roscą? – béł niszrich Lizy.

– To są stolëmòwé kamienie pòd ekstra kòntrolą pùrtków. A czë òne téż roscą, tegò jô cë ni mògã pòwiedzec – òdrzekła ómama.

W mòwã midzë starką a sënã wmiészôł sã Pòtrëkùs:

– Jô pamiãtóm, jak ten Diôbelsczi Kam w Strëgach chcôł rozwalëc ë przerobic na kòstkã dlô flastrowaniô sztrasów w Gdini kamieniôrz Pranga. Zrobił w nim swòjim kamieniarsczim swidrã dwie dzurë, wsëpôł w nie pùlwru, założił nen – jak òn to gôdô – lont, pòdpôlił ë…

– Ë co, synkù? – przerwa mù niecerplëwò ómama.

– Ë nick. To le dało òkropno wiôldżi trzôsk ë tëli. Diôbelsczi Kam òstôł całi z dwùma dzurama, a Pranga nick nie wskórôł.

– Jo, to je nôprôwdzëwszô prôwda – pòdchwëcył Lizy. – Jô widzôł te dwie dzurë w tim kamieniu.

Rôz Pòtrëkùs przëszedł z pòla baro strapiony. Wëjął z westë swój zégark, pòłożił gò na stole, spùszcził głowã ë meditowôł, co z nim sã stało. Tej białka mù pòradzëła:

– Wez le pióro, ùmòczë je w pétrochù ë òstróżno pòsmaruj w nim ten werk. Tej òn bãdze chòdzył jak nowi.

Pòtrëkùs tak zrobił, a zégark jak stojôł, tak stojôł dali. Zaniósł gò przë leżnoscë do zégarméstra w miesce. Ten wsadzył na jedno òkò taką rérkã ze szkłã, pòmachrowôł w nim ë rzekł:

– Jô mùszã w nim wëmienic kam, tej òn pùdze dali jesz przez pôrã dobrëch lat.

Jednégò dnia Pòtrëkùsowa Étka przëszła ze szkòłë ë ju w dwiérzach pòwiôdô do mëmë:

– Ten Marszôłów Lizy znôw dostôł nã dwójã, bò òn nie wiedzôł, gdze je Królewsczi Kam.

– Jemù nôùka nie jidze do wrëka, bò òn mô taczi kamianny łeb. A të wiedza, gdze ten kam je ë skąd òn sã wzął? – spita sã mëma.

– Jo, jô wiedza, bò jô czëta ò tim w czëtónce ë szkólny pòstawił mie piątkã.

– Tej le mie òpòwiédz, jak to bëło z tim Królewsczim Kamieniã – rzekła mëma.

– To bëło w tëch latach, jak Pòmaréncë bëlë jesz pògónama ë mielë swòjich bóżków czãsto zrobionëch z kamieni. Tej nad nen zôléw, chtëren zwie sã dzys Kamińsczi, przëjachôł misjónôrz ë zaczął nawracac nëch Pòmarénków na katolëcką wiarã. Jak nen misjónôrz wëklarowôł jima wszëtkò ò nowim Bògù, zebrôł lëdzy przed kamińsczim zómkã, żebë jich òchrzcëc, ale ny lëdze nie baro spieszëlë sã do ti nowi wiarë.

Jak pùrtk sã dowiedzôł, co sã swiãcy, wërwôł z nordowëch górów machtny kam, żebë nim zniszczëc nëch zebrónëch lëdzy. Jak òni gò z dôleka ùzdrzelë z nym kamieniã, zaczãlë ùcekac. Tej misjónôrz wzął krziż ë wëcygnął gò naprocëm negò biésa. Ten zawił, rzucył kam ë zwiornął do piekła. Jak lëdzëska ùzdrzelë, jaką mòc mô krziż, delë sã ochrzcëc ë przëjãlë nową wiarã. Ten kam pò dzys dzéń leżi niedalek sztrądu ë je znóné z miona Królewsczi Kam.

– Wejle, jak të to dobrze wszëtkò zapamiãta – pòchwôlëła córkã Pòtrëkùska.

Kloce

Tatk przëjachôł z lasa z machtną fórą drzewa. Zajachôł przed szaùer, gdze béł kloc do rąbieniô drzewa do blata, piécka, a òd czasu do czasu do chlebòwégò pieca.

– Jô przëwiózł bëlny brzozowi kloc ë nie dóm radë sóm zdrzëcëc gò z fùrmanczi – rzekł do swòji familii, jak wëprzigł kònie ë dôł jima jôdã.

– Chto przińdze mie pòmòc zdrzëcëc ten kloc na sztopel?

– Jô ju jidã – rzekła mëmka.

– Jô téż – dodôł Grégòr ë wcësnął mùcã na szadą grzëwã.

– Jô jidã sã téż spróbòwac z tim klocã – pòwiedza Jula.

Wiele bëło szarpaniô, stãkaniô, a nawetkã wrzeszczeniô, jaż w kùńcu ten ùpartélc kloc spôdł na zemiã. Jula z mëmą zrobiłë zarô krok slôdë ë chcałë ju jic do chëczi, na co tatk pòwiedzôł:

– Hola, hola! Terô mùszimë ten kloc wrzëcëc na sztopel. Tak òn ni móże leżec.

Znôw przëszło mòcowac sã z klocã, a tim razã to szło pòd górã, a nié w dół jak z fùrmanczi. Jak kloc béł ju tam, gdze trzeba, Jula zmòkłô jak szur rzekła:

– Ale jô sã naszarpa, jaż mie rãcë bòla ë zmòklëznã czëjã na pùklu.

– Të grëbi klocu, të sã zarô mòkniesz, a tak pò prôwdze të wicy nawrzeszcza, a dwiganiô bëło mało! – przëgôdôł ji Grégòr.

Przë pôłniu Jula mù òdpłacëła za jegò wëszczérzanié przë klocu. Pòzdrza pò wszëtczich ë rzekła baro głosno, żebë wszëscë czëlë:

– Widza wa, nasz Grégòrk zagarnął z misczi nôwikszi kloc miãsa? To je òbżartuch, ne nié? Tej òn mô mòc.

– Nasz tłësti klock cëgani, to òna wzã nôwikszi fafòlc miãsa ë na mie spichô – zaczął sã z nią wadzëc Grégòr.

– Të sã nie wëmãdrzôj, le biôj do kloca ë narąbi drewków do blata, bò nie bdze wieczerzë – próbòwa Jula wëgònic brata z chëczi.

Tej w całą tã zwadã wszedł tatk ë zarządzył:

– Drewków nabëkô Jula, a të, Grégòr, jedzesz ze mną do lasu. Jô jem ùmówiony z Lëtwinã, bò më sobie pòmôgómë. Òn mô taką lodã do ladowaniô grëbëch kloców. Nôprzód zaladëjemë jegò fùrmankã, a tej naszą. Të bãdzesz pilowôł kòni, bò wëstąpiła wiôlgô hëc, a ne gzéle bãdą szłë na mërë jak na scãcé.

– A to mô bëc wiôlgô kara dlô Grégòrka za to wërąpianié? – òdezwa sã pëskatô Jula.

Jak zarô pò pôłniu môłi Róbertk przëszedł ze szkòłë, to sã wszëtczim pòchwôlił:

– Szkólny dôł nama taką grepã klocków, z chtërnëch më mielë zbùdowac taczé wësoczé wieże. Chto zbùdëje nôwikszą wieżã, temù jô wpiszã piątkã – rzekł szkólny.

– Ne, a chto zbùdowôł tã nôwikszą wieżã? – spita sã mëma.

– Kò jô, ale za drëdżim razã, bò przë pierszim klocczi mie sã zwalëłë – pòchwôlił sã ten nômłodszi z familii ë pòdszedł do tatë:

– Tatkù, jô bë chcôł miec taczé klocczi doma. Kùpi mie tata?

Grégòr wzął môłégò skórca hopka ë zaczął z nim tuńcowac ë mù spiewac:

– Òn chce klocczi, klocczi, klocczi… – A jak skùńcził, rzekł:

– Jô cë taczich klocków zrobiã.

W lese żdôł ju Lëtwin. Nakłedlë lodą nôprzód jegò wóz, a tej wzãlë sã do ladowaniô drëdżi fùrmanczi, ale ta stoja pòd górkã ë mògła sã copac. Tej tatk rzekł do Grégòra:

– Wëszëkôj jaczisz klock ë pòdłożë pòd kòło, bò wóz móże wząc kònie ë loda sã z tim bùkòwim klocã przewrócy.

– Tata, wezniemë më tã lodã dodom do złożeniô tëch grëbëch kloców?

– To je pëtanié do Lëtwina – òdrzekł òjc.

Klósczi

Przódë lëdze na Lesôkach na wieczerzã colemało gòtowelë zôcérkã. Ù nas doma téż tak bëło. Jak jô tëch klósków w ti zôcérce nie lëdôł! Òne bëłë taczé slësczé, gùmòwaté, a wëzdrza jak smôrzce. Jô jich nie béł w sztãdze pôłknąc.

– Ni móże mëma gòtowac co jinégò na wieczerzã, jak te klósczi?! – gnërził jô mëmie.

– Jô wiém, że ta zôcérka cë je przejadło – rzekła mëma. – Ale wezkôj le so sami mléczny zupë ë wkrëszë so w niã chlébka, to cë bãdze szmaka.

To szło ju zjesc. Pózni jô so nawetkã nie pitôł, le kórzkwią òdgarnął na stronã ne klósczi, wlôł so sami zôcérkòwi zupë, wkrësził sëchégò chlébka ë to bëła mòja wieczerza.

Jednégò razu tatk sã spitôł mëmë:

– A czedë të zrobisz te szadé klósczi? Te są smaczniészé òd ti zôcérczi.

– Szadé klósczi wëmôgają wiele robòtë: trzeba zriwòwac òskrobóné bùlwë, dodac përznã sëtégò ë cos do szmakù, a tej długò gòtowac. Na to jô ni móm colemało czasu, ale w niedzelã dostóniesz szadé klósczi.

Rôz na jeseni przëjacha do nas cotka z miasta ze swòjim môłim Jankã. Rozwinã gò z pielëchów, bò òb drogã miôł w nie nadojoné. Jak cotka tak gò przewija, mëma wezdrza na knérpsa ë rzekła do cotczi:

– Ten twój môłi to je taczi prôwdzëwi klósk. Czim të gò fùtrëjesz?

– Wiész, Apòlónio, òn béł òd ùrodzeniô taczim klóseczkã ë taczim òstôł pò dzys dzéń. Jô mù nick ekstra nie dôwóm.

Cotka wzã mie mët ze sobą do miasta. Tam bëło baro wiele apartnëch, baro czekawëch rzeczi do òbezdrzeniô, taczich jinëch, jak ù nas na wsë. Stegnë w miesce bëłë wëłożoné flizama, a przë nëch – jak cotka gôda – trotuarach stoja wësoczé lãpë, chtërne ò smrokù zapôliwôł taczi chłop z drążkã. W wiôldżich òknach bëłë jistné cëda, taczé rzecze, jaczich jô jesz dotądka nie widzôł.

Jednégò dnia ze mną na miasto wëszedł mój kùzyna Sztefan. W jednym wiôldżim òknie stoja trzë dzeùsë, chtërne wëstôwia swòje zmiarté gérë w jedwôbnëch sztréflach tak, żebë bëło jima widzec jich bùksë z kòrónką.

– Co te dzeùsë tak te nodżi wësztoperczëłë? Òne ni mają żódnégò wstëdu – rzekł jem do Sztefana, chtëren nawetkã nie wezdrzôł na nie.

– A nie zmiarzną òne w zëmie?

– Zmiarzną? A të nie widzysz, że òne są zrobioné z drewna?

U cotczi bëło jiné jedzenié, jak ù nas doma. Ten miesczi chlébk szmakôł jak kùch ë òn nie je klóskòwati, tak jak nasz, jak młënôrz dôł mąkã z wërosłégò żëtka. Ni mô żódnégò klóska w dólnym reńce.

– Të chcôł pewno rzec „zakalca” – zaùważëła cotka.

A te klósczi, jaczé warzëła cotka, szmaka mie jak miód ë jô bë je jôdł, jôdł ë jodł trzë razë na dzéń. To nie bëła nasza zôcérka.

– Jô widzã, że te mòje klósczi cebie pòdchòdzą – zaùważëła cotka.

– Cotkò, òne doch nie chòdzą, ale są baro smaczné. Cotka mô do nich rãkã – chcôł jem zagadac te mòje niebaczné słowa.

Pò ti rozmòwie cotka rzekła do Sztefana:

– Pùdzeta le do szewca Klóskòwsczégò na Smiechòwie ë spitôta sã, czë òn mô ju ùszëté te tatkòwe skòrznie, bò òne są mù pòtrzébné do robòtë w tim jesénnym kale.

– Jô tak nierôd jidã do tegò Klósczi, bò òn tak wiele gôdô ë sã ò wszëtkò pitô – rzekł z mùrzą Sztefan.

– Jô cë tu zarô pòwërąpióm lëdzy! – skarcëła gò jegò mëma.

Knérps

Ù Kreftów bëłë same dzeùsë, jaż szterë za régą, a tej bòcón przëniósł na zymkù z nëch cepłëch krajów knôpa. Grótka ni mia z nim wiele robòtë, bò béł mizerny, chërlawi, skóra ë gnôt, ale wrzeszczec to ta biédka pòtrafiła. Narobił òn tëli krzëkù, że to syga za të wszëtczé dzeùsë razã wzãté.

– A, jene jo! – rzekła jegò mëmka. – To le je taczé përznã, taczi kòchóny knérps, ale głosny to òn je.

– Z niegò bãdze abò wrzészcz na rënkù, abò ksądz, czë móże wiôldżi spiéwôk – òszacowa Teréza, wiejskô grótka.

Z tim dzercym òn wnetkã skùńcził. Pò taczi wanodze z cepłëch krajów dzeckò bëło zmãczoné, wëstraszoné, zdzywioné tim nowim swiatã ë dlôte wrzeszcza – òrzekła ómama.

Na chrzce delë mù miono Gùst, ale òn ù mëmë ë w całi familii òstôł Knérpsã. Wszëscë sã nim ceszëlë, miôł òpiekùnów wiele. Wãdrowôł z rãczi do rãczi: òd nômłodszi Jewë do ómamë, a czasã wzął gò na rãcë téż tatk.

A czekawòsc sã jegò trzima. Za jaczisz sztërk ju próbòwôł wëlezc z kòlibczi, bò tam mù bëło za casno. Jak òn pôrã razy wëlecôł z ny kòlibczi prosto na głowã, wsadzëlë gò do drôbiniastégò łóżeczka. Nôprzód łazył w łóżeczkù wkół ny drôbczi, a paluszkã pòkôzywôł to na dwiérze, to na òkno, bò mù sã spieszëło bùten. Jak përznã pòdrósł, próbòwôł przestawic nóżkã przez przãsło. Tak długò próbòwôł, jaż stało sã. Wëpôdł ë zrobił sobie machtnégò gùza na blësé.

Dze më gò terô wsadzymë? – martwiła sã mëma.

Pò familijny nôradze przenioslë gò do wiôldżi lózy w dzéń wërë, a w nocë spôł z mëmką ë z tatkã, bò lózégò łóżka nie bëło. Stądka do zemi bëło niskò ë mógł wëpadac, kùli chcôł, a robił to czasã tak prosto do szpòrtu.

A nasz knérps rósł jak na młodzach ë béł corôz barżi niszrich swiata. Jegò pierszé słowa, jaczé mógł wërzëc, to mëma ë dada, dada! Przë tim pòkôzywôł na dwiérze. Za jaczisz rok szedł ju we wies, maszerowôł w pòle, a pózni nawetkã w las ë niejeden rôz całô familia mùsza gò szëkac. Klatrowôł téż pò drzéwiãtach, a rôz nawetkã jaczimsz cëdã wgramòlił sã na dak stodołë. Co bëło z nim òléru, żebë gò dostac na dół?! Tim razã tatków rzem miôł dobrą robòtã.

Jak dochôdôł do szkòłowëch lat, mëmka kùpiła mù tôflã ë grifel, żebë òn wprawił sã nôprzód w malowanié, a pózni w pisanié lëtrów. Co òn na ti tôfli nie wëstwôrzôł, czegò òn tam nie namalowôł? Colemało nôprzód bëła droga, a na ni kòszlawi człowiek rznął w swiat. Pózni tegò zmiartégò chłopa wiozła fùrmanka, a za jaczisz sztërk dzywaczné aùto. Pôrã razy najmòwôł fliger, a w nim – jak twierdzył – sedzôł òn, knérps.

– Zdrzëta le, ludkòwie, jaką ten knérps mô rãkã do malowaniô! – chwôlëła gò mëmka.

Z pisanim lëtrów mù tak nie szło. Rôz niechãtno je pisôł, a jak je ju napisôł, bëłë tak kòszlawé, jak ne chójczi przë Frómòwi drodze. W szkòle béł sztéc zamëszlony, a jegò mëslë wanożëłë gdzes – jak to szkólny òkreslił – pò manówcach.

Tegò zymkù tatk wzął gò na òdpùst do Wejrowa. Jegò barżi zainteresowôł rënk, gdze wrzészczowie zachwôliwelë ë sprzedôwelë w swòjich bùdach wszelejaczé zôbôwczi, niż te kalwarijsczé Górczi. Czãżkò gò bëło òd tëch bùdów òdnëkac. Na Górkach pôrã razy zdżinął ë tatk mùszôł knérpsa szëkac, co nie bëło łôtwą sprawą.

– Të sã trzëmôj mie, a nie łażë pò përdëgónach! – sztrofòwôł gò tata.

Jak bëło kôzanié, a tatk béł zasłëchóny w słowa ksãdza, nasz knérps rësził w lëdzy. Łazył tak długò, jaż mù sã sprzikrzëło, a tej chce jic do tatë. Szukô, szukô, a tatë ni ma. W kùńcu zaczął beczec. Zajãlë sã nim lëdze ë narôdzają sã, co z nim zrobic. W kùńcu jeden chłop wzął knérpsa za rãkã ë zaprowadzył gò do bùczka, przë chtërnym bëła kôzalnica. Tam pògôdôł z ksãdzã, a ten wicy nic, le bierzë knérpsa do kôzalnicë, pòkôzëje lëdzóm ë gôdô:

– Kògò to je knôp? Niech sã nen zgłosy tu do kôzalnicë.

Jak tatk przëszedł ë zaczął knérpsa szkalowac, ksądz przerwôł tatkòwi:

– Tu ni ma co dzecka szkalowac, a lepi pilowac.

Pò tim zdarzenim lëdze gôdelë, że z Knérpsa bãdze na pewno ksądz. Na kôzalnicë òn ju béł.

Kòlibczi

Przódë biwa tak, że ten nôgłëpszi syn òstôł na gòspòdarstwie. Tak bëło téż ù Lébrantów na Trapach. Trzeji beńlôcë wëszukelë so robòtë w miastach ë wëszlë z domù. Przë starszich òstôł blós Frëc. Jemù cos felało na rozëmie. Szkòłë òn nie skùńcził, czëtac bëlno nie pòtrafił, rechòwôł słabò, a pamiãc miôł kùrzą. Lëdze na niegò gôdelë: Lébrantów letczi.

Mëmka ë tatk bëlë corôz starszi, a jemù téż latka leca. Òd dôwna szukelë Frëckòwi brutkã, ale niżódnô gò nie chca miec za chłopa, chòc gòspòdarstwò nie bëło lëché. Bùdinczi bëłë całé, zemia dobrô, chòwa dozdrzónô. Tatk béł dobrim gòspòdôrzã.

– Të sã doch mùszisz, synkù, òżenic! – czãsto przëpòmina mù mëmka, bò zdrowié ji pòdùpôda.

– Sënie, biôj na mùzykã do karczmë, tam sã rëchli jakôs spódnica trafi. Të doch widzysz, że jô ledwie czurpiã – radzył tatk.

Syn ùsłëchôł tatka. Łapôł në dzeùsë na sali, maglowôł je pò swòjémù ë cygnął:

– Ni móm brutczi, ni móm białczi. Jem na nie za słabi.

Jak ju miôł szterdzestkã na pùklu, trafiła mù sã leżnosc na żeńbã. Stôrô panna ù Szulców na pùstkach zaczã sã robic corôz grëbszô. Ji starszi na gwôłt szukelë dlô ni chłopa w chëcze. Frëck téż dali szukôł białczi, ale wszësczé mù sã wëriwałë ë z négò smiałë. Naszarpóny, ùmãczony przëczurpôł pózno w nocë do chëczi, rozkłôdôł rãce ë sã jiscył:

– Jak bãdze dzeckò, to doch mùszi bëc chłop, ne nié?

Chùtkò najãlë rôjcã, żebë ji chłopa narajił. Wëpëtiwôł sã jã nen rôjca:

– A z czim të môsz to dzeckò?

– A jô wiém! – sztéc òdpòwiôda Marta.

Pò familijny nôradze ùznelë, że nieżeniałim chłopã we wsë je Frëck ë do niegò rôjca sã wëbrôł. Ù Lébrantów chùtkò zarobił skòrznie. Na niedzelã ustalëlë gwësnoscë, na chtërnëch starcë mielë ustalëc datum wieselégò. Ùgôdelë téż, że brutka dostónie zachlastnicã ë całą pòscél, nowé méble do kùchnie, jałowicã, a na wiérzk 300 marków. Frëck dostónie w spòsobie całé gòspòdarstwò bez dłëgów. Starszi Frëca ë Martë zbrzątwilë, że wieselé bãdze w karczmie, żebë cało wies mògła tuńcowac. Młodi bãdą zdôwóni przez dwùch ksãży, a grac bãdą Milewczicë z përdëgónów.

Lëdze! Co to bëło za wieselé. Sédmë karétów jacha do kòscoła, bëło tuńcowóné przez całą noc, a przez dwa całé dni fejrowóné pòprawinë. A darënków wieselnicë przënioslë tëli, że kòmòra ë góra bëłë zajãté.

Za miesąc bòcón przëniósł fòrsz knôpa. To béł zdrowi lorbas, bò chëczë òd tegò czasu rozléga sã wiôldżim trzôskã. Szczeslëwi bëlë starcë z jedny ë z drëdżi stronë, ale nôbarżi cesził sã Frëc. Jak bòcón òdlecôł, zaprzigł kònie do drôbiniastégò wòza ë wëjachôł do miasta. Szczeslëwie załatwił sprawùnczi ë nad wieczórkã jedze dodom. Pò drodze spiéwô na całi głos, a co sztërk trzaskô swòjim nowim batugã. Kòle jezora spòtkôł gò Lëtwinów Gùst. Ten zdrzi dłudżi czas na zaladowóny wóz, drapie sã za ùchã ë pitô:

– Cëż të, Frëcu, wiezesz? Co të môsz w barłogù?

– A nie widzysz të, kò kòlibczi dlô mòjich nôstãpców. Jô jem terô tatą. Të ò tim nie wiész?

– Kòlibczi? A wiele të jich môsz?

– Kò dwanôsce.

– Czë të ògłëpiôł. Na co cë jaż tëli kòlibków?

– Jô nie ògłëpiôł! – òdrzekł ùrażony Frëc. – Co të mëslisz, jô jem zaradny chłop. Bądã jô co miesąc gònił kòniszcza do miasta pò jednã kòlibkã? Terô móm spòkój na całi bòżi rok.

– A, ù cë to je jinaczi, nié co rok, a co miesąc prorok.

– Kò jo, pierszi béł za miesąc pò slëbie. Tej le jedz z panã Bògã ë dôj mie pòkù.

Frëc pãknął nowim batugã ë karsz jachôł do swòjich chëczi, a pòd nosã co sztërk mamrotôł:

– Móm kòlibczi, móm na całi rok.

A co bëło doma, nie pòwiém, bò wszëscë mògą sã domëslec.

Kózczi

Kòzë bëłë ù gbùrów zwierzãtama wzgardzonyma. To bë béł wiôldżi wstid dlô zacnégò gbùra trzëmac to stwòrzenié w chléwie. Kózczi, te miłé zwierzątka, trzimelë blós biédôcë, chtërnëch nie bëło stac na krowã. Kòza nażarła sã wszãdze: na pażëcë, na miedzë, w bëlejaczim rowie, a mléczkò w chëczach bëło. Nawetkã szkólny w Kòleczkòwie trzimôł taką bestrą kózkã. Terô pò wòjnie kòzé mléczkò achtnãlë nawetkã mieszczuszë, bò òno dlô môłëch dzecy òkôza sã zdrowszé òd krowiégò.

– To doch szkólnémù nie wëpôdô trzëmac to stwòrzenié biédnëch – czãsto òdzywôł sã do szkólnégò gbùr Figlóna.

– Pón, zacny rolnikù, pewno nie wiész, że kòzé mléczô je zdrowszé òd krowiégò ë je baro dobré dlô dzecy – klarowôł gbùrowi szkólny.

– Móże ë je, ale kòza nôleżi do tëch biédnëch, to je jich zwierzã – òbstojił na swòjim nen zacny gbùr.

– A szkólny nie nôleżi do biédotë? Jegò zôróbk nie nôleżi do wësoczich – òdcął sã nen pón szkólny.

Na pòczątkù lat trzëdzestëch Franc z Pasturnie dostôł robòtã w pòrce w Gdini ë kùpił so za zarobioné dëtczi pierszé kòło we wsë. Nen mądrala gbùr Figlóna smiôł sã z niegò ë mù przëgadiwôł:

– Të, Franckù, wëzdrzisz na ti swòji kòzy jak môłpa na szlipsténie.

– Niech jem môłpą, ale ta kòza w wiertel gòdzënie dowieze mie na banã, a piechti jô bë czurpôł bezmała gòdzënã – bronił swòjégò kòła Franc.

W karczmie ù Tónka bëła mùzyka. Zeszlë sã gbùrzë ze swòjima białkama ë zasedlë przë stołach w tëcznikù. Starszé dzeùsë òbsadłë ławë pòd scanama w wiôldżi sali, a beńlôcë, taczi pò wòjskù, ùstąpilë przë tómbachù ë wëszczérzelë sã jeden z drëdżégò. Niedozdrzelałé dzeùsë, taczé sódemczi do òsemnôstczi, zazérałë niszrich przez òkno do karczmë ë wzéra, co sã tam bënë dzeje. Tej wëszedł na próg Plëchtów „Torba” ë riknął na ne młodszé dzéwczątka:

– Co wa tu, smarkùle, robita? Ale chùtkò, kòzë, do mëmczi!

– Wejle, tim kózkóm zachca sã tuńców ë kawalerów – przëswiôdczôł „Torbie” jegò kómpel „Żôga”.

Dzecëska ze wsë co sztërk nalazłë jiną zabawã: to sã gòniłë, tu szuka z wëliczanką, to bùdowa zastôwkã na strëdze, to tuńcowa na jigrowim placu przë szkòle. Rôz wdrapałë sã na remizã strażë, jakô stoja przë stawie. Na papòwim dakù pòdskôkiwałë, tuńcowałë, a nawetkã sã pòpichałë. W nym Grétce òd Lëtwinów pòdwinã sã noga ë spadła w zelëskò. Ùczidła so nogã ë zadzarła na ùdze. Kùrduksającë dowlokła sã dodom òpłakónô barżi ze strachù niżlë z bólu.

– Cëż të znôw nawarzëła? – spita sã mëmka.

– Kò jô so òczidła nogã.

– Jak to sã stało?

– Jô, złotô mëmkò, tuńcowa na remizy strażë, a tej spadła jem w dół w pòkrzëwë ë so òczidła nogã – wëjasnia córka.

– Ne jo, tak to biwô z psotnyma dzecama. Czejbë kózka nie skôkała, to bë nóżczi nie złómała – òstrzéga mëmka Grétkã.

A cze to ùczëła młodszô Julka, wpadła w kòzy smiéch, za co mëmka pòkôza ji dwiérze ë wëgna bùten.

– Co jô z tima kòzama móm za krziż pańsczi.

Kret

Kretë mają swòje pòdzemné żëcé. Na wiérzk prawie nigdë nie wëchôdają. A jak sã jima zdarzi wëlezc spòd zemi, są czësto pòbłądzoné. Rażi jich słuńce ë lôtają jak z pieprzã, jakbë jima chtos solë na ògón pòsëpôł. Òne są slepé, a przez to na zemi bezradné. Na gwôłt próbùją dostac sã pòd zemiã. Tam w cemnoscach je jich domôcy môl.

Te dzywné stwòrzenia nie lëdają piôszczëti zemie. Nôlepi jima pasëje czôrnô, łąkòwô zemia, a jesz lepi ta ògrodowô. Tam téż je nôwicy kretowinów, co je ùtrapienim gbùrów ë ògrodników. Jednégò dnia wczas na zymkù tatk dôł mie tã miészą szëplã ë nakôzôł:

– Biôj na łąkã ë rozdrzëcë të kretowinë, bò trôwa chce do górë.

Jak jô ju òdchôdôł, tatk cofnął mie nazôd ë sã spitôł:

– Jô mëszlã, że të wiész, z jaczi stronë të grzëpice rozdrzëcac?

– Tak, tatkù, òd nordowi stronë. To jima pòmili szëczi ë mògą sã wëniesc z naszi łączi, jak nie bãdą zôpartama.

– A jakbë sã cebie zdarzëło wërzëcëc kreta razã z zemią – przëpòmnął tatk – to nie ważë sã gò zabic. Zabicé kreta przënôszô nieszczescé w familii ë we wsë.

Skąd to krecé plemiã mô tëli mòcë, że pòtrafi na niewiôldżi łące wëcësnąc z zemi tëli grzëpiców? – chòdzëło mie pò mëslach. – A w nym na szópie wierzgôł sã jeden z nich, chtëren miôł pecha nalezc sã w kretowinie z ladënkã zemi w momeńce, jak jô pòddukòwôł szópą ten jegò ùróbk. Jô so gò dobrze òbezdrzôł. Jegò czôrnô szerszel bëła tak gładëchnô ë czësto, jakbë z zemią ni mia wcale do czinieniô. A ten môłi nosk pòtrafi taką rzmã zemie wëcësnąc na wiérzk, to jaż sã nie chce w głowie miescëc. W nym momeńce òn tim noskã rozsënął mòje pôlce ë ju béł na zemi. W òkamërgnienim wswidrowôł sã w kretowinã i ju gò nie bëło.

To stwòrzenié mô, jak kòżdé jiné, swój rozëm ë chitrosc. Jak w naszim ògródkù zelenizna wësëpa sã na zôgónkach, jednégò pòrénkù nalazłë sã w marchwi kretowinë. Jak jô to zaùważił, wzã mie złosc na te czôrné przegrzechë. Lecôł jô do mëmë z tą niedobrą nowiną, a mëmka jakbë tegò nie czëła, da mie złotégò ë rzekła:

– Biegôj do krómù ë kùpi za tegò złotégò sledzy, ale z lokã. Wez ze sobą kankã.

Ne jo, dzys na pôłnie bãdą pùlczi – pòmëslôł jem. – Ale ten ògródk nie dôwôł mie spòkòju. Czemù mëmka nie da żódnégò bôczënkù na mòjã gôdkã ò krece? To mie mòcno zastanôwia ë denerwòwa.

Jak jô przëszedł ze sledzama do chëczi, mëmka òdcã jima głowë, wrzucëła je do grónka, wla përznã lokù ë nakôza:

– Biôj do ògródka, letkò òdgarni nã kretowinã, a do dzurë włożë sledzową głowã ë wli përznã lokù. Przëkri dzurã zemią, a resztã rozdrzucë na stegnie. Ale nie ùszkòdzë przë tim marchwi.

A, do tegò bëłë ji pòtrzébné te sledze. Mie téż zastanôwia, że we wtórk mają bëc pùlczi. A jednak przez tã krecą robòtã bãdą. Jô béł niszrich, co ten kret zrobi: czë òn sã wëniese, czë téż dali bãdze psocył?

Drëdżégò dnia pierszé kroczi jô sczerowôł do ògródka. Zôgónczi bëłë czësté, le blós w nórce na pażëcë bëła niewiôlgô kretowina. W ten môl jô wcësnął òstatny łeb sledza ë na tim sã skùńczëło. Wicy òn sã w ògródkù nie pòjawił. Mô mëma spòsób na ògrodowëch szkódników! A żebë tak na łąkã to sledzowé lékarstwò wprowadzëc?

To bëło ju pò żniwach. Mëma przëszła òd dojeniô krów baro zmartwionô. Przë frisztëkù wëpôda ji wszëtkò z rãków. Czãsto wzdicha:

– A Jezë jo, Matkò Nôswiãtszô!

– Co cë je, Melanio? – spitôł sã tatk.

– Chtos òd nas ùmrze – rzekła ze smùtkã.

– A skąd mëma wié?

– Kret mô wëtoczoné przed progã.

Drëdżégò dnia przëjacha cotka ze Smòlôka prosëc wszëtczich na pògrzéb drëdżégò starka. Òn ùmarł wczora w nocë. Przëpôdk? Jak wa mëslita? Czë téż…?… Bò jô nie wiém.

Krziż

Na Kaszëbach krziże më spòtikómë wszãdze. Są òne w chëczach, w szkòłach, przë drogach, na kaplëcach, a że są w kòscołach, to doch je nôbarżi normalnô sprawa.

W naszich chëczach bëło pôrã krziżów: jeden béł pòwieszony nad dwiérzama, drëdżi wikszi wisôł na scanie midzë dwùma òbrazama, trzecy béł na òbrôzkù. W pańsczim dómie nad dwiérzama do wiôldżi jizbë téż wisôł malinczi krziżëk, a pòd nim na dwiérzowi ramie bëłë lëtrë KMB napisóné swiãconą krédą, pierszé lëtrë mionów Trzech Królów: Kacper, Melchior ë Baltazar. W pańsczi jizbie na scanie béł zawieszony taczi krziż wërobiony w drzewie z pësznyma kwiôtkama, a żelôzny stojôł na kòmódze we westrzódkù dwùch swiéców w lëchtôrzach. Nen krziż béł wëstôwióny razã ze swiécama na stole, jak bëła kòlãda, a téż w nen dzéń, jak ù nas béł mówiony przez różã białków różeńc. A jak ùmarł nasz młodszi òde mie brat Róbert, to nen krziż mëma pòstawiła na stoliczkù za zarkã przë jegò główce, razã ze swiécama ë môłim òbrôzkã z jegò przëjãcô.

Jak më dzecë rôz zabôwielë sã w wëliczankã, to nasza Liska zaczã wëliczac wszësczé krziże, jaczé bëłë ù nas doma. Wëliczëła pò rédze të, ò jaczich bëła ju mòwa, ale jak sã òkôzało, to nie bëłë wcale wszëtczé. Gùstk sã domëslił, że mëma trzimô w szafie krziż zrobiony z drzewa z malinczim Panã Jezëskã, chtëren Róbert dostôł do rączczi, jak òn ju kònôł, bò gromicë òn nie béł w sztãdze ùtrzëmac.

– Wa zaboczëła ò krziżëkach, jaczé są przë różeńcach – domëslëła sã Trudka.

– A tegò krziża z wòjnë, co wisy na scanie pòd tatkòwą żôłnérską fotografią, wa téż nie licza – pòdpòwiedzôł Lész.

– Ale to nie je swiãti krziż! – nie chcôł sã z tim zgòdzëc Franck.

– Ale krziż to wiedno je, ne nié? – òbstojôł na swòjim Lész.

– Kùńc wadzeniô! – rzekła mëma. – Wszëscë jidą pòd krziż kòle stawù na różeńc, bò dzys zaczã sã majewé.

Pòwitrze tata wpakòwôł swòjã dzecarniã do karétë ë rëknął z nima do kòscoła. Pò drodze minãlë smãtôrz, na chtërnym bëło bòkadno krziżów. Tata òbiecôł dzecóm, że pò nôbòżeństwie wszëscë pùdą na grób Róberta.

– Zdrzëta, na wieżi kòscelny je téż môłi krziżëk! – dôł bôczenié môłi Franck.

– To wcale nie je taczi môłi krziżëk, chòc tu z dołu wëdaje sã taczi malinczi – pòwiedzôł tata. – Ta wëżawa robi swòje.

Bënë w kòscele bëło téż wiele krziżów. Nôwikszi wisôł nad tim strzédnym wôłtôrzã, a miészi béł na samim wôłtôrzu. Na kòżdi stacji ù górë béł malińczi krziżëk, a na samich stacjach bëło jich pôrã: jak Pón Jezës dwigôł krziż, jak ùpôdł pòd nim, jak béł pòwiészony z łotrama. Na wiele chòrągwiach bëłë téż malinczé krziże. Stronowé wôłtôrze nie bëłë téż bez krziżi. Ksądz przë wôłtôrzu ë na kôzalnicy żegnôł sã wiele razy, a më robilë to samò. A jak bëła ewangeliô, wszëscë wstelë ë na łësënie, gãbie, na piersach robilë môłi krziżëk.

To bëło Swiãto 3 Maja ë pewno dlôte bëła procesja wkół kòscoła. Z przódkù kòscelny niósł krziż, a ksądz miôł na swòjim ksãżim stroju téż namalowóny piãkny krziż. Za kòscołã stojôł krziż misyjny. Nawetkã na żelôzny brómie bëłë môłé krziżëczi.

Pò kòscele më zaszlë na smãtôrz. Tam béł krziż na krziżu: drewniané, |elôzné ë kamianné, a prawie na kòżdim pòmnikù béł téż namalowóny abò wëdłëbóny w kamieniu krziż.

Jak më jachelë dodom, to nama dzecóm przikrzëła sã droga. Nôprzód më sã szturelë, pòkôzywelë so jãzëczi, wiercëlë sã na wszëtczé stronë. Tatkòwi to nasze zachòwanié sã nie widza. Nôprzód pògrozył nama pôlcã, a w kùńcu rzekł:

– Móm jô téż z wama krziż pańsczi. Że wa ni móżeta ùsedzec cëchò nawetkã gòdzënã.

Na skrziżowanim drogów pãknął batugã, kònie rëszëłë w drop ë më wnetkã bëlë doma. Mëma mia ju pôłnie. Wszëscë sedlë do dłudżégò stołu, przeżegnelë sã swiãtim krziżã, a tata z nama zmówił pôcórk ë wszëscë zaczãlë jesc, bò bëlë głodny.

– Jô dwignã nen kòceł z bùlwama, a terô bòli mie krziż – jisca sã zmachconô mëma.

Kùr

Mòja pamiãc sygô sédmëdzesąt lat do tëłu. Jak jem zaczął maszerowac z tôflą ë grëflã pòd pazëchą do szkòłë, tej më mielë doma taczégò òsoblëwégò kùra, chtëren béł baro bestri, ògón nosył wësok w górze, miôł wësztopërczoną szëjã z taczima czerwònawòstrzébrznyma piórama, z bëlnym czerwònym grzebieniã. Ten kùr ò pòrénôszk wëkùknął z kùrnika, wëzdrzôł na ten bòżi swiat, kôrknął pôrã razy, a tej wëcygnął swòjã długą szëjã, strzãsnął grzebieniã, òtemknął szerok swój sznobel ë na całi głos zaspiéwôł swòjã pòrénczną piesniã. Dzarł sã, że jaż w stodole hòlowa. Tim swòjim spiéwã dôł wszëtczim znac, że terô òn tu rządzy na pòdwòrzim. Z drôbczi przë kùrnikù zlecôł na grepã gnoju przë szopie, pôrã razy sklaprowôł skrzidłama, pôrã razy smiészno pòdskòcził ë zaczął wòłac z kùrnika do se nã swòjã familiã. A jak jô wëszedł na próg z fafòlcã chleba w rãce, bò jem nie zdążił zjesc frisztëkù w chëczach, nen kùr zaczął pò swòjémù sã jarchòlëc ë dzywno cziwac głową, a jô wiedzôł, że òn mie òstrzégô, żebëm w szkòle nie brojił, szkólnégò słëchôł, a téż bëlno na mòji tôfli pisôł.

Pò drodze béł jesz jeden kùr, ale taczi z blaszi na ògniowi strażi, w chtërny bëła strażackô sykawka. Ten kùr nie spiéwôł, le skrzëpił, jak gò wiater òbrôcôł. Skrzëpił tak, że jaż zãbë w gãbie sã rësza. Òn wskôzywôł naszim drëchóm ze strażë, skądka wieje wiater. Miôł òn téż wiôldżi grzebiéń, chtëren òd czasu do czasu drëchòwie pòmalowelë na czerwòno. To tak lepi wëzdrzało, a lëdze gôdelë

– Nen kùr na strażi sã mòcno żôli.

Jô pò dzys dzéń nie wiém, czemù drëchòwie ze straże zwelë òdżin kùrã?

– Nen przeklãti kùr spôlił Miotkòwã stodołã, a szopã ë chëcz më ùretelë – pòwiôdelë pò nym wiôldżim grzmòce.

A jini pòwiôdelë tak:

– Ten czerwòny kùr sã tak rozjusził na Gromiczną, że pò dwùch gòspòdarstwach òsta le grëpa pòpiołu.

W szkòle béł taczi rowarsczi dzeùs. Bëła to Pòtrëkùsowa Móna. Ten klatôk nie dôł nikòmù pòkù, we wszëtczich zaczina, a nad młodszima sã pastwiła. Më jã nazwelë kùrzélcã abò kùrkã.

– Enele, ten kùrzélc ju pòdskôkiwô, òna ju barchnieje – gôdôł jeden knôp do drëdżégò.

A taczich kùrków czë kùrzélców we wsë bëło wiãcy ë to midzë dzeùsama, beńlama, chłopama, a nôwicy midzë plotkarsczima babama. We wsë béł jesz jeden môłi kùrk, ale prawie wszëscë zwelë gò Kùrk Kùrdëpel. To, że béł malinczi, zdôrzô sã ù wiele lëdzy, ale ten Tónk béł baro ùparti, a pòdskakiwac to òn pòtrafił jak prôwdzëwi kùrk. Òn chcôł wiedno òbstojec na swòjim, czë miôł prôwdã, czë ji ni miôł.

Za mòjich knôpiczich lat dzeùsë nosëłë na głowach copë, a knôpi grzëwë. Pózni to sã zmieniło. Taczé pòdrosłé dzéwczãta zaczã so krãcëc swòje włosë w taczé jakbë sprãżënë abò rolczi. Nôwicy taczich krãcëszków na swòji głowie mia na bùsznô Détlafòwa Klarka. Beńlôcë sã z ni smielë, pôlcama pòkôzywelë ë wërąpielë jã: Kùrk abò téż Kùkùrikù.

Na òdpùsce w miesce abò w Redze krómarze w swòjich bùdach sprzedôwelë taczé blaszané kùrczi z blaszaną rérką do dmùchaniô. Jak sã w niã dmùchało, tej nen kùrk spiéwôł. Na taczégò kùrka knôpi szpórowelë całi rok dëtczi. Jak szlë z òdpùstu dodom, to bëło jedno wiôldżé kùrzé spiéwanié.

Tak wiéta wa, to dô rozmajité kùrë ë kùrczi.

Kùrczi

Plëchtów kùr chòdzył karsz pò pòdwòrzim, wëstôwiôł swòje dłudżé gajdë z wiôlgą pòwôgą, szmërgôł swòjim machtnym grzebieniã na òbie stronë ë sprôszôł bestré kòkòszczi do sebie na ùcztã, baro czãsto òszukóną. Nié wiedno dało mù sã nalezc jaczész kùrzé zjôdkù, ale wiedno ùdôwôł, że cos tam mô. Përznã stroną trzima sã od jinëch kùrów kluka z mãdlã kùrzątków, bò bëła falszëwô ò to, żebë jaczész kùrzątkò nie pòdeszło do cëzy mëmë.

– Ta waja kluka mô wiãcy kùrków niżlë kòkòszków – zaùważëła sąsada Plëchtka, chtërna przëszła za mléczkã.

– Môsz prôwdã, Gréto, ale kùrczi sã zjedzą, a pôrã sã sprzedô na rënkù. Të wiész, dëtków je wiedno za mało.

– Wiész, sąsada, to dô jiną pògòdã, bò ten wiater tak szarpie z wszëtczich strón – Plëchcënô chca sczerowac gôdkã na jiné sprawë.

– Të môsz gwësno prôwdã. Zdrzë le na nã wieżã. Ten kùrk na ni tuńcëje we wszëtczé stronë – przëtwierdza sąsada.

W nym wleca do chëczi wërzasłô Plëchtowa Truda ë z bekã skarżëła sã swòji mëmie, a przë tim òcéra fartuchã òsmôrkóny nos.

– Ten Szultów Ksawer chce nas bic. Òn pòdskôkiwô do nas jak rozjuszony kùrzélc.

– To sedz doma ë nie łazë pò përdëgónach! – skwitowa mëma skargã córczi.

Przëszedł tatk z lesnym Glózą z jachtë. Przënioslë ùbitégò zajca ë dwie kùropatczi. Zasedlë do stołu ë zaczãlë òpòwiadac ò tim, co zaszło w lese. Plëchta pòdeszedł do kòmódë, wëcygnął z ni bùtlã kòrnusu ë tej gôdka stała sã głosniészô.

– Ten dzëk mógł bëc nasz, ale jô za pózno pòcygnął za kùrk przë flince ë òn, wejle, zdążił ùmknąc w szón. Ten kùrk przë mòji strzelbie cos klamùje – martwił sã lesny.

– Jô mëszlã, że ten kùrk je w pòrządkù. To ten twój pôlc je za sztiwny – rzekł ze smiéchã Plëchta, co sã nie widza lesnémù.

– Të, Plëchtkù, wiész wiedno wszëtkò lepi! – òdcął sã lesny ë zaczã sã zwada corôz barżi głosniészô, jak w bùtli ùbiwa kòrnusu.

Na ten trzôsk weszła do jizbë Plëchcënô, sztërk pòsłëcha na tã wrzawã ë zesztrofòwa swòjégò chłopa:

– Co të sã tak drzesz, jak kùr na grëpie gnoju.

– To òn sã jadłobi, nié jô. Òn je czerwòny òd tegò jeżeniô sã jak grzebiéń stôrégò kùra – bronił sã Plëchta.

Skùńczëło sã na tim, że bùtla òsta próżnô, Plëchta ùsnął przë stole na stółkù, a lesny tëmlëjącë sã dzerzgnął do swòjich chëczi. Jegò flinta òsta w nórce za szafą. Za jaczisz czas przëleca białka lesnégò baro rozjuszonô ë z dôleka wrzeszcza:

– Co wa tu mia za kùrzą wòjnã? Mój chłop sztéc gôdô ò jaczichs kùrkach ë dërch szukô swòji flintë.

– Jô téż nie wiém, ò jaczé kùrczi jima szło, ale wòjnë tu żódny nie bëło, a flinta je za szafą – òdrzekła spòkójno Plëchcënô.

Jak nen mãdel kùrzątków pòdrósł, Plëchcënô rzekła do Trudë:

– Biôj le na pòdwòrzé ë wëbierzë na witrzészé swiãto jaczégòs kùrzélca, ùtnij mù łeb, sparzë gò w gòtowóny wòdze ë òskùbi z piórów.

Z tegò kùrzélca bëło pëszné pôłnie, a Trudka rzekła:

– Dobrze, że ta kluka mia tëli kùrków.

Kùrzawa

– Biôj le zazdrzë do kùchni, co tam sã dzeje!? Czë czasã nie zapôlëła sã szadza, co tak kùrzi z kòmina – pòwiedzôł tatk do sëna Rómana.

– Tatkù, to mëma pôli w sztimrze ne wiórczi z kórą, a w tim są sztëczczi papë z rozwalonégò szaùerka – przekôzôł Róman, jak przëszedł z chëczi.

– Ale kùrzawa, że pòdwórka nie je widzec, a wroniska kraczą, bò sã ti kùrzawë bòją. Mie, tatkù, ten dim dëszi, a òczë łzawią – rozgôdôł sã Róman.

Za jaczész trzë niedzele pò Môrcënie spôdł wiôldżi sniég. W nocë cos wëło za òknama, a lodë mòcno klaprowałë. W kòminie cos gwizdało, rôz słabi, a za sztërk mòcni. Tam bùten je pewno wiôlgô kùrzawa – pòmëslôł Róman, przewrócył sã na drëgą stronã ë dali spôł jak zabiti.

Reno, jak sã zrobiło widno, Róman pòdszedł do òkna wëzdrzec bùten, bò czuł, jak mëmka na głos lameńtowa:

– Swiãti pańsczi, co to tam bùten wëprôwiô. Je strach òtemknąc dwiérze, tam nie je swiata widzec, takô zrobiła sã kùrzawa.

Róman przecérô òczenkò ë widzy blós biôłą, sniéżną dôkã, a pòd ùstrzechã tuńcëją jak òszôlałé sniegówé pióra. Tej pòdszedł do bùtnowëch dwiérzi, nacësnął mùcã na ùszë ë chwëcył za klëczkã.

– Nie wëchadôj, synkù, bùten! – rzekła mëma – Tam nie je psa do wënëkaniô, a të sã tam pchôsz.

Ale òn jednak wëszedł na próg, wëzdrzôł w pòla, a tam wiater sënie całé snieżné chmùrë, zasëpiwô rowë, drodżi, płotë, piec na ògródkù, kùlã z bùlwama. Szarpie téż gałąze na drzéwiãtach ë słomiané ùstrzeszi na stodole. Tuńcëje jak òszalałi, wëprôwiô krãcëszczi, rzucô na rutë w òknach ë na gãbã Rómana sniegòwé zëmné lopczi. Wszãdze je wiele smiotów, że czãżkò dóńc do chléwa. Wiejskô droga je całô zasëpónô razã z mùrama ë płotama, a bùdë psa, jak téż stëdnie wcale nie je widzec. Wiater gwiżdże, co sztót rëczi, jakbë gò chtos batugã pògóniôł abò złim psã szczwôł.

– Co za kùrzawa, strach òczë òtemknąc! – przerzekł do swòjégò òjca, chtëren òdrzucôł sniég sprzed chëczi, ale co gò òdrzucył, za nim zasënã nazôd.

– Të kùrzawë są naszim ùtrapienim, tatkù – dodôł biôłi jak snieżélc.

– Môsz prôwdã, sënie. Nama biédnym wiater wiedno w òczë wieje ë kùrzi rôz sniegã, rôz piôskã, zëmą czë latã.

– Ale òb lato ni ma sniegù! – nadczidł Róman, chtëren nie rozmiôł wszëtczich słów òjca.

– Sniegù ni ma, ale pôrã razy do rokù wëstąpią taczé wiatrë, że kùrzi piôskã jak zëmą sniegã, a ten piôsk je gòrszi òd sniegù. Ten léze wszãdze, nawetkã pòd kòszëlã.

– Pamiãtóm, tatkù, taką piôskòwą kùrzawã sprzed pôrã lat. Z nordë nadcygôł, co sã baro rzôdkò zdôrzô, wiôldżi grzmòt. Czôrné chmùrzëska jakbë wëlôża z mòrza, pòdcyga corôz wëżi, ju zajã pół nieba ë tej zerwôł sã ten szôlony wiater. Szedł jeden krãcëszk za drëdżim, szarpôł ë wëriwôł drzéwiãta z kòrzeniama, na piôszczëstich pòlach zrobił taką kùrzawã, że swiata nie bëło widzec.

– Të dobrze, synkù, pamiãtôsz ten straszny grzëmòt.

– Jo. A jak czôrné chmùrë zajãłë całé niebò, sëpnął z nich grôd wiôldżi jak gòłãbié jaja. Skôkôł òn, ten grôd, pò zemi, bãblowôł pò papòwëch dakach, zwònił pò rutach. Wszëscë ùcékelë pòd daczi, bò nie bëło przëjemno dostac nim pò głowie.

– Ale zanim spôdł grôd, ten dzëczi wiater narobił wiele szkòdë. Kùrzawa przënôsza miałczi piôsk z grzëpów na séwë w dołach ë zasëpa je na amen – przëpòmnął so tatk.

– A pamiãtoce wë, tatkù, jak piorun rąbnął w grëbégò dãba na greńcë, to wiorë rozdrzucëło baro dalek, nawetkã do naszégò ògroda. A jak ta ùlewa zaszlamòwa nama môłą łąkã w dole, a jaczé rowë wërwała na drogach, a jak pòłóma stebła, a môlama żëtkò ùległo tak, że sã ju nie pòdniosło, a przerosła je trôwa.

– Tak, tak, to bëła pamiãtnô bùrza. Niech nas Bóg ùchroni òd kùrzawë, gradu, ùlewë, wiôldżich sniegów ë smiotów! – pòwiedzôł tatk ë dali òdrzucôł sniég.

Larwë

Kòżdi mô swòjã larwã. Tak przënômni gôda mòja ómama. Téż wiele lëdzy we wsë mô apartné larwë. Ale tã normalną larwã trzeba bëło nierôz zmienic, zastąpic jiną. Ju môłé dzecë robiłë w gazécë abò w jinym papiorze dzurë na òczë, nakłôdałë ten papior na gãbã ë ùdôwałë z tą larwą strôszków.

– Mëma, mùmôcz jidze ë ce zjé! – wrzeszczôł môłi Józk z dzywaczną larwą na gãbie ë pòdskôkiwôł jak zgrzébc.

– Jô cë zarô dóm mùmacza, të niszczotny knôpie! – zesztrofôwa gò mëma ë pògrozëła mù nibë w złoscë pôlcã: – Tatk cë do pò dëpie, jak ùzdrzi zniszczoné gazétë – dodała.

Jak Józk ju pòdrósł ë zaczął chòdzëc do szkòłë, szkólny rôz w rokù ùrządzôł swiãto przebiéreńców. Na ten dzéń wszëscë ùczniowie robilë so w szkòle larwë ë téż dzywaczné stroje w tajemnicë przed domôcyma. Larwë ù jednëch bëłë dzywaczné, bò wëzdrza jak pësk czarownicë abò jak babë Jadżi, jiné miałë rodżi ë czerwòny jãzëk ë miałë przedstawiac pùrtka, a kù reszce të czësto czôrné z wiôldżima czerwònyma mùniama – Mùrzëna. Béł téż strëch z krzëwą gãbą, dżôd z sëwą brodą, baba w dzywnëch òkùlôrach ë przeróżné jiné dzëwactwa. Jak starszi przëszlë na to swiãto, to do nich nôleża rozpòznanié swòjich knérpsów.

A jak przëszedł adweńt, Józk ë jesz dwùch knôpów z sąsedztwa wzãlë sã do szëkòwaniô bòżonarodzeniowi szopczi, bò ùdbelë so kòlãdowac pò wsë. Żebë nie bëlë do rozpòznaniô jakò kòlãdnicë, zrobilë so larwë, ale nié taczé szpatné, a normalné, jaczé przëstoją dlô szopkarzów. Kò niejedne dzecë jich jednak rozpòznałë, czë to pò głosu, pò bótach abò pò kòrkach, czë téż pò włosach.

– Òòò, to je Plëchtów Józk! Òn tak skrzeczi, jakbë miôł zjadłé zadërdzewiałé zôwiasë – wòła Julka òd Elwartów ë strzéla na niegò pôlcã.

Pò adweńce ë Gwiôzdce przëszedł Sylwester, a pò nim Nowi Rok. Terô kòlãdnicë szlë pò wsë z brumtopã, spiéwelë ùceszné pastorałczi ë skłôdelë nowòroczné żëczbë. Znôw knôpi robilë jiné larwë: dwie szpatné z brodama ë wąsama, a trzecą baro piãkną, młodą. Jak szło z nima dzéwczątkò, to bez larwë, ale pòdmalowóné. Ti strëszë przedstôwielë stôri rok ë biédã, a to młodé dzéwczã abò knôp z piãkną larwą, ten nowi, bòdôj szczeslëwi rok. Na Trzech Króli ë pôrã dni pò nich kòlãdnicë chòdzëlë z gwiôzdą. Na tã leżnosc knôpi robilë so królewsczé larwë ë złoté abò strzébrzné kòrónë, bò ti kòlãdnicë przedstôwielë trzech królów, jaczi przëszlë do żłóbka w Betlejem do pana Jezëska. Jeden ni miôł larwë, le béł wësmarowóny na gãbie szadzą. To béł ten mùrzińsczi król.

Pózni, przed wiôldżim pòstã, bëłë w karczmach maskòwé bale. Na nie larwë robilë starszi, taczi, co mòglë jic na tã mùzykã, to je dzéwczãta òd òsmënôsce lat ë beńlôcë pò wòjskù. Të larwë przedstôwia zwierzãta, ptôszi, cyrkòwëch kòmédiantów ë wiele jinëch stwòrów.

Na òdpùstach ë jôrmarkach kramarze ë téż wrzészczowie sprzedôwelë larwë smiercë, pùrtków, różné zwierzënë. Te larwë kùpielë przeważnie ti lorbasë, co na Sylwestra szlë z gwiżdżama, bò tim taczé larwë bëłë pòtrzébné.

Chcemë sã jednak copnąc do tëch lëdzczich larwów bez larwów. Jak òne sã zmieniałë nié blós z wiekã, ale przë wszelejaczich leżnotach? Rôz są wëkrziwioné w jedną, to w drëgą stronã, to w dół, to do górë. Przë smiéchù wëzdrzą jinaczi, przë płaczu ë przë gòrzu jesz jinaczi. Jiną larwã mô spòkójny człowiek, jiną roztrãbôcz, a jesz jiną ten, co wiele ò se mësli abò téż ùdaje mãdrzca. Larwë sã zmieniają ë są òdbicym tegò, co człowiek mësli ë co w nim sedzy.

Terô larwë robią wszelejaczé rozbójnicë, jak chcą kògòs zamòrdowac abò chcą òkrasc mieszkanié bògatëch lëdzy czë króm, abò téż napadnąc na bank. Jich larwë są przeważnie czôrné, a przez dzurë zdrzą złé slépia. Tëch trzeba sã mòcno wëstrzegac.

Lëstë

Tatk z Wiktorã wëbrelë sã na grzibczi. W lese Wiktor czurpôł za tatą ë barżi zdrzôł w lëft na lëstë, niżlë na mech, gdze rosłë wszelejaczé grzëbë. Òd czasu do czasu pòdnôszôł wszelejaczé pòtrusë, a tatk nakôzôł mù zbierac blós prôwdzywczi.

– Jô widzã, że cebie barżi òbchòdzą ptôszi na gałązach niżlë grzibczi w dole – rzekł tatk.

– Nié, tatkù, jô nie zdrzã na ptôszczi, le na lëstë na drzéwiãtach, bò kòżdé drzéwiã mô jiné: jedne są òkrãgłé, jiné jajowaté, niejedne sercowaté, a baro wiele mô taczé swòje apartné ùłożenié, a niejedne wëzdrzą jak pióra jaczégòs dzywnégò ptôcha.

– Lëstë lëstama, ale nas òbchòdzy to, co rosce na zemi – përznã mierząco pòwiedzôł tatk. – Grzëbë są terô nôwôżniészé.

– Na zemi leżą téż lëstë, jaczé spadłë ju z drzéwiãtów – rzekł Wiktor. – Czemù òne są taczé ùfarwioné? Bò jedne są żôłté, drëdżé bruné, są téż złoté, czerwòné ë taczé jak kawa.

– Bò òne ju ùschłë, a za jaczisz sztërk spadną wszëtczé – wëklarowôł tatk sënowi. – Ùfarwioné są òne dlôte, że drzéwiãta nie pòdôwają jima soków z zemi ë òne tracą żëcé.

– A na zymkù znôw bãdą swiéżé lëstë na drzéwiãtach, ale skąd òne są wezną? – béł niszrich Wiktor.

Tatk zdżął jednã z gałązów ë pòkôzôł sënowi môłé pączczi, chtërne ùrosłë, nim lëstë spadłë na zemiã.

– Terô le zdrzë, jak te drzewa są żorgòwné! – gôdô tatk. – Jesz nie spadłë wszëtczé lëstë, a ju są môłé pączczi, z chtërnëch na zymkù ùroscą nowé lëstczi, a te nôprzód bãdą baro delikatné, jasnozeloné, a z czasã stóną sã cemniészi, jaż w kùńcu znôw ùschną.

– Tatkù, ale nie wszëtczé lëstë są zeloné nawetkã latã – pòdpòwiedzôł Wiktor. – Przë szkòle rosce drzéwiã, co mô całi rok wkół taczé brunawòmòdrawë lëstë.

– Môsz prôwdã! – przëtaknął tatk. – Wszãdze są taczé òdszczepieńcë, co przëszlë w nasze stronë z jinëch krajów.

Jak dochôdelë z lasu dodom, nadszedł brifka z wiôlgą torbą ë bliwkã za ùchã. Wëcygnął jaczisz papiór z torbë, pòdôł tatkòwi blifk ë rzekł:

– Te, Gùsce, mùszisz sã tu pòdpisac, tej jô cë dóm lëst pòlecony z ùrzãdu.

Tatk pòdpisôł, a brifka dôł mù lëst z pôrã sztãplama. Jak tatk ten lëst òtmikôł, trzãsłë mù sã rãcë, bò colemało lëstë z ùrzãdu nie są dobré. Jak gò przeczëtôł, ùsmiechnął sã pòd wąsã, a to znaczëło, że w nim nie są jaczész złé nowinë.

– Lëstów zwëczajnëch nie trzeba kwitowac – rzekł Wiktor. – Taczi brifka dôwô nama dzecóm zaniesc do chëczi.

– Mie brifka dôł rôz taczi machtny, w szari kùwerce lëst, jaczi przëszedł òd cotczi z Americzi – wtrącëła sã sostra Wiktóra – ë tegò jô nie darwa pòdpisac.

– Pò pierszé to béł zwëczajny lëst, chòc wiôldżi ë z dôleka, a pò drëdżé dzecë ni mògą pòdpisëwac lëstów – wëklarowôł córce tatk.

– A czemù nié? – chca wiedzec Jula.

– Bò taczé je prawò – krótkò òdrzekł tatk.

– To dô jesz taczé lëstë bez kùwertë – zaùważił Wiktor.

– To nie są lëstë, le kartë, czãsto z òbrôzkama z jedny stronë, a adresã z drëdżi ë na ti stronie je pisóné, co wszëscë mògą czëtac – wëklarowôł dzecóm tatk. – Wësélô je sã colemało z żëczbama na swiãta.

– Jo, z gwiôzdką abò danką, czë téż ze żłóbkã, a na Jastra z zajcã abò jôjkama.

Lubasë

Psotni lorbasë biwelë wiedno. Przódë, za mòji pamiãcy, próbòwelë òni czasã pijôkóm przecygnąc pòwrózk przez drogã, żebë nabilë sobie gùza, wiejsczi plotkarce zawiązac klëczkã, cobë nie łazëła pò wsë ë nie klapa ò lëdzach, krowie wiecznégò chwôlëpiãtë przëwiązac do tëpë stôrą kòdrã czë téż stôri grónk, żebë grochòtôł pò kamieniach, nôwikszémù wëszczérzôkòwi wë wsë ùrzeszëc barana do bùtnowëch dwiérzi przë chëczach, karczmarzowi pòwiesëc bùtlã nad dwiérzama do krómù ë wiele jinëch psotów. Z tegò béł wiôldżi smiéch we wsë, a niejedni mieszkeńcë pòwiôdelë:

– Taczim to dobrze, niech sã pòprawią ë na se ùwôżają, tej lorbasë dadzą jima pòkù.

Bëlë téż niszczotni lubasë, chtërni próbòwelë złamac młodé drzéwka, wësmarowac szadzą abò jakąs farwą dwiérzë, wëpùscëc kònie z kòplë, zawalëc kamieniã drëftã… Ale taczim te niszczotné psotë nie ùchôda na sëchò. Jich przesladowelë ë scygelë sąsadzë, doma òberwelë kòrbaczã, a szkólny, jeżlë chòdzëlë jesz do szkòłë, pòprôwiôł jesz strzëną. Z nich smielë sã kómplowie ë przestôwelë z nima trzëmac. Tej téż taczich niszczotnëch lapsów bëło mało.

Biwelë téż głëpélowie, chtërni pòtrafilë wërãpiac jinëch, wësmiewac sã z lëdzy, cygnąc młodszich ë dzéwczãta za włosë, plestac swiństwa, cëganic na kòżdim krokù. Jima wiele kòrbacz, rzem czë strzëna nie pòmôgałë. Taczich jednak wszëscë ùnikelë ë wëchôdelë jima z drodżi ë ùwôżelë jich za głëpków trzasłëch na rozëmie. Jedni z nich z czasã mądrzelë ë stôwelë se dobrze ùłożonyma beńlôkama.

Béł jeden dzéń w rokù, a tak pò prôwdze jedna noc, czë bëłë dozwòloné wszelejaczé szpôsë. To bëła sylwestrowô noc, gwiżdżowi czas na szpòrtowité psotë. Co téż ti gwiżdżowi lorbasë nie wëprôwielë? Wiązelë ze sobą na pòdwòrzim sanie czë wòzë, nierôz wëcygelë je na lód, bùdã z psã bënë wstôwielë na szaùrze abò na bùdinkù ògniowi strażë, zawiészëlë nad bùtnowima dwiérzama wãbórk z wòdą, a jak dwiérze chtos òtemknął, wòda chlustnã mù na głowã ë wiele jinëch nowòrocznëch wëpków. Nôwicy psocëlë tim, co nie bëlë we wsë dëcht mile widzóni.

A dzys co sã dzeje wkół nas? Jaż strach pòmëslëc.

Mùrë, bùdinczi, płotë, mòstë, słupë pòmalowóné ë òszpaconé, że jaż przikro zdrzec. A jak wëzdrzą wagónë naszich cugów? Pòmalowóné bùten ë bënë, sedzenia pòdzarté, rutë pòtłëkłé. Niewiele lepi je w aùtobùsach. Tëch niszczotnëch lubasów nicht nie pilëje. Më sã mùszimë wstidzëc przed tima, co do nas przëjadą z tegò zôchòdu na gòscënã.

Nawetkã w môłëch wsach lãpë na słupach są pòtłëkłé, tôfle przë drogach pòdżãté, pòtłëkłé, òbróconé na òpak, zerwóné ë rzuconé w rów czë krzôczi, a nôpisë zachlapóné czôrną farwą. Kòmù to przeszkôdzô? Co ti lubasë w tim widzą? Nibë dzys młodzëzma je mądrzészô, ale co òna wërôbiô?

A co sã dzeje na przëstankach aùtobùsowëch? Scanë pòmalowóné, pògrëzmòloné, a na nich są taczé słowa, chtërnëch bë nawetkã swinia nie żarła, jak je w kaszëbsczim pòwiedzenim. Szklané scanë stłëkłé, daczi pòzriwóné, wszãdze wëbité dzurë. Ławë na przëstankach zniszczoné. Wkół przëstankù jedno wiôldżé rakòwiszcze, a pòstawiony kòsz lózy czë wëwrócony. Rozkładë jazdë są abò zerwóné, abò pògrëzmòloné.

A co sã dzeje przë drogach? Rowë pôłné smiecy ë lasë nie są téż òbszczãdzoné. To ju naprôwdã nie robią blós lapsowie.

Czemù tak sã dzeje? To je pëtanié. Jedni spichają winã na drëdżich, a mómë jã wszëscë: starszi doma, szkólny w szkóle, lëdze, chtërni to widzą, policja, ùrzãdnicë ë ti, co twòrzą prawa. Lubasë są bez kòntrolë ë karë. Przódë rzem, kòrbacz, strzëna ë kòntrola wszëtczé te sprawë załôtwia. A dzys?

Kòżdi mùszi robic to, co do niegó nôleżi, bò jinaczi më w tim zdżiniemë. Wëchòwanié, wëchòwanié ze wszëtczich strón. Lameńt nic nie pòmòże.

Maszinë

Mëma Zofczi mia maszinã do szëcô ruchnów. Bëła takô blós jedna we wsë. Tej téż Richertka szëła na ni wszelejaczé ruchna dlô së ë dlô wszëtczich sąsadów we wsë, a czasã przënôszëlë sztofë do szëcô z sąsednëch wsy.

– A skądka mëma mô tã maszinã do szëcô? – spita sã jednégò dnia baro niszrich ji córka Zofka.

– Jô jã dosta òd swòji mëmë, a òd twòji ómamë.

– A skądka ómama jã dosta? – pita sã dali Zofka.

– To przódë chòdzył pò wsach taczi mądri Kaszëba z wąsã, chtëren miôł wiedno ze sobą pòlsczé ksążczi ë zamôwiôł lëdzóm gazétë ë maszinë do szëcô marczi Singer. To òn naparłãcził ómamie tã maszinã, a dzys òna je ù mie.

Tata Zofczi miôł téż jediną we wsë maszinã do draszowaniô, taką szeroką maszinã do draszowaniô. Nią Richert draszowôł nié blós swòje zbòżé, ale i tim lëdzóm, co selë żëtkò na niwach wzãtëch w arãdã òd gbùrów. Wëpòżiczelë jã wiejsczi sąsadzë, a nawetkã gbùrzë z sąsednich wsy.

– A czemù ti jini gbùrzë nie kùpią so taczi maszinë do draszbë? – pita sã tatka wszëtczégò niszrich Zofka.

– Bò pò prostu ni mają dëtków – òdpòwiedzôł tatk.

– A tata miôł?

– Jô miôł ùszpórowóné grëpã pieniãdzy w wejrowsczim Bankù Lëdowim, jak jô za młodëch lat béł na saksach.

Starszi wzãlë rôz Zofkã na gòscënã do cotczi, chtërna mieszka w Gdini. Przëszlë z córką na banów w Redze, gdze wëszlë na taczi trotuar ë żdelë na cuch do Gdini. Ten cuch wnetkã nadjachôł. Cygnã gò takô maszina, chtërna dëmiła z kòmina ë pôrzka dëmã na wszëtczé stronë.

– Czemù ta maszina tak dëmi ë tak sapie? – bëła znôw niszrich Zofka.

– Widzysz, dzéwkò, ta maszina mô ògniszcze ë òdżin grzeje wòdã, chtërna przemieniô sã w ropã, a mòc ti ropë òbrôcô kòła. Gdze je òdżin ë ropa, tam je dim, ne nié? – wëklarowôł tatk swòji córce.

Cotka na pôłnie zrobiła klopsë. Miãskò do nich przekrącëła na taczi dzywny maszince z wrãgą. Miãso kładło sã górą, a ze stronë wëchôda mielónka, z chtërny cotka rolowa klopsë ë wrzuca je do grôpka.

– Mëma chca bë miec téż taką maszinkã? – wëleca Zofce z gãbë.

– Pùdzema pò pôłnim na miasto ë w hali kùpimë mëmie téż taką maszinkã do mieleniô miãsa – òbiecowa cotka.

Brat Zofczi Filip miôł dłudżé klatë. Szkólny ju na niegò mrëczôł. Zofka pòwiedza to tatkòwi, a ten rzekł do córczi:

– Pùdzesz pòżëczëc òd Kreftowégò Felka maszinkã do strzeżeniô włosów.

– A të sã dôsz na strzeżenié knôpa? – pòwiedza mëmka do naszégò tatka.

– Czemù nié. Jô doch ògòlã na glacã wrëk naszégò Filipka, a grzëwã jô mù òstawiã – wëklarowôł tatk mëmie.

– To jesz do wiele jinëch maszinów ë maszinków. W starostwie jô widzôł maszynã do pisaniô – wspòmnął tatk.

– A te fligrë, co czasã lôtają nad naszą wsą, òne téż mùszą miec maszinë, bò baro bùrczą – rzekł sóm do se Filip.

Miechë

Jednégò dnia tatk Mùdlaf z sënã Alizym wzãlë sã do harfòwaniô ùdraszowónégò żëtka. Jak sztótk harfòwelë, a za harfą bëła ju bëlnô grëpa zbòżô, tatk rzekł do sëna:

– Wezkôj le, przëtrzëmôj ten miech, jô bãdã szëplowôł to czësté żëtkò w nien bënë.

Kòżdi napôłniony miech tatk stôwiôł na wôgã, a tej szlupôł gò w kòkòszczi, bò witro chcôł jachac do młina, bò w chëczach nie bëło ju żódny mączi, a kònióm nick na òbsëpk.

Jak skùńczëlë z żëtã, tatk wësłôł sëna do kòwôla na drëdżi stronie wsë, żebë òdebrôł zamówioné trzë hôczi do wëbiéraniô bùlewków. Hôczi leża w nórce kùzni, ale bëłë do wëkùńczeniô. Ni mia jesz ùchwëtów na sztile.

– Jô to zarô zrobiã – rzekł kòwôl. – Të mie równak mùszisz pòmòc.

– Ale jo, wùja kòwôlu. A co jô móm robic?

– Bãdzesz cygnął miech – rzekł kòwôl.

– Miech cygnąc? – rzekł ze zdzywienim Alizy – Jô tu nie widzã żódnégò miechùlca.

– Wejle, knôpie, to të nie wiész, co to je kòwalsczi miech?

– Nié, a wùja kòwôl mô jiné mieszi, jak më mómë na górze przë kòminie? – òdpòwiedzôł jesz mòcni zdzywiony Alizy.

– Kòwalsczi miech je ze skórë, knôpiczkù, ë òn pómpùje lëft do ògniszcza, żebë wãgle sã lepi pôlëłë – pòwiedzôł kòwôl, a pôlcã pòkôzôł na taką dzywną skòrzaną torbã, na jednym kùńcu wąską, a na drëdżim szeroką, chtërna bëła pòwieszonô pòd zwelą.

– A, to je ten kòwalsczi miech! – dali dzywił sã Mùdlafów Alizy.

– Wez le za tã rączkã ë drist pòcëgôj, to ten miech sã bãdze scyskôł ë rozcygôł, a lëft z niegò pùdze prosto w ògniszcze – wëklarowôł knôpiczkòwi kòwôl.

Jak hôczi bëłë fardich, kòwôl je òznobił w zëmny wòdze, dôł knôpù ë rzekł:

– To zrobi dwa złoté. Niech tatk mie të dëtczi przëniese abò przësle.

Tatk wësłôł sëna pò pieniãdze do mëmczi, bò òna trzima kasã. Mëmka wëjã z ląpów w szafie swój skòrzany miészk ë wëdłëba z niegò në dwa złoté dlô kòwôla. Alizy zwinął sã ë nëkôł z dëtkama do kùznie.

Mùdlafóm w pilnëch robòtach pòmôgôł Lëtwinów Léksa za sztëk zemi pòd bùlewczi. Tatk gò co rusz kôzôł halac, ale mëmka narzéka:

– Pòmagac òn pòmôgô, ale ten człowiek nie je do nafùdrowaniô. Z niegò je taczi miech, w chtërnym jadło dżinie bez kùńca.

Probòszcz béł baro zaradny ë co rusz wëmëszliwôł co nowégò przë kòscele: òdnowił wszëtczé wôłtôrze, kùpił nowé stacje, przerobił òrganë, wprowadzył elektrisz do kòscoła, założił nowé lãpë z bérnama, to płot mùszôł bëc nowi, na plebanii nowi dach, a jesz wiele jinëch rzeczi przeprowadzył. Ale téż co niedzelã wëbôdôł òd lëdzy wcyg nowé pieniãdze. Lëdze narzékelë, ale nã òfiarã przënôszelë, a Mùdlafka przë tim jiscëła sã:

– Ten nasz probòszcz to je taczi miech bez dna.

Jak rôz Mùdlafòwie jachelë kòkòszkama do Rëmi na gòscënã do cotczi, przejéżdżelë òkóma placu, gdze sôdają fligrë. Na taczi wiôldżi szopie béł wësoczi czij, a na nim wisôł taczi dzywny miech, w chtëren dmùchôł wiater.

– Na co je ten miech na tim cziju? – pitôł sã Alizy.

– Ten miészk wskôzëje, z jaczi stronë wieje wiater, żebë fligrë wiedza, z jaczi stronã mògą sadnąc na lotniskò – wëjasnił sënowi Mùdlaf.

Młotk

Józk nalôzł w Malotkòwi cziskùli bëlny, jajowati krzemiéń. Béł òn pò wiérzkù taczi brunawi, matowi, le głôdczi béł jak dzecynnô dëpka. Nasz niszrich Józk chcôł kònieczno wiedzec, jak òn wëzdrzi bënë. Wzął miészi kam ë przëmierził gò do rãczi, a sóm do se rzekł:

– To bãdze mój młotk.

Pòłożił nen krzemiéń na wikszim kamieniu ë zaczął młotkòwac. Walił corôz mòcni, a krzemiéń ani mëslôł pãknąc. Tej nadszedł tatk, zdrzi sztërk na sëna, na jegò robòtã ë sã pitô:

– Cëż të tam tak tłëczesz z taczim gòrzã? Je ten òrzech tak cwiardi, czë të jes tak słabi.

– To nie je òrzech, jô młotkùjã krzemiéń, tatkù, jô chcã gò dostac na pół – òdpòwiedzôł nasz Józk.

– Të niemądri młotkù! Wez doch żelôzny młotk z szaùra, a tej walë tą òstrą stroną tak długò, jaż krzemiéń pùszczi – dorôdzôł sënowi tatk.

Józk zrobił tak, jak pòradzył tatk. Walił nim prôwdzëwim młotkã, że jaż skrë leca w górã, a krzemiéń na ùpartélca trzimôł sã całi. Ani kamianny młotk, ani żelôzny ni mògłë mù dac radë.

– Të so pazurë pòtłëczesz, sztil w młotkù złómiesz ë tëli z tegò bãdze. Tu je pòtrzébné kòwadło. Biôj le do tegò Młotka Franca ë spëtôj sã, czë të móżesz jic na kòwadło roztłuc krzemiéń – pòradzył tatk.

A jak Józk òdchôdôł, przëpòmnął mù:

– Të doch wiész, jak sã do niegò odezwac?

Józk ùsłëchôł radë òjca, wzął swój krzemiéń, młotk, jidze do sąsada ë sã pitô:

– Von Młotke, czë jô mògã na waszim kòwadle przetłuc ten krzemiéń na pół? Tatk rzekł, że jinaczi òn nie pùszczi, le na kòwadle.

– Jawól, móżesz! – zezwòlił von Młotke. – Të doch wiész, gdze to kòwadło stoji.

Wejle, ten Młotk, von Młotke je żëczlëwi! – pòmëslôł Józk ë smarëje do szaùerka, gdze stojało kòwadło. Pòłożił swój krzemiéń na kòwadle, machnął młotkã rôz, drëdżi, a tu nick. Terô z gòrzã walnął w kòwadło, że jaż zazwòniło.

Młotke zaùważił, że Józkòwi cos nie wëchôdô, pòdszedł do niegò, wzął krzem, pòłożił gò na kòwadle ë letkò spùszczôł kòwalsczi paséczer na ùpartélca. Krzemiéń rozsëpôł sã na pôrã drobnëch sztëczków, a jedna pòłowa òsta prawie całô.

– Do taczich rzeczi trzeba miec grëf w rãkach. Tu mòcą nick nie zrobisz – pòwiedzôł do Józka sąsôd.

Józk miôł szczescé zabrac sã mët na wanogã do miasta. Tam zwiedzył wiele wôrtnëch do ùzdrzeniô rzeczi. Béł na kòscelny wieżi, gdze wisa wiele zwònów. Jak przëszła pôłnô gòdzëna, zaczã òne spiewac, a przë tim wcale sã nie rësza. Przy kòżdim zwònie béł przëmòcowóny młotk, chtëren w przewidzónym momeńce ùderził w zwón.

– To je wëmësné ùrządzenié – rzekł Józk do swòjégò drëcha.

– Wiész, to je jak w klawirze. Tam téż môłé zwónczi biją w strënë ë to daje tã całą piãkną mùzykã.

– A jô widzôł, jak w żôłnérsczi kapeli jeden z mùzykeńtów bił młotuszkã w taczé strënë, ùwiązóné na taczim drzewianym lëchtôrzu – pòchwôlił sã Frit òd Fòpków.

– A w naszim zwëczajnym zégrze, jaczi wisy na scanie, młotuszk wëbijô gòdzënë ë sã nigdë nie pòmili – domëslił sã Józk.

– Jo, jo, biwają wszelejaczé młotuszczi, młotczi ë pasékrë – dodôł ten mądrala Alosz z Wiôldżi Rolë.

– Môsz prôwdã! – zakùńcził mòwã ò młotkach Józk.

Mòdrôk

Jednégò pòrénkù przë frisztëkù nasz tatk zapòwiedzôł, że pò pôłnim wszëscë jidą na pòle zrëwac w żëce mòdrôczi.

– A mëma téż pùdze? – spita sã môłô Étka ë pòdleca do mëmë, òbłapiła jã za nodżi, a òczka wlepiła w mëmine dobré òczë.

– Mëma mô jiną robòtã w chëczach, a w kùcharnikù mùszi ùgòtowac kòceł bùlewków dlô chòwë – wëklarowôł tatk Étce.

W drodze na pòle nasza niszrich Étka chca wiedzec, czemù më mómë zbierac të mòdrôczi. Tatk ji wëjasnił, że kwiatë ë lëstczi tegò zelska sã sëszi, a jak – czegò nie dôj Panie Bòże! – kònie zachòrzeją, tej arbata zrobionô z mòdrôków jima to chòrzëskò wënëkô.

– Nie widza të, jak tata wléwôł naszi fòscë bùtlą tã arbatã? – rzekła Mirka.

Jak na réga dzecësk z tatkã na przódkù nalazła sã przë gónie żëta, tatk pòdzelił nas na trzë partë ë rzekł:

– Të, Jówkù – wskôzôł na mie – pùdzesz tą miedzą wzdłuż naszégò żëta ë razã z Terézką bãdzeta wëriwa të mòdrôczi, a jak jich ùzbierzëta całą grósc, tej pòłożita tã krutkã na miedzã. Czej dóńdzeta do kùńca miedzë, przińdzeta nazôd, a pò drodzë pòzbiérôta w łóno ùłożoné na trôwie mòdrôczi.

– Tej jidzemë! – rzekł jem do Terézczi.

– Hola, hola, to nie je jesz wszëtkò – wstrzimôł nas tatk. – Truda z Mijką pùdą Zeloną Drogą wedle żëtka, a jô z Mirką ë Étką pùdzemë niwama wedle grafòwsczégò lasu. A terô to nôwôżniészé: za mòdrôkama wchadac w zbòżé tak, bë nie pòłómac stebłów żëta. Mòdrôk wëcygnąc w górã, żebë bróń Bòże nie ùszkòdzëc stebłów ë kłosów żëta. Rozmia wa?

– Tak, tatkù! – rzekłë prawie razã dzecë.

– Terô jidzemë kòżdi w swòjã stronã, a të, Étkò, nie mdzesz wchôda do żëtka, bò cebie nie bëłobë widzec w plónie – z ùsmiészkã rzekł tatk.

Pò dwùch gòdzënach dało sã zebrac dwa niewiôldżé snopczi tëch mòdrôków. Tatk niósł je òstróżno do chëczi, a doma pòdzelił je na malinczé krutczi, związôł je pòwrózkã ë pòwiesył pòd zwelą w szurkù. Pózni, jak ju bëłë tak sëché, że sã kruszëłë, nalazłë sã w miészkù ùszëtim przez naszą mëmã. Taczich miészków z wszelejaczima sëszonyma zelëskama wisa w szaùrze całô długô réga. Tata lékarził nié blós nasze kònie, ale kòniszcza w całi wsë. Temù téż na niegò gbùrzë nierôz gôdelë: Doktórk.

Mòdrô farwa je na naszi kaszëbsczi zemi w baro wiele môlach. Są jesz jiné mòdri kwiatë, jak chòcbë ta niezabùdka abò mòdrô przelka w lese, a w ògródkach je jich baro wiele. Nasze wòdë z dôleka przebijają téż na mòdrawò, a je tëch jezór, jezórków, stawów, plëtów, błotków tak wiele, że nicht nie je w sztãdze je co do jednégò pòrechòwac.

– A jak sã zdrzi na danowé lasë, czej nadchôdają cemné chmùrzëska, òne téż sã wëdôwają mòdrawé – przëpòmnã nasza Terézka.

– To je nasze mòrze, a òsoblëwò to môłé midzë lądã a Hélą, przebijô téż na mòdro – rzekł tata, chtëren przësłuchiwôł sã naszi gôdce.

– Z blizë, jakô je na Pùcczi Górze, to mòrze je czësto mòdré – przëswiôdczôł jô tace.

– A ni môsz të czasã mòdro w głowie? – chca sã pòsmiôc ze mie Terézka.

– A ù górë, to nasze niebò je téż taczé jak te mòdrôczi – wëcygnã swòjã rączkã nad główkã nasza kòchónô Étka ë doda:

– Jô przińdã do nieba, do aniółków.

– Przińdzesz, przińdzesz, jak bãdzesz mówiła pôcórk ë słëcha mëmã z tatkã.

– Jô bdã zdrza w to mòdré niebò ë mówiła pôcórk – òbieca tace nasza malinkô Étka.

Mòrze

Mòrze je głãbòczé ë szeroczé – powiôdelë stôri Kaszëbi z lesôcczich strón. Mòrze móże bëc spòkójné, ale téż rowarsczi – dodôwelë jini.

Do Zbichòwa przëjéżdżelë nadmòrsczi rëbôcë, przeważnie z bretlingama ë sprzedôwelë te drobné ribczi wãbórk za piãc dëtków, a przë tim wëchwôlelë swój towôr:

– To są dobré ë smaczné bretlindżi złowioné na Wiôldżim Mòrzu.

Éta mia to do se, że sztéc trzima sã spódnicë swòji mëmczi. Bëła téż niszrich, co lëdze gôdają. Przëczurpa z mëmą do fùrmanczi negò rëbôka.

– Czemù ten rëbôk gôdô, że bretlindżi z tegò wikszégò mòrza są lepszé – spita sã swòji mëmë, jak szlë ju pòd dodom.

– A czë to dô miészé mòrze? W nim pewno ni ma bretlingów – doda.

– Môłé Mòrze cygnie sã òd sztrądu do Hélsczi Kòsë, a za nią je Wiôldżé Mòrze – wëklarowa swòji dzéwce mëma.

– Aha, chòdzy ò bretlindżi? – dokùńcza swójã gôdkã mëmka. – Te są w òbëdwùch mòrzach, ale te z tegò daleczégò mają bëc lepszé.

– Kaszëbi mieszkają na Pòmòrzim, a nasz pòwiôt zwie sã mòrsczi, bò przëlégô do mòrza, chtërne zwie sã Bôłt. Nadmòrsczi mieszkeńcë Pòmaréncë są rëbôkama abò gòspòdarzą na swòjich piôskach – òpòwiôda Éce ji mëmka.

– A czë to dô jesz jiné mòrza? – chca wiedzec niszrich dzéwka.

– W Pòlsce, tam dalek ë wësok w górach, je taczé malinczé mòrze, chtërne zwie sã Mòrsczé Òczkò, a do niegò spôdają wòdë z wësoczich górów.

– A pò tim Mòrsczim Òczkù téż płëną bôtë ë òkrãtë? – pita sã dali Éta.

– Bôtë móże jo, ale òkrãtë gwës nié, bò to je taczé niewiôldżé jezórkò – wëjasnia mëma.

– A nen Lemków plesta gôdôł, że są taczé machtné mòrza jak pół swiata.

– Plesta mô prôwdã, te nôwikszé mòrza zwią sã òceanë – pòtwierdza mëmka.

Pò babsczim lece nasta zëmné ë wietrzné dnie. Nôbarżi dokùcza te nordowi wiatrë òd mòrza. Jednégò dnia tatk spitôł sã Étë:

– A wiész të, môłô mądralo, jak te nordowé wiatrë sã zwią?

– Kò nordowé ë wieją z tëch lodowatëch strón.

– Tak je! – pòtwierdzył tatk. – Ale òne mają swòjã nazwã. To je mòrskô briza – zapamiãtôj to sobie.

– W Gduńskù, tim mòrsczim pòrtowim miesce stoji w ògródkù mòrsczi król. Wiész të, jak òn sã nazéwô? – cygnął dali tatk.

– Krësztof, tatkù! Chto pierszi rôz przëjedze do Gduńska, mùszi gò kùsznąc prosto w slôdk.

– Tak lëdze gôdają. Ten mòrsczi król zwie sã Neptun – zapamiãtôj sobie ë to. Na jegò żelôznym ògródkù są wëkùté pòlsczé złoté òrzłë, chtërne przëbôczają, że Gduńsk je pòlsczim miastã.

– A czemù mòrze mô mòdrą farwã? – egzaminowôł tatk dali córkã.

– Bò òdbijô sã w nim niebò – odpòwiedza bùszno Éta.

Miłk, brat Étë, przëszedł jednégò dnia dodom z taką wëkrzëwioną gãbą, jakbë zjôdł pół mãdla kątorów.

– Cëż të môsz taką mòrską minã? – spitôł gò tatk.

– Kò jô dostôł w skórã òd tëch wiejsczich lubasów, bò jô nie chcôł dzéwczãtóm pòdnaszac jich klédów.

– A cë, bówcë! – rzekł tatk. – To jima sã nôleżi w skórã.

Mòwa

Do Malotków przëjacha ómama z wôrzińsczich pùstków. Chca sã dowiedzec, jak sã czëje sënowô pò tim przëbëtim chërskù ë co wërôbiô ten môłi knérps Léònk, chtëren witro bãdze miôł dwa latka.

– Jak ù niegò je z mòwą? Czë òn ju gôdô całą gãbą? – to bëłë ji pierszé słowa.

– Léònk gôdô ju wiele słów, ale jegò mòwa je jesz dzecynnô, takô baro rwónô – wëklarowa sënowô Jula.

– Wié óma, òn ju gôdô: mëma, tata, papù, mëma pisz, pisz, mëma da, da, tata la, la, la. A jô mù spiéwóm w mòwie starków kaszëbsczé kòlibiónczi – pòchwôlił sã tata.

– Mòwa to je wiôldżi skôrb dóny przez Bòga ë jã mùszimë szónowac, achtnąc jak pôcerz – westchnã ómama.

Do jizbë wnëka rozżôlonô jak wãdżel Liska. Bëła tak zmachónô, że jaż ji òdebrało mòwã. Wësapa sã, wëkaszla, a tej jak weszła na mòwã, spita sã swòjégò tatka:

– Tatkù, mògã sã wëkãpac w naszim stawie?

– Ani mòwë! Pò pierszé wòda je za zëmnô, a pò drëdżé të jes jesz za môłô. Të sã móżesz ùtopic, a chto bãdze kòlibôł naszégò Léònka?

Słowa tatë nie bëłë pò mësli Lisczi, chtërna złô òbrócëła sã na piãce ë pòdkôrbia cëchò za tatą: Ni ma mòwë, ni ma mòwë.

Za sztërk do chëczi wlecôł pies Ami, chtëren wëmiôtôł ògónã na wszëtczé stronë, wspinôł sã na tilné szpérë ë szczekôł w stronã dwiérzi. W nym dwiérze sã òtemkłë ë do chëczi wparadowôł brifka, pòdôł tace lëst, a tej kôzôł sã pòdpisac na taczi bòdze papioru.

– Wejle, taczi pies mô téż swòjã mòwã! – rzekła ómama. – Òn doch chcôł pòwiedzec, że nadchôdô lëstowi.

– Nié blós pies, ale wiele jiny zwierzënë pòtrafi gadac pò swòjémù – doda sënowô.

– Më, gbùrzë, rozmiejemë dokładno mòwã swòji chòwë – dodôł do tegò òjc ë zaczął sã òblakac w nowszé ruchna.

– A gdze të sã wëbiérôsz, że sã tak strojisz? – spita sã jegò białka.

– Jô mùszã jic na zebranié do szkòłë. Tam mô przëjachac jaczisz mówca z pòwiatu ë mô nama wëklarowac jaczész wôżné sprawë.

Sedzôł na tim zebranim prawie do wieczora. Jak przëszedł dodom, nôprzód zaszedł do chléwa, zrobił tam swòje òbrządczi, a tej wszedł do chëczi. Sôdł na zédlu, wzął głowã w gôrzc ë zaczął rozmëszlac.

– Jes të jaczim niemòwą, czë cë gôdkã òdebrało? A móże wa sã tam wzã do sznapsu? – zagôdiwa chłopa jegò białka.

– A, béł tam w szkòle taczi mówca z negò Zôchódnégò Związkù, chtëren miôł mòwã bez kùńca. Mówca gôdôł rôz głosno, tej cëszi, a piãscą czasã walił w stół, jak nasz probòszcz na kôzalnicë.

– Ale ò czim òn gôdôł? Do czegò zmiérza jegò mòwa? – bëła niszrich białka.

– A wiész, ten mówca prawił ò tim, co wërôbiô nen miemiecczi firer, ten wrzészcz Adolf Hitler. Żądô òn w swòjich mòwach Gduńska, zemiã kaszëbską, banã przez naszã Pòmòrską, a tak pò prôwdze, chce mù sã całi Pòlsczi.

– Ne heńdlôrczi z Pasturni ë biédabùdë, chtërne heńdlëją w Gduńskù, pòwiôdają, co tam ti czôrni hitlerowsczi frëce wërôbiają – doda białka. – To sã zbiérô na wòjnã.

– Ten mówca miôł téż mòwã o tim, żebë miec bôczenié na naszich Miemców, chtërni wspòmôgają tëch hitlerowsczich bówków.

– Ten mówca gôdô prôwdã. Më sã mùszimë wëstrzegac naszich sąsadów Grinholców. Òni nibë miodno gôdają, jich mòwa nibë nick złégò nie wróżi, ale co mają za ùszama, to më wiémë, òni jaż bżdżą za tim wrzészczã Hitlerã.

Mùchë

Mùszi ë mëdżi dokùczją lëdzóm ë zwierzãtóm. To są naprzikrzoné psotniczi. Nibë to je taczé malinczé, a co to lëdzóm napsëje nerwów!

– Zamëkôjta dwiérze, bò mùszi wlecą do jizbë! – ùpòmina mëma Hozënô swòje dzecë.

Ale òne, to je mùszi, wiedno nalazłë taką leżnosc, żebë sã do jizbë, a nôlepi do kùchnie dostac. Òne sã wcësnã, że razã nicht nie wié kątka. Ópa zrobił so taką klaprã, chòdzył z nią z jizbë do kùchnie, z kùchni do dómù, nazôd do jizbë ë tłukł te mùszëska, gdze sã blós dało, ale jich bëłë wiedno całé roje w chëczach.

A co dzało sã w chléwach? Kònie ë krowë wëmiôtałë ògónama na wszëtczé stronë, rzuca głowama na bòczi, ale te nôtrãtusë mùszi nalazłë wiedno taczi môl, gdze te zwierzãta ni mògłë dosygnąc ë tam zrobiłë so swòjã ùcztã. Nawetkã trãptanié szpérama nick nie pòmôgało. Nad kòżdim zwierzãcã béł wiôldżi rój wszelejaczich mùszësków. Wiele kłopòtu sprôwia wëdojenié krów.

– Biôj le do krómù ë kùpi pôrã nëch mùchòłapków! – nakôza Hozënô swòji córce Weronicë ë pòłożëła piãc dëtków na stole.

Jak córka przëniosła nen zrolowóny w taczim òkrãgłim pùdełkù fëszbin nasmarowóny taczim dlô mùchów smacznym lepnikã, mëma rozwinã ne mùchòłapczi ë pòwiesza na balkach. To nie déra długò, a na nym lepnikù przëlepiło sã tëli mùszësków, że bëło jaż czôrno, ale nowé mùszëska cësną sã dali do jizbë ë znôw bëło jich baro wiele.

Te miészé mùszi, zwóné mëgama, dokùcza lëdzóm ë bëdłu nôbarżi pòd wieczór abò jak szło na grzëmòt. To paskùdztwò wcyska sã wszãdze: w ùszë, w nos, za kòlnérz, pòd mùcã, a jich ùkąszenié bòla barżi niżlë ùgrëzenié tëch jizbòwëch mùchów.

– Czemù te krowë są ju na pòdpôłnikù w chléwie? – pitôł sã Hoza swégò Alosza. – Òne wcale nie są nażarté.

– Kò òne sã zegzëłë ë ùcekłë z wédë.

– Trzeba je bëłë scëgac – rzekł mierzącë tatk.

– Ale tëch wiôldżich mùszësków bëłë całé chmarë ë òne, te gzyczi ë gzéle, òbsadłë dëchtowno pùkle krów. Tej krówska pòdniosłë tëpë do górë, zaczã latac wkół, w kùńcu wëpiãłë pòd dodom. Jô nie béł w sztãdze je scygnąc.

Póznim latã na pùklach krów wëstąpiłë taczé dosc wiôldżé bùle. Òne mùsza krówskóm mòcno dokùczac, bò òne próbòwa je lizac. Z tëch bùlów wëklëłë sã biôłé, tłësté robôczi.

– Skąd sã wzã to robactwò pòd skórą bëdła? – béł niszrich Alosza.

– To te gzéle nôprzód przegrëzłë skórã, a tej zniosłë pòd nią swòje jaja – wëklarowôł swòjémù knôpù Hoza. – A z jajów wëklałë sã…

– A z tëch jajów ùrosło to biôłé brzëdalstwò – domëslił sã Alosza.

– Tak je! – pòtwierdzył tatk. – Z tëch robôków ùroscą nowé gzéle.

Jak Hozowie wëbrelë sã do sąsadów na wieselé, tatk wëpùcowôł kònie, przërëchtowôł karétã, halôł z górë nowé sle, a tej òbùł swój czôrny ancug, biôłą kòszëlã ë zaczął grzebac za czimsz w szuflôdze.

– Gdze òsta ta mòja czôrnô mùszka? – w kùńcu spitôł sã mëmczi.

– Wez doch szlips, to le panowie noszą mùszczi – radzëła tatkòwi Hozënô.

– A co, jô nie jem pón? Mùszka mie szpacy? – zdenerwòwôł sã Hoza ë òbstojôł na swòjim.

– Niech cë bãdze! Ta twòja mùszka je w kòmódze.

Òbrôzk

Òbrazów ë òbrôzków na Kaszëbach bëło wiele.

W naszich chëczach bëło pôrã môłëch òbrôzków ë trzë machtné òbrazë. Na niewiôldżim òbrôzkù w dómie bëłë namalowóné pólné kwiôtczi: kąkòle, mòdrôczi, maczi, zwónczi ë jesz jiné. W môłi jizdebce nad łóżkã wisôł òbrôz Swiãti Familie, a nad łóżkã drëdżi òbrôzk z betlejemską szopką. Na trzecy scanie béł òbrôz z swiãtim Francyszkã, bò mëma bëła w Trzecym Zôkònie. Przë piéckù na òbrôzkù béł mój tata z młodëch lat w żôłnérsczim òbleczenim. W pańsczi jizbie nad zófą wisôł pòdłużny òbrôz, na chtërnim bëło jezoro, sztëk łączi, a na ni piãkné sarnë ë nórt lëscastégò lasu. Ten òbrôz dosta mëma w darënkù na wieselé òd tatkòwégò brata, a òd mòjégò wùje, chtëren béł lesnym w królewsczim lese. Tatków wieselny òbrôz béł z krziżã, na chtërnym wisôł Pón Jezës, a pòd nim stoja Matka Bòskô Bòlesnô. Béł jesz òbrôz z swiãtim Antónim ë nômiészi z Matką Bòską Swôrzewską.

W naszi szkòle pòd krziżã wisôł òbrôz Matczi Bòsczi Czãstochòwsczi. Na jinym òbrôzkù bëło namalowóné ùchwôlenié Kònstitucji 3 Maja. Bëło téż pôrã òbrôzków z pòlsczima królama ë òbrôzk z swiãtim Stanisławã Kòstką. Na nômiészim òbrôzkù bëła Baba Jaga ze zbłądzonyma dzecama ë pòcesznyma krôsniãtama.

W kaplëczce przë szkòle za figùrą Mariji Pannë wisôł òbrôzk ze swiãtim Antónim. Ten òbrôzk powiesył tam Bianga spòd lasa, jak szczeslëwie nalôzł swòje dëtczi, zgùbioné w drodze z miasta do chëczi.

W naszim kòscele wisa baro wiele òbrôzków ë stoja téż na wôłtôrzach, na pòlëcach, we wnãkach bëło baro wiele figùrów. To bëłë swiãtë òbrôzczi, bò w kòscele blós taczé mògłë bëc. Piãknô bëła wërzezónô w drzewie droga krzëżowô, wszelejaczé òbrazë Matczi Bòsczi, wszëtczich swiãtëch, a przed wiôldżim wôłtôrzã béł pòwieszony machtny krziż, na chtërnym ùmiérôł Pón Jezës.

Przë jednym ë drëdżim bòcznym wôłtôrzu stoja òbrazë, chtërne òbraznicë w czitlach ë w bùksach na zmianã òbnôszëlë w procesjach, a téż chòdzëlë z nima na òdpùstë, czë to na wejrowsczi Górczi, czë do Swôrzewa. Jak to piãkno wëzdrza, czej të òbrazë wita sã abò żegnałë na Górkach ë w drodze przë kaplëcach, czë téż przë przëdrożnëch krziżach. To witanié wëmôga dłudżégò ùczeniô. Nôlepi to kòlibanié òbrazã robiła kómpaniô òlëwskô przë mùzyce swóji bëlny kapeli. Wiele òbstrojonëch òbrazów niosłë fòrsz dzéwczãta. Jak nadeszła kómpaniô z Redë, jedna białka, co stoja òkóma mie, rzekła do drëdżi białczi:

– Zdrzë le, Marta, të òbraznice, co niosą ten òbrôz, są baro fòrsz, wëzdrzą jak pùpë z òbrôzka, ne nié?

– Môsz prôwdã, sąsado! – rzekła ta drëgô.

Jak dzecë òd dzesãc lat szłë do kòscoła na nôùkã, tej do swégò katéchizmù dosta òbrôzk, chtëren zakłôda w tim môlu, gdze bëłë problemë do naùczeniô z głowë. Na przëjãcym ksądz probòszcz dôł kòżdémù z tëch dzecy taczi wikszi pamiątkòwi òbrôzk, na chtërnym bëło miono ë nôzwëskò przëjãtégò dzecka, a téż pòdpis ksãdza. Ten òbrôzk béł pózni òprawiony ë pòwieszony doma na scanie.

Pò Gwiôzdce ksądz probòszcz z òrganistą ë dwùma służkama chòdzył pò kòlãdze. Tatk z mëmką dostelë òd ksãdza taczi wikszi òbrôzk, a dzecë, co znałë dobrze pôcórk, dosta môłi òbrôzeczk.

Jak më bëlë ù Plëchtów na roczëznie, bëło tam wiele lëdzy z miasta. Plëchta dostôł òd niejednëch gòscy òbrôzk na pamiątkã. Tam bëła téż takô mieskô dama z taczima kruz włosama. Na niã wiele gòscy mia bôczenié. Mòja mëma rzekła do swòji sąsadë:

– Wejle, ten mój stôri wzérô na tã z miasta jak na malowóną pùpã.

– Doch jo, òn ë wiele jinëch zdrzi na niã jak w swiãti òbrôzk.

Péter

Wiele set lat temù w zómkù na Wësoczi Górze w lese za Łãżëcama mieszkôł znóny wkrąg rińca Pioter Gacyna, nazwóny przez lud krótkò – Péter. Wòjôrz Gacyna miôł złą białkã: mscëwą, falszëwą, pëskatą, plotkarską babã, chtërna dogriza mù na kòżdim krokù. Nen rińca czuł sã nieszczeslëwi ë òpùszczony. Czãsto ë gãsto wëchôdôł na drewnianą wieżã swòjégò zómkù ë zdrzôł przez dãbògórsczé lasë na Môłé Mòrze, a téż na Hélską Kòsã. Bra gò wiôlgô teskniączka do lepszégò żëcô. Wiele razy zdrzôł na wiôlgą wòdã za nym hélsczim sztrémlã. Ta dalekô wòda wëdôwa mù sã baro piãknô, a ji zelonkawô farwa pòzwôla mù miec nôdzejã na lepszé żëcé ë lepszé czasë. Wiele razy miôł chãtkã sadnąc na jaczisz bôt ë òdpłënąc tam, gdze gò òczë pòniosą. Ale przëwiązanié do kaszëbsczich strón bëło wikszé, niżlë ta teskniączka.

Na psotnô białka bëła corôz gòrszô. Sparłãcza sã z babama pùrtków, nëma przeklãtima czartownicama. Te babsczé biésë zapisałë jã do czartowsczégò karna ë namówiłë jã, żebë òtrëła swòjégò chłopa. Jak ne stôré czartownice rzekłë, tak ta nowô, wzãtô za swojã czartownica zrobiła. Wsëpa chłopù trëcëznã do strawë ë rińca Gacyna pòżegnôł sã z tim swiatã.

Co do nodżi stanął kaszëbsczi lud na pòchówk tak zacnégò pana. Na pògrzéb przëjachelë téż rińcowie z sąsednëch dwòrów: Bòjóna, Tëchòmia, Bãdargòwa, Kòleczkòwa, Cechòcëna, Pieleszewa ë jinëch. Długò płakelë lëdzëska pò dobrim wòjarzu Gacynie, a na jegò grobie wiedno leża swiéżé kwiatë. To sã gwës ny łãżëcczi czartownicë nie widza. Pòwzã wiôldżi górz na lëdzy. Òmòta jã téż wiôlgô chcëwòta za bògactwã, zaczã gnãbic swój lud ë gònic parobków dniama ë nocama do robòtë.

Żebë miec wicy zemie, nakôza karczowac lasë ë przez to pòwikszac zemiã do òraniô. Żebë nie zdrzec na zmizerniałëch lëdzy, na jich biédã ë płacz, wëgna jich ze swòjich sedlësków, jaczé mielë pòd zómkòwą górą.

– Biôjta precz, żebë jô ni mùsza pôchnąc wajégò smrodu! – rëcza na dwòrsczich parobków. – A przë robòce jô chcã waji widzec jesz przed wschòdã słuńca – zarządzëła.

Dzél lëdzy, przeważnie tëch zacniészëch, wëniosło sã nad trzë stawë ë pòwsta tam môłô wies nazwónô Łãżëce. Smòlarze, bartnicë ë jiny bùdnicë, a téż lózy lëdze wëbùdowelë swòje bùdë w lese, na wòlnëch môlach. Tak pòwsta Gwiżdżówka, Mòrdarniô, Strasznica ë jiné niegòscynné kątë. Jesz jiné wëbùdowelë swòje chëczë na wëkôrczowónëch grzëpach, a że mielë na tëch piôskach głód, swòje sedlëskò nazwelë Głodówkò. Lëdzëska baro cerpielë, mãczëlë sã, a biéda jima baro doskwiéra. Jak jima tak mòcno przëpiekła, jak docygnã do żëwégò, zaczãlë mëslec, jak tu pòzbëc sã swòjégò ùtrapieniô: ti przeklãti czartownicë.

Parobcë òd kòni, chtërnëch téż wëgòniła z zómkù, wëbùdowelë swòje chëczë niedaleczkò na topiélach, a môl ten nazwelë na pamiątkã swòjégò dobrégò pana – Gacënë. To òni wëmëslëlë spòsób na pòzbëcé sã czartownicë. Namówilë swòjich drëchów, żebë zrobilë machtną sobòtkã z mùzyką, bë na ten ôrt òdcygnąc òd złi pani ne pieczelné czartownice, chtërne ù ni sztéc sedzałë.

– Co sã tam dzeje? – pita sã jedna drëdżi ë żebë sprawdzëc, pòleca na miotłach do ny sobòtczi. Złô pani ni mia jesz miotłë, tej wëleca na pòdwòrzé ë zaczã rëczec:

– Zaprzëgac kònie ë jazda tam, gdze grają!

Parobcë dopedlë złą wiedzmã, chwôcëlë jã za gérë, rozzybelë ë z gòrzã szmërgnãlë z wiôldżim môchã w chilońsczé torfòwiska. Jak na jãdza nëka w ne błota, dëpą wëdzarła wiôldżi rów. Czapnã w nen kôł, a że bëła tłëstô, a przez to czãżkô, wpadła głãbòk w gruńt, szlam sã za nią zachlastnął ë bëło pò psotny służce czartowniców. Ji smiercë gacyńsczi parobcë nie chcelë, ale tak sã stało. Taczé bëło pewno ji przeznaczenié.

Nen rów wëdzarti przez znienawidzoną panią lëdze nazwelë òd miona swòjégò barzo dobrégò ë zacnégò pana – Péterjaz. W nim pòwsta cedżelniô ë téż chëczë pôrã biédnëch lëdzy. Ti mieszkeńcë òpòwiôdają, że do dzys dnia, jak wieje norda, czëc je w nim wiôldżé wëcé.

– To czartownice wëją za swòją drëchną, przëbróną sostrą – pòwiôdają ti, co sã strôszków nie bòją.

Jô tegò wëcégò nie czuł ë nie chcã czëc. Ten rów wëdzarti przez złosznicã z zómkù téż wnet zadżinie, jak ta przeklãtnica. Tam sã terô sëpie wszelaczé òdpadë z wiele miastów ë wsów ë òne zgaszą do kùńca pamiãc ò złi służce czartowsczégò rodu, zagłëszą téż no wëcé. Sprawiedlëwòsc mùszi zapanowac. Ale nazwë Péterjaz ë Gacënë òstóną.

Piôsk

Piôsk, jak wiele jinëch rzeczi na swiece, mô swòje dobré ë złé stronë. Më tu na Kaszëbach ni móżemë narzekac na brak piôskù. Je gò wszãdze bòkadosc, a nôwicy na grzëpkach, gdze wiater ë wòda robi z nim, co le chce. Tu je z nim blós ùtrapienié, a pòżëtkù prawie żódnégò.

Jak przińdą ne jesénné wietrzné dnie, gbùrzë martwią sã ò swòje zaséwë. Wiater pòtrafi z nëch gòłëch górków przesënąc miałczi piôsk na pòla òbsóné zëmòwim zbòżã. Ten piôseczk je tak przëkrëje, że òne sã przez nien nie przedostóną na swiat bòsczi. Trzeba to pòle na nowò przeòrac ë wësôc nowi séw, a to pò rôz drëdżi wsóné zbòżé nigdë nie dorównô temù, co je òkóma. Stracony séw, a zbiór gòrszi. A tej przez ten zebróny z górków piôsk zemia sta sã barżi zmiartą ë trzeba pôrã dobrëch lat, żebë jã dostac do pòrządkù.

Wiôldżé szkòdë robią téż latné ùlewë. Pòtrafią spłókac całé fórë piôskù z grzëpów czë to na zaséwë, czë téż na łączi w dołach, a przë tim wërwac taczé rowë ë jamë, że człowiek móże sã w nich schòwac. Nierôz ten piôseczk zaszlamùje stegnë, drodżi ë place. To je jistné ùtrapienié z tim piôskã. Kùli òn narobi szkódë ë niepòtrzébny robòtë, a pilné sprawë nôglą, jak chòcbë łąkòwé ë pólné żniwa.

A jak wëzdrzą drodżi pò taczi ùlewie? Wòda wëpłòkùje ten piôseczk w jednëch môlach, a w jiné naszlamùje gò za wiele. Z fórą pò taczi ùlewie nie jidze przejachac, a z lózym wòzã je téż czãżkò. Niejeden kóń sobie szpérã złómôł, niejedno kòło sã rozkraczëło. Szarwarkù nie sygało, żebë të zniszczoné drożëska doprowadzëc do pòrządkù.

Malotków Kùba wzął sã do kòpaniô stëdnie w taczim môlu, gdze na pôrã łokców béł sóm piôseczk. Kòpôł, kòpôł, a nen szalënk przepùszczôł rësënama tã piôskòwą mąkã. W kùńcu wëkòpôł nã stëdniã, ale co sã narobił, to miôł, a wòda, co sã w stëdni pòdniosła, ùcéka w nen piôseczk. Takô snôdkô stëdnia grzeszëła tim, że wòdë bëło w ni wiedno mało.

Plëchtów Grégòr dostôł òd swégò tatka taką pòdmòkłą łąkã. Miôł robòtã w pòrce w Gdini przë wãglu, dosc dobrze zarobił ë na ny łączce wëbùdowôł sobie taką strzédną chëcz. Ale pòdwòrzé przë ti chëczi bëło wiedno nié tëli wilgòtné, co pò prostu topielëskã. Dzecë w tim szlamie gùbiłë kòrczi, mëmka pôrã razy wëla mléczkò, jak szła òd dojeniô krówczi, a wòzã wjachac na taczé kalëszcze bëło rizykòwné. Grégòr kòpôł rowë na òsëszenié, sôł trôwã, robił kamianné stegnë, a co pòdwòrzé mòkré bëło to bëło.

Sąsôd Klóka pòradzył naszémù Plëchtowi nawiezc na pòdwòrzé nôprzód gruzu ë kamieni, a tej conômni na dwie stopë nôprzód czisu, a na wiérzk piôskù. To béł dobri spòsób na to kalëszcze. Grégòr miôł terô sëché pòdwòrzé. Tu ten piôseczk béł przëdatny.

Szénbekòwã górã za stawã miôł pachtowóné wiater, chtëren wëprôwiôł tam swòje fizmateńta: zabôwiôł sã piôskã, sëpôł nim lëdzóm w òczë, dmùchôł gò na sąsedné pòla. Na ti grzëpie nie chca nic rosc, nawetkã të sëché pùjczi, a kòżdé drzéwiątkò, jaczémù ùda sã tam wërosc, wiater wnet wëdmùchôł ë wërwôł z kòrzeniama. Jedno co bëło dobré to to, że dzecëska zëmą zrobiłë so z ti górczi slizgówkã ë na sónkach abò na kòrkach zjéżdża w dół.

Rôz na zymkù do wsë przëjacha aùto, co sã zdôrza rôz, a móże dwa razë do rokù. Z aùta wësôdł taczi przëgrëbawi pón ë sã pitôł, gdze mieszkô ten gbùr, do chtërnégò nôleżi ta piôszczëstô góra, a przë tim wskôzywôł pôlcã na to Szénbekòwé wëdmùchòwie. Jak mù pòkôzelë tegò gbùra, zaszedł tam ë terô òn wzął w pacht tã grëpã piôskù. Wnetkã zjawilë sã tu robòtnicë, chtërni wëbùdowelë wąską sztrekã ë zaczãlë lórkama wòzëc z ti górë piôsk do flastru, a stądka wiozłë gò czãżarówczi Bóg wié gdze.

Ten zgardzony piôsk doprowadzył do tegò, że nasz Szénbek stôł sã bògati ë z bëleczim nie gôdôł. Tak to piôsk doprowadzył z jedny stronë do bògactwa człowieka, a z drëdżi stronë do jegò bùchë.

W nëch latach w kùchni ë niejedny jizbie bëło wëłożoné cegłama a téż glëną. Mëcé glënë mòkrą szôtorą nie bëło wskôzóné. Temù téż czëszczëlë jã bielëchnym piôskã, chtëren béł pózni zmiôtóny. Jak widzymë tu piôsk sã na cos przëdôł.

Plesta

Przed latama lëdze bëlë òmòtóni ùrokama, klątwama, czarama ë czarownicama, chtërne të czarë zadôwałë lëdzóm ë chòwie. Zażegniwóné bëłë òchwatë, różë, zmòklëzna ù kòni ë wiele jinëch przëpôdków. W kòżdi wsë takô baba abò strëch òd żegnaniégò sã nalezlë, a i dzys jesz sã jich spòtikô, ale je corôz mni tëch, co w te rzecze wierzą. Terô w swiece są módni wróżbicë, chtërni manią lëdzy ù se doma, w ekstra jizbach do tëch spraw przërëchtowónëch, a téż w gazétach.

W mòji wsë bëła takô nawiedzonô ë wszechwiedzącô trzepòtnica Gréta. Ù ni w chëczach, a téż na pòlu béł jeden wiôldżi szarmëcel. Ji chòdzëło blós ò to, żebë wëmanic òd białków taskã kawë, bò doma ji pewno ni mia. Do robòtë sã nie bra, a łazëła pò wsë ë ògłëpia lëdzy, wszãdze sała plotczi, cëganiła na kòżdim krokù. Lëdze jã znelë, òbchôdelë jã, zmikelë przed nią jak przed złim dëchã, zamikelë dwiérze, chòc pòtrafiła wlezc do chëczi jak cëgónka tak niespòdzónie. Òna wiedno nalazła cos, co bë mògło zainteresowac tã òsobã, do jaczi wdeptnã abò spòtka w drodze, jak szła do kòscoła czë na rënk. Nôchãtni klaprowała z białkama, chtërnëch chłopi zazérelë za głãbòk do czeliszka. Co òna jima nie naòpòwiôda ò jich strëchach, a przez to sała niezgòdã ë pòwiksza nieszczescé w tëch familiach.

Jednégò dnia dało mie sã wezdrzec w òczenkò na drogã ë co jô widzã? Chtos ùdżãti sënie prosto do naszi chëczi. Dwiérze w dómie sã òtmikają ë…

– Jak sã môsz, Klaro? Jô móm dlô ce baro wôżną nowinã, cos nad zwëczôj – zaczã Gréta trzepac ë sã ùmizgiwac do mòji mëmë, a przë tim robiła baro tajemną gãbã.

– Jô nie chcã czëc twòjich nowinków! Chcemë lepi gadac ò pògòdze abò ò tim, co kòsztëją na rënkù kùrzé jaja ë masło – chca jã w ten spòsób ùdostac z ti ji nowinë mòja mëma.

– Ale, Klaro, to je apartnô nowina, òna tikô sã twòjégò chłopa, a cebie jesz barżi. Sadni ë pòsłëchôj mòjich słów, ale nôprzód zrób kawã – naléga Gréta ë tak dzëkò òbzéra sã pò jizbie, jakbë czegòs szuka.

– Jô ju znajã te twòje apartné nowinë. Biôj gdze jińdze lëdzóm dëmic ë zawracac jima głowë. Jô ni móm nerwów na twòje plestanié – na ten ôrt mëma próbòwa pòzbëc sã wiejsczi klapòtnicë, ale to jã wcale nie ùrazëło.

W kùńcu widza, że nie dô radë pòzbëc sã Grétë, cziwnã na mie ë rzekła:

– Biôj le dac trusóm wrëka, a ti òcelony jałowicy lopk sana, a tej nabëkôj drewków do blata.

– Ju jidã, mëma, ale jô móm do pisaniô z rechùnków ë naùczeniô sã problemów z katéchizmù, bò witro je nôùka w kòscele.

– Nôprzód zrób, co cë kôżã, a ùczëc móżesz sã w kùchni – rozsądzëła mëma.

Tak téż sã stało. Jak jô przëdzeloną robòtã zrobił, tej wzął sã do ùczbë. Ale to nie bëła takô prostô sprawa. Z jizbë dochôda jarchòlenié Grétë, a òd czasu do czasu wzdichanié mòji mëmë. Nôprzód jô ùszë zatikôł pôlcama, ale czekawòsc wzã górã ë zaczął jem nadstawiac ùszëska w stronã jizbë, a z ni dochôdało piszczenié naszégò gòsca ë głosno pòwtôrzóné słowa mëmë:

– Co të, Gréto, gôdôsz. To ni móże bëc prôwda. Të so zmiszlôsz.

– A jô cë gôdóm, że tak je. To je rzetelnô prôwda. Jô wiém, że të so ni móżesz z tim tak òd razu pògòdzëc. Ale wez sã w nacht! – òstrzéga Gréta swòjim jadowitim głosã.

Terô rozmòwë w jizbie jakbë przëcëchłë, a tej bëło czëc blós jaczész tajemné szeptë, walenié piscą w stół, a pòtemù jakbë pòpłakiwanié mëmë.

Jô sã òdsënął òd dwiérzi ë sôdł do mòji robòtë, ale ni mógł z môla rëszëc. Ten płacz mëmë mie mòcno zdenerwòwôł. Jak jô wparzã do jizbë ë chwôcã tã przesnitą babã za czitle, tej òna naléze sã wnet bùten – rzekł jem sóm do se prawie głosno. – Abò weznã kórzczew wòdë ë chlustnã na tã złoczińcã – pòmëslôł jem.

Znôw w jizbie stało sã głosno. Gréta cos wrzeszcza, czegò jô nie rozmiôł, ë walëła rôz za razã piscą w stół. Jô sã znôw pòrwôł na równé nodżi ë béłbëm wparził do jizbë, ale dwiérze sã rozchlastłë jaż zôwiasë zaskrzëpia. Do kùchnie wleca rozjuszonô Gréta z jaczimsz dzywnim piskã ë z pòdniosłima rãkama, a mëma za nią ë rzekła cwiardo:

– Zdżiń, plesto, bò cë slépia wëparzã!

Psë

Warmòwsczich Tóti béł mądrim psã. Nie łazył pò përdëgónach, nie sznuflowôł pò nórtach, ale trzimôł sã chëczi. Òn nie béł na ùwiãżé przë bùdze, bò nikòmù krziwdë nie robił. Brifka sã z nim drażnił ë na niegò òn pòszczekiwôł, ale gò nigdë nie kąsył. Na kòminôrza to òn miôł chrapkã, ale téż mù żódny krziwdë nie zrobił.

– To je nijaczi pies – czãsto ë gãsto pòwtôrzôł Warmòwsczi.

– Ten żódnégò złodzeja nie òdnëkô – przëtakiwôł sąsôd Sztëba.

Ale Warmòwskô broniła swégò Tótégò. Wszësczé dzecë gò téż lubiłë ë za nim mòcno stoja. Nie dałë rzec na niegò lëchégò słowa.

– A co òn móże za kùńszta wëprawiac! – chwôlëła gò córka Teréza.

– Jak òn móże piãkno prosëc za smacznym zjôdkù! – dołączëła sã do chwałë psa młodszô Elka ë jaż klaska w rączczi.

– Jak trzeba, to òn krówkã wëgòni ze szkòdë – dodôł nôstarszi Léòn, chtëren béł pasturzã w gòspòdarstwie. – Òn dobrze wié, czej krowë są w szkòdze, on je bez gôdczi wëgòni z łączi czë bùlewków.

– A kùrã téż znëkô z zôgónków – doda Terézka.

– Kò jo, czasã to òn je przëdatny ten Tóti. Jak òn je dobri mëslë, tej przëniese mie szlorã, jak jô scygnã na nym drewnianym pieskù skòrzniã – zgòdzył sã z dzecama tatk Warmòwsczi.

– Wszëtczé psë nie są równé ë nié wszësczi lëdze òbchòdzą sã z nima pò lëdzkù – nadczidła Warmòwskô.

– Jedni je tłëką, jini je smùczą jak swòje dzecë – przëtaknã Teréza.

– Wezmë na to, pani z dwòru piastëje swòjégò pieska jak dzeckò – doda Warmòwskô.

– Bò òna ni mô swòjich dzecy – z ùsmiészkã nadczidł Warmòwsczi. – To je takô słomianô białka.

– A w wòjskù ë szandarzë mają taczé wëszkòloné psëska, chtërne pòtrafią wëcknąc złodzeja ë banditów, a téż pòtrafią nalezc tur tëch, co ùceklë abò sã schòwelë – skùńcził gôdkã ò psach Léòn.

Jak sã rôz zdarzëło, że nasze celątkò wlazło w przesadã sąsada, to òn przëlecôł do nas z wiôldżim pëskã, ale tegò, że jegò òwce są prawie sztéc w szkòdze Warmòwsczich, òn nie chce widzec.

– Cëż sąsôd sã tak jarchòli, jak złi pies? – przëgôdôł mù Warmòwsczi.

– Nôprzód pilëj swòjégò nosa, a tej wëtëkôj grzészi jinym – doda Warmòwskô.

Nad wieczórkã wpadła do Warmòwsczich ta biédnô stôrô Marta z Pasturnie. Jak òna sã żôlëła na swòjã biédã ë nieszczescé, jak narzéka na swòjich, chtërni żałują ji zjôdkù. Jak òna òdeszła ze swiéżą kùklą, jaką dosta za Bóg zapłac, Warmòwskô z pòlitowanim rzekła do swòjich:

– Ta Marta to mô psé żëcé. Niejeden pies mô so lepi òd ni.

– Niech sã ùceszi tą kùklą! – rzekł Warmòwsczi.

Wejle, nen Tóti wëczuł, że Marta je takô nieszczeslëwô, wspiął sã na tilné łapë ë pòlizôł ji rãkã. Psë dobrze wëczuwają lëdzką krziwdã, a téż lëdzką dobroc. Co są nierôz bité, to jednak są wiérné swòjémù panowi.

Pùck

Néclów Jan pòchòdzył z Pùcka ë béł z tegò baro bùszny. Jak òn jachôł swòją fùrmanką na jôrmark abò w jiny sprawie do Pùcka, to òn jinaczi nie gôdôł, jak:

– Jô jadã do swòjégò miasta, jô bãdã w swòjim miesce.

Za kòżdim razã, jak nalôzł sã w tim miesce, wiedno zaszedł nad mòrze w môlu, gdze je nen zaslëbinowi kam. Długò zdrzôł przed sebie na nã Hélską Kòsã, na kùtrë, chtërne wëchôdałë w mòrze, na méwë, co figlowa w lëfce.

Rôz, jak nen nasz pùcczi Jan wëbrôł sã z drëchã Francã do ny Gdini, chtërna robiła sã bëlnym miastã, òn le lôzł nad mòrze ë wcygôł w se nã brizã. Jak òni jachelë ju pòd dodom, to nen Frëc przed Zôgòrzim wëcygnął pôlc w czerënkù Pùcka ë spitôł sã Jana:

– Widzysz të, Janie, tã pùcką kòzã? Widzysz të, jak òna sã wspinô pòd górã, na nã Pùcką Kãpã ë dëmi?

– Jô cë zarô tu przëłożã, të lorbasu! – òbrësził sã Jan. – Cebie sã chce wërãpiac mòje miasto? Wejle, a tej z bëlnégò cuszka òn chce zrobic kòzã?

– Tak wszëscë gôdają na ten pùcczi cuch – bronił sã Franc.

– To je bëlny cuch ë òn jedze do mòjégò miasta, a że je stąd môłi, to je jinô sprawa – klarowôł swòjémù drëchòwi Jan.

Jak jinym razã Jan z Francã wëbrelë sã z ùtëczonyma gãsama do Wrzeszcza, żebë tam lepi sprzedac swój towôr za góldë, pùscëlë sã szasém z Wejrowa przez Kòleczkòwò, Chwaszczëno na Òsowã, bò tam nie bëła takô òstrô kòntrola na greńcë. Za Cedżelnią skrącëlë pòd górã ë jak wëjachelë na niwë przed Nowim Dwòrã, Franc rzekł do Jana:

– A të wiész, że tu je téż nazwa Pùck?

– Të jes gwësno òbarchniałi, Pùck le je jeden – zaczął sã jargòlëc Jan ë czuł sã baro òbrażony.

– Wezdrzë le na prawò! Widzysz të tã górã?

– Jo, widzã ë co z tegò?

– To je Pùckô Góra, drëszkù Janie!

– Niech cë bãdze, ale miasto Pùck le je jedno – përznã zmiészóny rzekł Jan. – Ale czemù lëdze delë ti górze taczé miono?

– Czemù? Bò z ti górë je widzec Pùck.

– Ne jo, jednak to mòje miasto je wôżniészi – ùcesził sã Jan.

Pò Wrzeszczu łazëłë wëgòlizdrowóné dzeùsë ë trzãsłë swòjima titkama, żebë beńlôcë na nie zdrzelë. Naszi Kaszëbi wzérelë na nie tak òmëlëcą, bò katolëkóm nie wëpôdô zdrzec na taczé pòkùsnice.

– Wiész të, co jô mëszlã? – rzekł do pùcczégò Jana Franc – Titczi te przëlegnice ju pòkôzëją, ale wnetkã pòkôżą swój pùck.

– Co Pùck? Të jes czësto òbarchniałi. Jak te wëgòlizdrowóné pòkùsnice mògą pòkazac mòje miasto?

– Më, drëszkù, gôdómë czasã na rzëc, ale tã z przódkù, prosto pùck, żebës wiedzôł – wëklarowôł mù Franc.

– Skùńczë ju, swintochù! – òbùrczôł gò Jan i dodôł: – Bierzë le lécczi ë jedzemë dodom! – a drëdżi rôz pòjedzemë z gãsama do Pùcka.

Rëbë

Biwa ù nas doma tak, że rëbë bëłë na frisztëk, pôłnie ë wieczerzã, rôz ùpiekłé, rôz gòtowóné, w òcce abò wãdzoné w blace na kòwalsczich klészczach. To bëło smaczné zjôdkù, ale tak sztéc jadłé, mògło sã przejesc. Mie sã przejadło ë dzys ni mògã na nie zdrzec.

A skądka tëli rëbów, skąd òne sã brałë w mòjich stronach? Zarô wama pòwiém, pòczekôjta. Niedaleczkò mòji wsë bëło pôrã jezór, a we wsë stôw, a tëch błotków baro wiele. Wszãdze bëłë rëbë, a kùlkò jich bëło?! Më doma mielë jich baro wiele z wszëtczich strón, a skądka, pòsłëchôjta doch.

Mój tatk miôł wóz z długą rozwòrą, tej téż rëbôcë brelë gò do wòżeniô bôtów, jadrów ë jinégò òsprzãtu rëbacczégò z jezora na jezoro. A za kòżdą taką rézã płacëlë… Në czim? Kò rëbama, bò to dlô nich bëło nôlepi.

– Sygnie cebie za fùrmankã wãbórk òkùnków abò baliczka płotków? – pitelë sã tatë.

– Kò weznã tëli, co wa dôta – òdpòwiôdôł jima òjc.

Jak mëma ni mia nick do bùlewków na pôłnie, tej rzekła do nas knôpów:

– Wezta le kòsz ë biôjta nad stôw ùłowic nëch karusków. Wa to pòtrafita, doch jo?

To bëła dlô nas ùcecha. Jeden wzął kòsz, drëdżi kankã, trzecy długą witkã. Jô nôstarszi wlôzł do wòdë òd stronë krzów ë zastawił kòsz, a jeden brat płosził witką rëbë z krzów, drëdżi zbiérôł do kanczi karusë, jaczé jô wërzucył z kòsza na trôwã. Bëłë przëpôdczi, że më ùłowilë całą kanã ribków ë to syga na pôrã dni.

Jak bëła wikszô ùlewa, tej më zbiérelë strzébrzné płotczi ë złotawé karusczi na łące. Jak to na łące? – móże chtos spëtac. A no tak! Wòda w ùlewie wëzbra w błotkach ë szła łąkama do stawù, bò w strëdze sã nie miescëła. Pò ùlewie wòda spłënã znôjma z łąków, a rëbë òsta w trôwie. Më lôtelë pò łące jak òparzoni ë szukelë nëch ribków, a tatk szkalowôł, że më walcëjemë trôwã.

– Chto tã trôwã ùsecze? Ò tim wa nie mëslita! – gòrził sã tatk.

A nasza mëma bëła rôd, że do bùlewków na pôłnie nie bãdze blós samò kwasné mléczkò ë bra sã do wëprôwianiô rëbów.

Do wsë przëjéżdżelë, przeważnie zëmą, mòrsczi rëbôcë ë wrzeszczelë na całi głos:

– Rëbë, rëbë, bretlindżi! Za piãc dëtków wãbòruszk, za złotégò wiôldżi wãbórk. Bierzëta ribczi, bò je leżnosc.

Më brelë za pół złotégò, a tegò bëło bòkadosc. Nierôz tata ùwãdzył na rzeszoce w kòminie pół wãbórka, a reszta bëła piekło na panewce przez pôrã dni. Te môłé ribczi jadło sã ze szczeżlama, co mie akùrat nie òdpòwiôda. Jô béł na te péczi baro czëłi ë jem pò dzys dzéń.

Jak jô pòdrósł, tej so spòrządzył wãdkã ë chòdzył na rëbë nad jezora. Na pòczątkù të ribczi nie chca brac, a jak wzãłë, to nié wszëtczé jô wëcygnął na ląd. Wiele mie sã zerwało ë ùcekło nazôd do jezora. Ale z czasã jô nabrôł wprawë ë przënôszôł dodom corôz wicy, przeważnie òkùnków. Te mëma gòtowa ë mie chwôlëła:

– Môsz dobré rëbë, a je jich tëli, że jô mògã zaniesc sąsôdce.

Jak sã zbliżôł adweńt, tatk jachôł do miasta ë na zëmã kùpił beczułkã solonëch sledzy. Bëłë òne jadłé przez całą zëmã prawie kòżdégò dnia. Bra sã je nawetkã do lasu, jak më kneplowelë òpôł na zëmã ë na lato téż. Sledze nôlepi szmaka ùpiekłé na wãglach w blace abò w piéckù. To wãdzenié bëło zajãcym przeważnie tatka. Òn je òwijôł w maslany papior, żebë sok z nich nie wëceknął, a téż dodôwôł përznã cebùlë, pieprzu ë przëprawë.

Zdarzëło sã, że w gòscënã przëjachôł wùja z Hélu. Òn béł mòrsczim rëbôkã ë miôł swój bôt. Më knôpi baro gò lubilë, bò òpowiôdôł czekawé zdarzenia z mòrza ë jak pôrã razy wëszedł z żëcym ze strasznégó sztormù. Przeważnie przëniosł w papiorze zawiniony darënk.

– Co jô móm w tim papiorze? – pitôł sã, zanim gò òdwinął.

– Kò wãgòrze! – wrzeszcza wszësczé dzecë.

Robactwò

U Rzepów bëło wiele dzéwczãt, a blós jeden knôp Franck, chtërnégò wszëscë zwelë Fiut, a to dlôtë, że béł dosc tëli fiut w głowie. Béł to jednak apartny knôp. Jak òn ùczuł gdzes jakąs spiéwã, zarô jã pòdchwëcył ë na skrzëpkach jã wëgriwôł. Grac na skrzëpicach naùcził sã w gduńsczi szkòle mùzyczny, gdze w rokù przeszedł jaż dwie klasë. Ale jak spôdł z szopë głową w dół na flaster, ju wicy nie nadôwôł sã do żódny nôùczi. To, że sã tak dzywno zachòwiwôł ë robił wszelejaczé fizmateńta, bëło jednym kaléctwã, a gòrszim bëło to, że jegò òkaléczałi mòwë prawie nicht nie rozmiôł. Lëdze ùwôżelë gò za strzélonégò głëpka. Wiele rzeczi mù sã pòkrącëło, ale skrzëpkóm òstôł wiérny, grôł na nich jak za dôwnëch czasów.

Jegò sostrë to bëłë wrëjarsczé dzeùsë, ale wiôldżé nuzle. Ò së dbałë, ale chëczë wëzdrza jak stôri òpùszczony szurk. Pò czôrnëch scanach łazëło wszelejaczé robactwò, jak wãdzczi, francuzë, skórce ë jesz jiné brzëdczé bączi, a smród béł czëc, jak sã blós òtemkło dwiérze. Chòrowitô mëmka ni mògła so dac z tim radë.

A nasz Franck ùcékôł w pole ë do lasu. Pòdsłëchiwôł ptôszczi, skòczczi ë jiné stwòrzenia bòsczé, a nawetkã wiater, co w lëstach na swój ôrt mù mùzykòwôł. Jemù chòc niemé gwiôzdë, na chtërne wzérôł całima gòdzënama, téż grałë. Tã lesno-pólną mùzykã przenôszôł na swòje skrzëpczi ë twòrził swòje apartné melodie. Mùzyką pòtrafił to wëpòwiedzec, co ni mógł swòją kaléczną mòwą.

Jegò sostrë dorosta ju bëlnëch lat ë corôz barżi ùzérałë za kawalerama do òżenkù. Mëmka téż bë chca, żebë òne sã òżeniłë ë wzã sã za chëczë. Przëchôdelë przeróżni kawalerzë, ale jak jima no robactwò wlôża do talerzi, ju wicy sã nie pòkôzywelë. Mëmka radzëła dzéwczãtóm:

– Nazbiérôjta le negò zelëska z Biôłégò Błota ë ùpchôjta gò w rësënë, to te bączi sã wëniosą.

Bączi móże sã chwilowò schòwałë głãbi w mùrë, ale smród béł pòdwójny, bò to zelëskò ni mia przëjemnégò zôpachù. Kawalerzë le nosama krącëlë ë na dzéwczãta jakòs dzywno pòdzérelë. Jeden nawetkã sã spitôł:

– Czë ù waji są sztéc taczé zôpachë?

Bëło to przed Jastrama. Rôjca zapòwiedzôł, że przińdze jaż z dwùma kawalerama z jinëch strón. W chëczach Rzepów szło szorowanié ë pùcowanié, ale robactwò, chtërne zagniéżdżëło sã w szeroczim kòminie ë ceglanym blace, ani mëszla ùcekac. Wszëscë sã martwilë, a Franck mët. Òn dobrze wiedzôł, w czim je sprawa. Mëmka nawetkã klãła pò cëchù, bò jak piekła kùszi, no robactwò le wëkùkiwa z rësënów. Dzéwczãta pichcëłë jadło na swiãta, żebë chòc tim zamëdlëc òczë kawaleróm. A nasz Franck le ùzérôł pò kątach za nôpartim robactwã. Tatk zaszedł do karczmë, żebë zalôc robôka, a jak przëszedł dodom òbiecôł, że na swiãta òtemknie kruk z dobrim kòrnusã.

Z tegò kùcharzeniô na dwa blatë ë piéck stało sã wiôldżé nieszczescé. Tatk, chtëren robił òbrządczi przë chòwie, wlecôł spłoszony do jizbë ë wrzeszczôł:

– Më sã pôlimë! Na dachù je òdżin!

Przerażoné kùchôrczi zaczã wënaszac z chëczi, co jima blós w rãce wpadło, a przë tim robiłë taczi trzôsk, że jaż pies zaczął jazgòlëc przë bùdze. Tatk wëlecôł na wieską drogã ë wrzeszczôł na całi gôrdzel:

– Lëdze! Më sã pôlimë! Retujta!

Sąsadzë sã zbieglë z drôbkama, bąsôkama, wãbórkama, a strażackô sëréna zaczã rëczëc ë alarmòwac drëchów ze strażë.

Kòżdi robił to, co ùwôżôł za nôwôżniészé. Jedni pòmôgelë białkóm wënaszac klamòtë z chëczi, a jini lelë wòdã, gdze pòpadło, a trzôskù przë tim bëło baro wiele. Jak przënëkelë strażacë, bëło ju za pózno. Całi słomiany dach stojôł w ògniu. Białczi zaczã płakac ë lameńtowac, a pies wëc. Strażacë lelë wòdã na jiné bùdinczi, żebë chòc te ùretac.

Blós Franck skôkôł na jedny nodze, smiôł sã na całi głos ë normalnym głosã wrzeszczôł:

– Robactwò je spôloné! Ha, ha, ha!!

Òd tegò czasu gôdôł normalnie.

Skwarczi

Na Gwiôzdkã tatk zabił prósca. To bëło taczé përznã chùderlawé swinczã, bò te dobrze ùtëczoné dwa knurë kùpił flészer z Wejrowa. Tata mù je zawiózł ë za fùrmankã dostôł jaż trzë krãdżi wôrztë. To bëła jôda, że jaż sã ùszë trzãsłë.

– To le je na pôrã môltëchów – stwierdzëła nasza mëma.

– Jô sã barżi ceszã skwarkóm, jaczé bãdą, czë jô wëtopiã to sëté na szmôłt – rzekła pò jaczimsz czasu.

Tëch skwarków bëło jeden miészi ë dwa wikszé kùfle. Mëma schòwa je na pòlëcë ù górë w ti zëmny kòmòrze. Bra te skwarczi do òbònieniô grochù, marchwie, kapùstë ë jesz jiny zeleniznë. Na miseczce òstawiła na pôłnie.

– Nôsmaczniészi są zagrzóné na tëch skwarkach bùlwë z kwasnym mlékã – ùwôżôł Kònrad, ten nasz nôstarszi knôp.

– Mie nôlepi szmakają jaja ùpiekłé na tëch skwarkach – stwierdza Móniczka.

– A dlô mie nôlepszé są taczé sëté skwarczi pòsmarowóné na chlébka ë pòsëpóné solą – spiéra sã Teréza.

– Kò jo – rzekł Sztefk tak òpòcëszkù, żebë mëma nie czëła – pòsëpiã so na ten pòsmarowóny tima skwarkama chléb përznã cëkru. Wa nie wiéta, jak to szmakô?

Teréza jaż sã skrziwiła, jak to ùczëła, a Móna z taką kwasną gãbą ë òbrzëdzenim wëcësnã:

– Co ten móże jesc?! Mie sã jaż flaczi w brzëchù skrącëłë, jak jô so ò tim cëkrze ze skwarkama pòmësla.

Tak to jedni przez drëdżich młolë ë zachwôliwelë te skwarczi, a zajôdelë je z bùlewkama ë dobrze jima szmaka. Tata béł jednak jinégò zdaniô, bò òn ùwôżôł, że nôlepszé są skwarczi z gãsënë, na co mëma mù rzekła:

– Të doch, tatkù, mëslisz ò gãsy òbònie. Ta dobrze przërëchtowónô je baro smacznô, ale mało spòrô, bò wszëscë na niã lgną.

– Ò tim sã nie gôdô, ale taczé wëtopioné gãsé skwarczi mają téż swòjã szmakã – òbstôwôł na swòjim tata.

– Ale wielesz to jich tam dô òd jedny abò nawetkã òd trzech gãsy? To le je do òszmakaniô! – próbòwa òbstojec na swòjim nasza mëma.

– Terô ze skwarkama kùńc! – rozpòrządzył tata. – Jesta najadłi, a tam bùten je robòta, a ti miészi mają w chëczach téż co robic.

Na gwiôzdkòwi czas nasz pón szkólny zrobił z dzecama taczi pòkôzk kòlãdów ë téater ò betlejemsczi szopce. Na ten téater zebra sã całô klasa lëdzy. Kòżdô mëmka chca ùzdrzec swòje dzecëska na binie.

Na samim pòczątkù na binã, gdze bëła zrobionô szopka, a w ni kùm ë drôbczi ze sanã, wëszła Nôswiãtszô Panna z malinëszczim Panã Jezëskã ë swiãti Józef z taczim machtnym czijã, długą brodą, kòżëchã na pùklu. Marija Panna pòłożëła môłégò Jezëska na sanie w drewnianym kùmkù ë przëkrëła gò taką chùstką.

– Zdrzë le, Zofa! – rzekła Szréderka – Ten Jezësk to le je takô malinkô skwareczka, takô òkrëszënka.

– Tak je, sąsado, to je gwësno kùpionô na òdpùscë pùpka, ale wëzdrzi jak żëwô, ne nié? – przëswiôdcza Ródowa Zofa.

Terô te młodszé dzecëska ùstawiłë sã w rédze przed biną ë zaczã spiewac kòlãdë. Nôprzód szło W żłobie leżi, a tej Luli że Jezëskù ë pôrã jinëch kòlãdów. Nôswiãtszô Panna wëjã Jezëska z kùmka ë zaczã zybac gò na rãkach. To sã wszëtczim widza.

– Zdrzë le, Zofka, jak ta môłô skwarka òd Figlónów przekłôdô główkã z jedny na drëgą stronã ë swòjã tak szpòrtowitą gąbkã òtmikô, a spiéwô za trzë jiné – szturchnã sąsadã Szréderka.

– Z ti skwarczi bãdze jakô artistka – przëswiôdcza Szréderka.

Smiéch

Smiészka Anszen òd Kąkòlów smia sã na kòżdim krokù ë to z bële czegò, a nierôz smia sã z niczegò.

– Të sã tak nie chichòcë! – ùpòmina jã mëmka. – Pò smiéchù przińdze płacz.

– Ale jô beczec nie pòtrafiã! – òdcã sã Anszen ë smia sã dali na całi głos, że jaż w jizbie hòlowa.

Ji môłi bracyna Władi, jak pùscył lëftë doma, w szkòle, czë gdze jińdze, smiôł sã jak Rësk do kòłôcza abò mack do sznëczi. Pewno tim smiéchã chcôł zakrëc smród ë wstid, a wstëdu òn wiele ni miôł.

Do Kąkòlów przëjacha na gòscënã cotka Dóra z Kôrczów z dzecëskama. Jak le przestąpilë przez próg, a cotka pòzdrowia Bòga, jizba zaczã hòlowac smiéchã. Smielë sã wszëscë òd nômłodszich do nôstarszich. Jak cotka Dóra pòzdrowia sostrã, tej ji dzecë téż smiałë sã całą gãbą, a Anszen trzima sã za brzëch ë rechòta, ë rza jak młodé zgrzébiã. Terô smiéchù bëło w jizbie jesz wicy. Wszëscë smielë sã na wiele głosów.

– Bóg wama zapłac za ten smiéch! – rzekła Kąkòlka. – Smiéch przënôszô zdrowié ë nierôz szczescé.

Jak sã ju w chëczach ùspòkòjiło, na Anszen krziknã pôrã razy ë pôlcã pòkôza kapelusz cotczi ë ze smiéchã wëszlabizowa:

– Ale cotka mô smiészny kapelusz! – ë znôw wszëscë zaczãlë sã rechòtac na całi głos, jaż całô jizba sã trzãsła.

Taczim smiésznym człowiekã béł półbrat Anszen Gùst rodã ze Smiechòwa, ti wsë, co wzã miono òd smiéchù. Jak òn rôz przëszedł do chëczi Kąkòlów, tak całô bùda sã trzãsła òd smiéchù, a chichòtanié Anszen bëło nôgłosniészé. Tatk Kąkòl sztrofòwôł córkã, a ta pòkôzywa na Gùsta ë sã dzarła:

– To nié jô, to Gùstk sã nôbarżi smieje, bò òn je ze smiészny wsë.

– Do niegò smiéch baro pasëje, bò òn pòchòdzy ze Smiechòwa, ale të mògła òpanowac sã òd tegò smiéchù – wëklarowôł z ùsmiészkã tatk.

Je taczi ptôszk, chtëren sã prawie wiedno smieje, a nazéwô sã smiészka. Òn to smienié mô przërodzoné, ale nie smieje sã przë lëdzach. Smieje sã sóm do se dalek òd wsë w krzach, lasach, chòjnach ë mało chto gò czëje.

Smiészné biwają ptôszi, zwierzãta, ale téż niejedné dzywaczné rzeczë, chtërne mają cos apartnégò. Czë nie je smiésznô karéta z temrôtama? Czë nie bierze nas smiéch, jak më widzymë szorëm z dzurama? Smiésznô je téż krzëwô drôbka, brómka bez zôwiasów, stółk na trzech nogach ë wiele jinëch rzeczi.

Lëdze sã smieją z ùceszi, z głëpòtë, z kùńsztownëch wéców, a nierôz smiéchã chcą zakrëc swòje zmartwienié. Do téż taczich zamùrzałëch dzëwôków, chtërni smiéchù nie ùznają ë na smienié sã mòcno òbrôżają. Na szczescé taczich ni ma wiele. Bez smiéchù swiat béłbë baro smùtny, a żëcé nie do znieseniô. Tej smiejmë sã jak nôwicy.

Smród

Jak Kruzënô le weszła do môłi jizbë, chwôcëła sã za nos ë spita swòjich dwùch brojarzi:

– Co tu je za smród? Co wa tu wërôbia?

Jeden na drëdżégò zdrzôł wiôldżima òczama ë nie wiedzelë, chtëren mô òdpòwiedzec mëmie. W kùńcu Bòles pôłknął pôrã razy slënã ë zaczął sã jąkac, wëcëskac z sebie jaczész niezrozmiałé słowa. Kruzënô sã zdenerwòwa, trãptnã nogą, pògrozëła Bòlesowi ë rzekła do Bernata:

– Gadôj të, bò ten sã jesz ùdłowi słowama, zanim cos pòwié, ale gadôj prôwdã, bò jak nié, tej të wiész, kòrbacz wisy w kùchni.

– Pòwiém prôwdã, mëmkò, rzetelną prôwdã, swiãtą prôwdã…

– Ne wëcësni z se tã prôwdã! – przënôgla Kruzënô.

– Kò stało sã nieszczescé, wiôldżé nieszczescé. Më tegò nie chcelë, swiãto mëmkò, to sã samò stało…

– Ale co sã stało? Co wa znôw nabrojiła?

– Më nick, to ta kòrka! – ë wëcygnął spòd łóżka wiôlgą szlorã tatka.

– Co?! Kòrka narobiła tëli smrodu w chëczach?

– Nié. To jô szmërgnął kòrką w Bernata, a òna trafiła w nocnik. Ale, ale jô chcôł w Bernata, rzetelnô prôwda – próbòwôł wëtłomaczëc sã Bòles.

– Ne jo, terô jô ju wiém, co wa, smierdzele, narobiła. Chùtkò zrobic w jizbie pòrządk!

Kruzënô pòsła Bòlesa z wãbórkã za wòdą z beczczi na szlópach, a Bernat miôł przëniesc stôrą szôtorã z płotu. Jak ju to zrobilë, tej rzekła:

– Òtemknąc òkna ë wëtrzéc te szczoszi do sëcha, a tej czëstą wòdą tak długò mëc, jaż nie bãdze żódnégò smrodu.

Jinégò dnia Bòles wërzucôł gnój òd kòni, a tatk młół na żarnach szrót do òbsëpkù seczczi. Bòles co sztótk wëchôdôł bùten ë mòcno wcygôł w se swiéżi lëft.

– Co të, knôpie, wëprôwiôsz? – spitôł sã gò tatk.

– Wiéce wë, tatkù, ten gnój tak smierdzy, że mie jaż zatikô. Jô ni mògã halac lëftu ë sã dëszã z tegò smrodu.

– A mie ten gnój pôchnie. Jô widzã, że z cebie nie bãdze żóden gbùr.

Jak przëszlë w niedzelã sąsadzë do Kruzów na różeńc, tej pò skùńczenim pôcerza zaczãlë òpòwiadac ò tim, co piszą w „Pielgrzimie” ë w „Gazéce Grëdządzczi”. Nôbarżi zastanôwielë sã nad tim, co wińdze z tegò, co ti hitlerzë wërôbiają w Gduńskù ë na naszi greńcë z Niemcama.

– Z tegò móże dac wiôldżi smród! – rzekł na zakùńczenié ti mòwë tatk, a Bòles sã zastanôwiôł, co to mùszi bëc za smród, że jaż z Gduńska docygnie w nasze stronë.

Bòles béł zgniłim smierdzélã. Smierdza mù nôùka w szkòle, robòta doma, a ksążkã to òn òbchôdôł jak kòt psa, a jak jã wzął do rãczi, przeczëtôł nôwëżi pôrã strón, a tej jã zachlastnął ë szmërgnął, gdze pòpadło.

– Taczégò zgniłégò smierdzéla jô jesz nie widza. Jemù smierdzy czëtanié – martwiła sã Kruzënô.

– Z cebie to je prôwdzëwi twórz! – wërzéka jegò mëmka, jak widza to jegò zgniélstwò.

– Twórz broni sã smrodã, a jô nie smierdzã tak, jak ten zwiérz – wëkrącôł sã Bòles.

– Smierdzysz, smierdzysz, ale zgniélstwã – jiscëła sã Kruzënô.

Spiéwë

Piesniô z nama jidze przez całé żëcé, òd kòlibczi jaż do zarka, a jak przińdze smierc, tej zaspiéwają niebòszczëkòwi na pùsti nocë. Jedni spiéwają wiele, jini mni, ale spiéw je lubòtny wszësczim ë je dzélã najégò żëcô.

Wezmë taczégò môłégò knérpsa. Jak je najadłi ë nic mù nie felô, przebiérô pajama ë swòjima nóżkama, a przë tim na swój ôrt spiéwô. Taczi skórc chãtno téż słëchô spiéwë jinëch, tej téż mëmka abò jinô piastôrka ò tim wié ë spiéwã òdgóniô płacz ë przëwòłiwô spik. Jak ju pòdrosce to òd czasu do czasu zbiérô mù sã samémù na spiéw, w chtërnym słowa nie są nôwôżniészé. Przë tim swòjim spiéwanim bierze czasã jaczisz topk, knëpelk ë so bãblëje. Jedni spiéwają z przëpôdkù, jini dosc czãsto, jedni pò cëchù, drëdżi na całi głos. Machów Pioter wëżiwôł sã tim głosnym spiéwanim nawetkã pôrã razy na dzéń, a jegò mëma pòwtôrza:

– Z mòjégò knôpa bãdze òrganista, ksądz abò jaczisz spiéwôk na binie.

Jak przëszedł czas na pasenié bëdła, to ti môłi pasturcë skrôcalë so czas spiéwanim. Nócëlë spiéwë wëniosłé z chëczi, ze szkòłë ë téż taczé, co jich naùczëlë kómplowie, chòc te czasã bëłë plëgawé. Jednak nôwicy spiéwów dzecë wëniosłë ze szkòłë, a bëłë to taczé – jak gôdôł szkólny – mòcno patrioticzné. Le te szkòłowé spiéwë mia słowa pòlsczé, a të kaszëbsczé piesnie bëłë jakbë zgardzoné, bò dëcht żóden szkólny nie pòchòdzył z kaszëbsczich strón ë przez to nasza kaszëbizna wiele tracëła.

Jak të szkòłowé dzecë pòdrosłë, to ù nich zaczã rodzëc sã miłota: dzéwczątków do knôpów ë na òpak. Tã miłotã dzéwczątka òkôzywałë dosc czãsto taczim miłim spiéwã, a kawalerzë taczim dristniészim, żebë jich bëło czëc. Młodi spiéwelë na swòjich zéńdzeniach, jak szlë szpacérą, jak spòtikelë sã w drëftach. W gòdowi czas przechôdelë sã od chëczi do chëczi ë przë dance spiéwelë kòlãdë. Gòdowé piesnie spiéwelë téż szopkarze, kòlãdnicë z brumtopã czë gwiôzdą. A jak doszło do wieselô dwòjga młodëch, to na nim bëło spiéwóné colemało wécowaté spiéwë, a téż nôbòżné ë te nasze kaszëbsczé piesniôcczi.

Dorosłi czãsto ùmilelë sobie żëcé spiéwanim w pòlu przë gbùrsczich robòtach, nôwicy za pługã, a białczi przë przãdzenim wełnë, dzercym piórów, òbsziwanim ruchnów ë przë jinëch leżnoscach. Rëbôcë nócëlë na mòrzu swòje, nierôz baro smãtné rëbacczé spiéwë. Starcë lubilë brac wnuków na kòlana ë nócëlë jima stôrodôwné kaszëbsczé piesnie, jaczé wënioslë ze swòjich młodëch lat.

Nôbòżné piesnie nie bëłë spiéwóné blós w kòscele, ale czãsto doma, w môju ë rujanie przë krziżu abò przë kaplëcë, jak sã szło z pògrzebã, a téż z procesją. Pielgrzëmi spiéwelë całą drogã, jak szlë na wejrowsczé Górczi, a téż jak sã wanożëlë òd kaplëcczi do kaplëcczi. Na Wniebòwstąpienié Pańsczi, na Swiãtą Trójcã ë w jiné òdpùstowé dnie wejrowsczé lasë bëłë skòpicą nôbòżnégò spiéwù.

– Julis spiéwô, Julis mô, Julisowi Pón Bóg dô… – tak spiéwôł nen pita z pùstków szëmôłdzczich, jak za głãbòk zazdrzôł do bùtlë. Sznaps mô to do se, że nëkô pitów na spiéwanié. Dlôte spiéw czãsto czëło sã w karczmie, a ten spiéw, jak pòd mùcą sã ju bëlno krącëło, przechôdôł nôprzód w dzercy, a pózni w rzãchòlenié ë bełkòtanié, gdze słowa dżinã, a melodia przerodza sã w beczenié.

Nôbëlni spiéwałë kòscelné ë swiecczé chórë. Taczé chórë, wëszkòloné przez nëch szkólnëch, z jinëch strón spiéwałë pòlsczé piesnie, a co nôwëżi baro pòwszédné w latach dwadzestëch ë trzëdzestëch łońsczégò wiekù krakòwsczi spiéwë, a przë Gòdach góralsczé kòlãdë. Béł jednak na Lesôkach taczi jeden chór w Czelnie, chtëren prowadzëlë òrganiscë: nôprzód tatk, a pò nim jegò syn. Ten chór zwôł sã „Cecylia” ë to mù nôleżi zapisac jakno chwalebną stronã, że zaczął wprowadzac do swòjégò programù w nëch latach kaszëbsczé spiéwë. Tak téż pózni zmienił swòjã pòzwã na „Kaszubia” ë pòd taką nazwą spiéwô pò dzys dzéń w całim kraju. Nié tak dôwno òbchôdôł szescdzesątą roczëznã swòjégò bëlnégò spiéwaniô.

Strôszk

Wë wsë zrobiło sã głosno ò strôszkù, jaczi òblubił so kamienie. Tak, kamieniszcza w Bieszkòwim mùrze. Jak sã blós zrobiło cemno, sôdł òn w rowie ë òpiarł sã ò ne kamienie. Lëdze òbchôdelë ten môl z dôleka, bò jima sã wëdôwało, że òn szczérzi na nich zãbiszcza ë sã smieje, dzys jô bëm rzekł, że z lëdzczi głëpòtë.

Òn sã zjôwiôł w tim môlu, jak le lëstë spadłë z drzewów. To béł taczi zëmòwi strôszk. A tej sztéc òn tam nie sedzôł. Zdarzëło sã, że òn nôgle zdżinął, znôw sã zjawił, a bëłë wieczorë, że gò tam wcale nicht nie widzôł. A wszëtczim òn równo nie wëzdrzôł: jedni gôdelë, że to je òpiartô ò mùr baba z zarzuconą na głowã chùstą, jini ùwôżelë, że to je smierc z kòsą, a niejednim zdôwa sã, że to je fùrman z batugã w biôłim kòżëchù. Tak pò prôwdze to sã nicht na tegò strôszka nie przëzdrzôł, bò miôł strach, że òn gò ùroczi. Jak béł wikszi wiater, tej nen strôszk sã dzywno rëszôł ë jakbë rãkòwama trzepòtôł. A jak przëszedł wiôldżi sniég, a smiotã przëkrëło nen mùr, tej òn zdżinął, chòc jednim sã zdôwało, że ten mùmôcz tam jednak leżi.

To sã cygnãło latama. Jô béł dosc òdwôżnym bòjsã, ale strôszka to jô òbchôdôł tak jak wszëscë. Zdarzëło sã, że nama knôpóm zachca sã druwków. Na drëdżi stronie ny drodżi, gdze ùrzãdowôł nen strôszk, na gałązach wisa jesz pôrã nëch eltków.

– Të doch jes taczi drist – rzeklë kómplowie. – Haliże nama pò druwce.

– To doch je grzéch krasc z jinégò ògrodu brzôd – bronił jem sã na ten ôrt.

– Òn sã bòji strôszka ë dlôte nie chce jic pò druwczi – smielë sã kómplowie.

Nie bëło radë. Trzeba bëło jic, chòc sëmienié sã bùńtowało. Ale jô je ùspòkòjił tim, że jidą mrozë, zmùrmòlą jabka, òne spadną ë nic z nich nie bãdze. Wdrapôł jem sã na mùr, nalôzł lukã w płoce ë tramòlã sã na drzéwiã, ale wiedno sã òbzéróm na negò strôszka. Jak jô ju wlôzł w pierszé gałãze, òbezdrzôł sã jesz rôz na negò przë kamieniach. Co sã dzeje? Strôszk sã rëszô ë zmieniwô swòjã figùrã. Jô chwôtóm sã za wëższé gałąze, bò mie sã robiło słabò, a z nym strôszkã dzeją sã dzywné sprawë: rôz òn grëbieje, tej robi sã cenczi, rwie sã na strzãpë. Czë òn chce mie wëstraszëc, żebëm zlôzł z tegò drzéwiãca, a móże mie sã bòji?

Mòji kómplowie sã corôz barżi robilë nerwés ë przëcëszonym głosã, żebë w chëczach jich nie czëlë, dopòminelë sã brzadu.

– Të sã tam nie wichlôj, le dôj nama jabka.

– Co z nim sã dzeje? Czë jegò mrówczi òblazłë abò gzyczi sã za niegò wzãłë?

Dało mie sã wezdrzec na òczenkò w chëczi, gdze na scanie zawieszonô bëła lãpa. Terô stało sã mie wszëtkò jasné. Ten wid czerowôł sã przez gałąze jabłonczi bòkã pnia na mùr ë tam malowôł naszégò strôszka. Rzucył jô lapsóm pôrã eltków ë zlôzł z drzéwiãca na zemiã, przeskòcził przez płot.

– Jesta wa nażarti? – spitôł jem sã kómplów.

Òni jakòs dzywno na mie wezdrzelë, a tej pòzdrzelë pò se ë zaczãlë sã chichòtac.

– Cëż temù sã stało? – pitôł sã jeden drëdżégò. – Z nim cos nie je w pòrządkù.

– Gadôjta swòje, a jô sã weznã terô za tegò strôszka – rzekł jem do nich baro karsz ë sã pòd wąsã – chtëren mie jesz nie ùrósł – jakòs bùszno ùsmiéchôł.

– Ten nasz Brunk czësto ògłëpiôł.

Jô na jich plestë ani nie słëchôł, zeszedł na drogã ë walã prosto na negò strôszka. Terô òni ògłëpielë czësto, zrobilë wiôldżé brële ë jaż przestelë dëchac. Jô nic wicy, le sã na negò dëcha przëcësnął ë jegò nie bëło. Długò jô mùszôł jima klarowac, co to je za dëch. Co z tegò strôszka bëłë za smiéchë, ò tim jô ju nie wspòmnã.

– Wejle, nen Bruno, to jednak je drist knôp! – gôdelë lëdzëska we wsë.

A strôszk ju wicy nikògò nie strasził, a jak nã lãpã przënioslë do jiny jizbë, òn zdżinął na wiedno.

– To béł ale trôf – mëslôł jem sobie.

Strôszk jaczisz sztót tam òstôł, ale ju wicy nikògò nie strasził. A to téż nie bëło dobrze, bò dzecë znôw lóprowałë długò pò nocach.

Wanożnik

Za mòjich czasów wiele bëłë wanożników. Jedni òchlëlë ò chlébk, jini chcelë dëtczi, a jesz jini heńdlôwelë nitkama, knąpama, sztofama, òbrazama, le Wasylk chòdzył z dobrim słowã. Jedni mielë gò za letczégò, jini za złodzeja, a jesz jini za szpióna. Ten sëwi, trochã zdżãti chłop miôł chód jak trzelatny zgrzébc. Wasylk nie chôdôł drogama, a stegnama, miedzama, a nierôz szedł prosto przez zaséwë, co sã gbùróm nie widza. Miôł sãkati czij, chtërnym odgarinôł knëple ze stegnów, a przë tim cos tam mamrotôł. Tej białczi gôdałë:

– Nen Wasylk òdprôwiô znôw swòje fizmateńta.

Jak jô pasł krowë w nëch jérkach, wãdrowczik Wasylka nierôz przëczurpôł do mie, sôdł na stôrim pniu w Drëdżim Rowie, cziwnął na mie ë swòją sãkatą krëkwią pòkôzôł na niewiôldżi kam przë nym pniu. Jak jô sôdł, wëcygnął ze swòji wiekòwi taszë stôrą, përznã òbdzartą ksążkã ë spitôł sã:

– Wiész të, knôpiczkù, co to je?

– Kò ksążka.

– Ale jakô ksążka?

– Kò stôrô.

– Jô sã z tobą nie dogôdóm. To je, żebës të wiedzôł, Pismò Swiãté. Przewrôcôł nã ksążkã na zaznaczoną szléfką stronã ë zaczął czëtac ò tim, jak Pón Bóg zrobił z niczegò swiat. Jô to znôł ze szkòłë, ale nie chcôł Wasylkòwi przeszkadzac. Jak sã naczëtôł, wzął swój czij w gôrzc ë pòczurpôł dali, a mie wskôzôł sãkôczã bëdło w Richertowi łące.

Jinym razã, jak na nym pniu zjôdł swòjã sztulã, zażił prizã tobaczi, smôrknął jak prôwdzëwi tobacznik, zdrzôł na mie sztërk, a tej sã spitôł:

– Wiele të môsz lat?

– Kò dzewiãc.

– Tej të jesz doczekôsz tëch lat.

– Jaczich lat, wùja?

Terô zaczął swòjã pòwiôstkã, a zdrzôł przed sebie swòjima dobrima òczama, a mie sã zdôwa, że òn czëtôł w chmùrach.

– Przińdą taczé czasë, że narodë bãdą sã biłë na całim swiece. Lëdze bãdą pôlony w wiôldżich piecach ë mãczony za drótama. Człowiek człowiekòwi bãdze katã. Lëdze bãdą dżinãlë jak mùszi. Nasza Pòlskô bãdze rozszarpónô z dwùch strón. A to sã skùńczi, jak pòłómóny krziż bãdze zdeptóny w Berlinie. Brat bãdze brata szukôł, bò lëdze bãdą rozegnóni pò całim swiece.

– Co Wë pòwiôdôce? Skąd Wë to wiéce?

– Słëchôj dali ë nie przeszkadzôj. Przińdą taczé czasë, że lëdze bãdą przez całé żëcé zapisywóni we wszelejaczich ksãgach, a ùrzãdë zasëpią narodë miechama pismionów. Człowiek bãdze òpisóny z górë w dół, a jesz w przék. Bez papiora ani rusz.

– A na co to sã zdô?

– Na nic. Człowiek nie bãdze miôł nigdze wiarë. Za człowieka bãdą swiôdczëłë jegò papiorë.

– Dzywné rzeczë Wë mie tu òpòwiôdôce, baro dzywné – rzekł jô Wasylkòwi.

– Wiész, dzéwczãta ë białczi bãdą chòdzëłë prawie nadżé. Lëdze nie bãdą mielë żódnégò wstëdu. Ten białgòwsczi ród w taczich półstrojach pùdze do kòscoła. Zgòrszeniu nie mdze kùńca. Na głowach nalézą sã taczé krãcëszczi, a włosë bãdą rôz bruné, rôz czôrné, a nawetkã czerwòné. Prôwdzëwé sowë te białczi z sebie zrobią.

– Terô le ju skùńczëce. Wë mie tu taczé bajdë òpòwiôdôcë, że mie sã jaż włosë jeżą na głowie, a głowa robi sã czãżkô.

– Jo, môsz prôwdã. Mùszã cygnąc dali. Drëdżi rôz jô cë jesz wicy òpòwiém.

Tegò drëdżégò razu nie bëło. Wasylka wlôzł na noc na szopã ù Pipra, a drëdżégò dnia béł ju nieżëwi. Wies pòchòwa gò na swój kòszt na redzczim smãtôrzu. Szkòda, że ni mógł mie òpòwiedzec swòjich dalszich przepòwiedni. A i tak wiele pòwiedzôł. A czë òn miôł prôwdã, niech rzeką ti, co to przeczëtają.

Wiater

Jak jô wënëkôł bëdło w nasze jérczi, tej jô so zrobił môłi òdżénk, bò bëło dosc chłodno. Za sztót zerwôł sã dzëczi wiater, dmùchôł w no ògniszcze, jaż wërwôł z wãgliszków lopk zapôlonégò chróstu. Złé wietrzëskò rzucëło nã pôlącą sã żôgwiã na sëchi jérk ë pòwsta drëdżé ògniszcze, a pò nim trzecé, piąté, dzesąté ë cało góra stanãła w ògniu. Wiéta wa, jakô to bëła bëlnô sobòtka?! Jô lôtôł jak òparzony z ti ë tamti stronë górczi, wrzeszczôł, że ten paskùda wiater zapôlił całą górã. Na szczescé tã niechcącą sobòtkã zaùważił Léksa. Pògnôł jak wiater do ògniowi strażë ë zaczął walëc w zwónk. Wnet zlecelë sã strażacë ë wiatrowi na złosc ùgasëlë òdżin.

– Co të, wietrznikù, robił, że góra sã spôlëła? – szkalowôł mie mój tatk.

Ale co sã stało, to sã nie òdstónie. Na spôlony górze rosła pózni lepszô trôwa. Ni ma tegò złégò, cobë na dobré nie wëszło.

Jak më póznim zymkã jachelë grabic sano na łączi za Rëmią, bëła baro wiôlgô gòrączka. Czãżkô szło to grabienié w taczi hëcy. Wszëscë bëlë zmòkłi jak szurë, a pò łësënach cekła zmòklëzna.

– Żebë chòc chmùrka sã pòkôza na niebie ë na sztótk zakrëła to rozparzoné słuńce! – tak jô jamrowôł przë robòce.

– Chto tu wiatrë pùszczô, że jaż w nosu swidrëje? – pitô sã mëmka.

– Jô nie czëjã żódnégò wiatru! – z przekònanim òdrzekł jem mëmce.

– To jô jednégò pùscył pò ti waszi zôcérce – rzekł Léksa, ten nasz parobk. – Tu doch je òtemkłi lëft ë to nikòmù nie zaszkòdzy.

Pòd wieczór òd stronë mòrza pòwiôł taczi pòkrzésny letczi wiaterk. Jô nastôwiôł pùczel ë to dmùchanié mie dëcht lubiło. Pò wiaterkù przëszła briza ë nastąpiło òchłodzenié. Terô trzeba bëło wcygnąc na se jaczész ruchna. Na szczescé më wnetkã skùńczëlë robòtã, sedlë na drôbiniasti wóz ë cygnãlë pòd dodom. W lese bëło baro przëjemno. Ten wiaterk zabôwiôł sã ù górë nad nama w lëstach drzéwiãtów.

Bëło jesz pôrã dniów hëcë, a tej nadcygnął òd Pùcczi Górë wiôldżi grzmòt. Łiskawice przerzina czôrné chmùrë z górë w dół, a wiater sã wzmôgôł z minutë na minutã. Jak bùrzowé chmùrzëska òbjãłë prawie całé niebò, wiater zaczął szarpac drzéwiãta, daczi, płotë ë stodżi słomë.

– Jezës Marija! To nama zerwie słomiané daczi z bùdinków – lameńtowa baro wëstraszonô mëma ë sã żegna przë kòżdim ùderzenim ë szarpniãcym òknama.

– Tam są mòcné wietrzniczi ë tak zarô dakóm sã nick nie stónie – starôł sã ùspòkòjic mëmkã nasz tata.

Ale wnet wietrzëskò przeszło w arkón, chtëren zmiôtôł wszëtkò, co mù stoja na drodze. W lëfce lôta wãbórczi, baliczi, topczi, sztëczi papë z dachù, całé chmarë lëstów, gałązów, słomë, a nawetkã kùla sã pò pòdwòrzim psô bùda. Swiata nie bëło widzec. A tej chilnął deszcz ë wszëtkò to, co lôta w lëfce, przëcësnął do zemi. Pò nim zabãblowôł pò rutach grôd ë na zemi stało sã biôłô jak w zëmie. Jistné òberwanié chmùrë!

– Jak takô wichùra móże bëc straszno ë niebezpieczno! A co ti na mòrzu mają w taczi czas robic? – martwiła sã mëma z różeńcã w gôrzcë

A jak walnął piorun niedaleczkò, wszëscë jaż przësedlë, a tata pòdbiegnął do òkna wëzdrzec bùten, czë sã gdzes nie pôli. Reszta klëcza ë mówiła różeńc.

Ta wichùra déra dobré pół gòdzënë, ale co òna szkòdów narobiła, jaż nie je spòsób tu krótkò òpòwiedzec: zwaloné płotë, pòdzurawioné daczi, wëwróconé drzéwiãta, w drogach taczé dzurë, że człowiek mógłbë sã w nich schòwac, pòla ë łączi zaszlamòwóné.

– Jaczé te wiatrë są różné. Są lëdzóm żëczné ë przëjemné, ale téż robią sarcësté szkòdë ë na to ni ma niżódny radë – pòwiedza nasza mëma.

– Ale są téż baro przëdatné. Krącą òne wiatraczi ë mielą zbòżé, a jak jô béł w wòjnie swiatowi w Hòlandzczi, to tam wiatraczi pómpòwałë wòdã do karnôlów.

Wid

Rogòcczi mieszkelë w stôri, zgrzëbiałi chałupie, w chtërny bëłë baro môłé òczenka z trzema rutama. Temù téż w chëczach robiło sã cemno, jak jesz słuńce bëło dosc wësok na niebie.

– Wez le, Tékla, zapalë wid, bò jô przë tim òbsziwanim tëch bùksów nick nie widzã – rzekła do córczi Rogòckô.

Tékla zjã cëlãder z naftowi lãpë, pòdkrącëła dacht ë zapôlëła sztrëchòlcą wid. Żebë wid swiécył mëmie w kùchni przë szëcym pòdzartëch bùksów Léònka, a téż tatkòwi przë czëtanim „Pielgrzima”, zaradnô dzéwka wstawiła wid w môłi òczenkò, jaczé bëło midzë kùchnią a jizdebką.

– Ale jô nie bdã widzôł w zesziwkù, a nasz szkólny zadôł nama wërechòwac jaż trzë rédżi rechùnków – martwił sã Tóna.

– Të, Tónkù, ni mùszisz zarô jãczëc, a bëc përznã zaradniészim knôpã. Wez, przëstawi so stóczk przë ławie, rozłożë na nim zesziwk, sadni nogama pòd stóczk ë rób swòje rechùnczi – pòradzył mù tatk.

Drëdżégò dnia, téż nad wieczórkã, Rogòckô wzã sã do platowaniô tatkòwëch czôrnëch bùksów, bò we strzodã mielë jachac na wieselé półbrata Julisa z Glińcë. Nôprzód zagrza bùltã we wãglach, wetknã jã do platizra, pòpiła czësti wòdë ë pôrzknã na bùksë, a tej zaczã platowac. Timczasã môłi Gùstk wtramòlił sã na stół przë òczenkù, bò chcôł widzec, jak tatk czëszczi karétã.

– Wëlezë mie z widu! – zesztrofôwa gò mëmka. – Jô tak mało widzã, a jesz të mie sã tu naparłãcził.

Tatk timczasã zmił ë wëszczotkòwôł karétã, a terô wzął sã do pùcowaniô lãpów przë karéce. Nadeszła Tékla ë sã pitô:

– Tata wstawił lãpë do karétë, a wieselé je doch na biôłim dniu ë wid nie bãdze pòtrzébny?

– Wiész, dzéwkò, tu nie chòdzy ò wid. Te lãpë są wicy do paradë niżlë do widu – wëklarowôł ji tatk.

To bëło jesz wczas ò pòrénôszk. Rogòcczi z Téklą mielë wëbrac sã do lasu na grzëbë.

– Wstaji, Tékla, to je ju widno! – bùdzył córkã tatk.

Jak wëszlë bùten, prawie wschôda słunôszkò. Tékla zaspónyma òczama òbzéra sã pò bòżim swiece, a tej pòkôza pôlcã w stronã cemnégò lasu.

– Co to je, tatkù, za wid wësok nad lasã? Ten wid tak mërgô, rôz je jasny, rôz bladi.

– To je baro wôżnô gwiôzda, chtërna zwie sã Pòréńcznô, a że òna skôcze, to cë sã gwësno zdôwô – rzekł tatk.

– Gwiôzda? Jô rôz widza taką dzywną gwiôzdã, co leca baro niskò, a za sobą miała taczi swiécący ògón.

– To bëła planéta, taczi dzél gwiôzdë. Ta planéta doprowadzëła pasturzów ë trzech królów do Pana Jezëska w Betlejem – przëpòmnął córce Rogòcczi.

– Ale ten wid, co tak mërgô nad lasã pò nordowi stronie, to doch nie je planéta? – spita sã wiedno niszrich Tékla.

– Nié, córeczkò, to Rozewskô Bliza rzucô wid na mòrze, żebë marënarzóm ë rëbôkóm pòkazac drogã do pòrtów – rzekł tatk.

– A jak rôz wieczórkã przëjacha do Zbichòwa aùto, to òno mia z przódkù dwa widë – rozgôda sã Tékla.

– Jô widzã, że të môsz widno w głowie – rzekł tatk ë dodôł: – Z cebie mògą bëc lëdze.

Wôdżi

Machalińskô wëbiéra sã witro do miasta na rënk z gbùrsczim towôrã. Dopôłnia czerznia zebróną z pôrã dni smiotanã. Jak wëjã masło z czerzenczi, rzekła do swòji córczi Wiktorë:

– Wëszëkôj le nã wôgã ë fùńtsztëczi.

Òdwôżoné masło nôprzód kładła do fòremków, żebë na kòstkach bëłë òdcësnioné kwiôtczi, a tej zawija je w maslany papior. Òstróżno kładła tak przërëchtowóné masełkò do kòszika. Temù, co robiła mëma, przëzéra sã Wiktora.

– Czemù mëma dokłôdô do kòżdégò fuńta përznã wicy masła?

– Widzysz, niejedni miesczi panisze, zanim kùpią fùńt masła, kôżą so gò zważëc. Jakbë bëło gò nié pôłnô wôga, to nie wezną tegò masła, a jesz są wiôldżé gôdczi – wëklarowa mëma swòji córce.

– A na czim mëma wôżi na rënkù to masło? – chca wiedzec Wiktora.

– Ne na dezmarze, chtëren jô móm wiedno mët ze sobą, a téż strzébrzną łeżeczkã do szmakaniô tegò masła przez te wëmësné miesczé damë.

Pò wiôldżi draszbie ë wëharfòwanim zbòżô Féliks pòmôgôł Machalińsczémù wôżëc w miechach to żëtkò, chtërne szło na sprzedôwk. Na klepiskù ùstawilë zbòżową wôgã, na talerzu kłedlë fuńtowi fùńtsztëk ë taczi malinczi dokłôdk, a tej béł wôżony nen miech z nasëpónym żëtkã.

– Czemù më dodôwómë ten môłi fùńtsztëk? – pitôł sã Féliks. – To doch terô je wicy jak centnar?

– Ten môłi je na miech – wëklarowôł tatk sënowi. – Tegò wëmôgô młënôrz, chtëren kùpiô nasze żëto.

Jak mielë zwôżoné żëto, naparłãcził sã flészer z dołu, pewno z Redë, ë chcôł kùpic prósca.

– Te mòje knurë ni mają jesz wôdżi, òne są le dzewiãc miesący – tłumacził Machalińsczi flészrowi.

– Chcemë le zazdrzec do bùchtë, tej më ùzdrzimë, jaczé òne są – ùpiérôł sã flészer.

Jak wlezlë do chléwa, flészer pòklepiwôł tegò nôwikszégò prósca, przegóniôł gò z môla w môl ë rzekł:

– Przëwiezë mie tegò knura, jô dobrze zapłacã. Jô gò bierzã naògle bez wôdżi.

Machalińsczi z flészrã wadzëlë sã długò ò priz, jaż w kùńcu sã dogôdelë. Flészer nacéchòwôł prósca ë kôzôł gò przëwiezc w piątk, a na kùńcu nadczidł:

– Krąg wôrztë jô cë dóm za przëwiezenié.

Jak nen flészer sã wëniósł z pòdwòrzô, Machalińsczi rzekł do swòjégò sëna:

– Zjëmi wôgã z wòza ë założë przë szlópach, bò jô mùszã halac beczkã wòdë ze stawù dlô chòwë.

– Ale je ta wôga czãżkô! – mrëczôł Féliks.

Jak tatk kłôdł sle na kònie, zamëslony Féliks rzekł do tatë:

– Szkólny nama gôdôł, że tam wësok na niebie gwiôzdë ùłożoné są na różné ôrtë, a téż wëzdrzą jak wôga. Móże to bëc prôwda?

– Jo, tam na niebie są dwa wòzë, je wôga, mają bëc dzãwczãta jednégò rocznika. Dobrze le sã przëzdrzë w nocë, jak ni ma chmùrów na niebie, tej te wòzë te na pewno ùzdrzisz – pòradzył tatk sënowi ë dodôł: – Aniółcë w niebie mają téż wôgã do wôżeniô naszich dobrëch ë złëch ùczinków.

– A wôżą òni dokładno? – spitôł sã Féliks.

Wronë

Wronë nôbarżi przëwiąza sã do gbùrów, a jich białkóm nierôz psocëłë na pòdwòrzim. Jak gbùr wëjachôł na pòle òrac swòje niwë, wronë wnet bëłë przë nim. Skrzecza jedna przez drëgą, a za pługã ùrządza prôwdzëwé miónczi. Kòżdô chca bëc jak nôblëżi płëga.

Halman z Kòwôlewa so nierôz mëslôł, że te wronë bëłëbë dobrima ptôszëskama, żebë òne tak sã nie dzarłë, a spiéwa jak skòwrónczi. Jak òn wzął ze sobą na pòle sëna Léònka, to ten czurpôł za płëgã tak, jak te wronë ë sã dërch pitôł swòjégò tatka:

– Czemù te wronë tak skrzeczą? Czemù òne sã biôtkùją? Czemù łażą za płëgã?

A pò jaczimsz sztërkù spitôł sã rozłoscony na te wroniska, chtërne nick so z niegò nie robiłë, a lazłë corôz blëżi płëga:

– Czemù tatk nie weznie na te skrzeczczi kłonicë?

– Wiész, sënie, të téż sã drzesz, jak cebie chtos zabiérô jakąs rzecz. Òne sã biôtkùją ë na se wrzeszczą, jak jedna drëdżi zabiérô te biôłé, sëté robôczi, chtërne jô płëgã wëòriwóm z zemi.

– To jô je przegòniã rózgą – zapòwiedzôł syn.

– Nie rób tegò. To robactwò w zemi je szkòdlëwé ë jô jem rôd, że te ptôszëska je zjôdają – wëklarowôł tatk Léònkòwi.

Jak Halman z sënã przëjachelë dodom, wëleca na pòdwòrzé mëmka ë baro nerwés zaczã szkalowac na wronë, chtërne kùróm wëżarłë zmiôtczi, jaczé òna zniosła z górë dlô swòjégò ptactwa, to je dlô kùrów.

– Co jô je òdnëka, to òne znôw bëłë przë kòrëtkù – skarżëła sã Halmanka.

– Na to doch je rada – rzekł tatk. – Jô zarô wëwieszã na drążkù sztëk szôtorë, to te wronë ju wicy na nasze pòdwòrzé nie przëlecą.

Pòd wieczór wleca do chëczi Halmanów na pëskatô Jula ë narobiła tëli trzôskù, co ne wronë. Zaczã òpòwiadac przeróżné klapë ò lëdzach. Halmanka zawiąza so na głowie swòjã dëchtowną chùstã, żebë tegò wrzeszczeniô ë klapów nie czëc. A czë Jula ju sã wëniosła, Halman rzekł do białczi:

– Ta wieskô wrona skrzeczi ë roznôszô klapë pò wsë. Nôlepi ji zamknąc dwiérze ë nie wpùscëc do chëczi.

– Taczich òdzartëch wronów jô téż nie lëdóm – doda Halmanka – ale zamknąc przed nią dwiérze téż nie wëpôdô.

Heńdlôrka Prãdzënô przëjacha z Gduńska z niesprzedónym towôrã, co sã ji nigdë przed tim nie zdarzëło. Òsta ji pôrã litrów peperlingów ë skło żurawinów. Masło ë jaja zdążëła sprzedac. Bëła mòcno zmartwionô.

– Cëż sã stało, że të pierszi rôz przëwiozła towôr nazôd? – pitôł sã białczi zdzywiony Prãga.

– A wiész, dobrze, że jô chòc cos ùreta, bò wiele heńdlôrków z Kaszëbów pòzbëłë sã swòjégò towôru.

– Jak to pòzbëłë? Të chca pewno rzec: sprzedałë – baro zaskòczony pòprawił swòjã białkã Prãga.

– Jak më sztót sprzedôwałë, wnëkelë na rënk ny knôpi z Hitlerjugend z wronama (abò jinaczi: gapama) na mùcach ë wësëpiwelë wszëtkò z naszich kòszi, a dzerlë sã jak òpãtóny:

– Pólen raùs!

– Co to za czasë nasta! Knôpi rządzą w pòlsczim miesce – martwił sã Prãga.

Wrzodë

– Czemù të tak jãczisz ë sã krącysz jak mùcha w smòle? – spita sã mëmka swòjégò sëna Lésza, chtëren jaż sã zwijôł z bólu.

– Tu, tu na pùklu mie tak bòli! – stãkôł Lész ë swòjim paluszkã próbòwôł pòkazac ten bòlący môl na krzepce.

– Zazdrzimë! – rzekła mëma ë do niegò pòdeszła.

– Wez le rozepni wãps ë òdepni pòd szëją kòszëlã, żebë jô mògła sã na ten twój bòlący pùczel przëzdrzec – doda ë przejacha rãką pò tim wskôzónym môlu.

– Nie chwatôj mie tam, mëma, to mòcno bòli, a rãką tak nie szoruj – rzekł z piskã ùdżãti w pałąk Lész.

– Të môsz, synkù, wrzód na pùklu, taczi machtny, całi zaczerwieniałi wrzód – stwierdzëła mëma ë scygnã kòszëlã w dół, a tej rzekła:

– Biôj le halôj z naszi miedzë pôrã lëstków nëch psëch jãzëczków, to bãdze nôlepszi spòsób na ten twój òbòlałi wrzód.

Lész sã zwinął ë zdżãti prëszcził na wskôzóny przez mëmã môl.

Ù Plëchtë bëłë szterë dzeùsë ë piãc knôpów. Z dzéwczãtama nie bëło prawie żódnégò kłopòtu, ze szterzëma knôpama téż nié. Ale ten strzédny, chtëren zwôł sã Zbich, miôł wiedno taczé ekstra zagraniô. Na kòżdim krokù brojił, kùli wléze. Ani psóm, ani lëdzóm nie dôł pòkù. Do stôrégò Plëchtë przëchôdelë różni lëdze ë skarżëlë na Zbicha, że òn to, że òn tamto.

– Wiéta wa, jô gò napòminóm, jô gò proszã, jô mù rznã kòrbaczã, kùli wlézë, a to nick nie pòmôgô. Czë jô gò móm zabic?

– Në nié, tak nié – zaprzéczelë lëdze.

– Jô jem tim lorbasã baro zmartwiony. To sã wiedno w familii taczi wrzódélc trafi – jiscył sã stôri Plëchta.

– Nie martwice sã, Plëchta, to doch jemù przeńdze – pòcészelë gò lëdzëska.

Fritowi z dólny wsë gzëłë sã knadżi. Ùcéka z wédë do swòjégò chléwa, chòc nie bëłë nażarté, bò miałë kùle w kłãbach. Frit ni mógł pòjąc, czemù òne mù gnają nawetkã z dobri trôwë do chléwa. Tej téż spitôł sã tatka:

– Czemù të klãpë ùcékają z pòla ë nic je ni móże zatrzëmac.

– A nie wiész të, że grëzą je gzéle ë gzyczi?

– Ne jo, ale taczé môłé mùszi, a krowë taczé wiôldżé ë òne przed nima ùcékają? Mie téż czasã mùcha abò mëga kąsy, a jô nie ùcékóm, le ten môl, gdze òne ùgrëzłë, pòsmarëjã slëną ë przestôwô mie bòlec.

– Gzéle przegrizają swòjim żądłã grëbą skórã na krowie, a to barżi bòli niżlë to ùkąszenié mëdżi, a na wiérzk w ten ùgrëzłi môl znoszą swòje jaja, z chtërnëch wëklëją sã taczé biôłé robôczi ë w tim môlu pòwstôwô taczi môłi wrzodélc. Jak ten robôk ùrosce, przegrizô wrzód ë spôdô na zemiã, gdze za sztërk staje sã nowim gzélã – taką nôùkã przëkôzôł tatk Fritowi ë dodôł:

– Widzysz të, te wrzodélce na bùńce? To òna mô jich nôwicy. Ale mùszisz téż wiedzec, że taczé prôwdzëwé wrzodë ù bëdła ë wszlejaczi zwierzënë téż so trôfiają.

Przë drodze w Kawle rosłë wiekòwé drzéwiãta. Wiele z nich miało taczé machtné gùzë, baro wiôldżé bardôwczi, niejedne tak wiôldżé, jak główka ù dzecka. Grëbów Walãti rôz sã spitôł swòjégò ópapë:

– Na co są te gùzë na niejednëch drzéwiãtach?

Ópapa sã sztërk zastanowiôł ë w kùńcu rzekł do niszrich knôpa:

– To są drzéwiãcé wrzodë, òne nie pãcają ë roscą do kùńca, jaż to drzéwiã zetną.

W nëch latach pò wsach łazëlë wszelejaczi heńdlôrze, chtërni wmôwielë lëdzóm bëlejaczi towôr, a brelë tëli pieniãdzy, wiele mòglë ùdrzéc. Mój tatk wiedno gôdôł:

– Tëch heńdlôrzów sã wëstrzegôjta, bò to są taczé wrzodë w naszim heńdlu.

Jak më widzymë, to do wszelejaczé wrzodë na bòżim swiece.

Znije

Jak jô wëgòniôł nasze bëdło w ne jérczi, mëmka colemało mie prédégòwa:

– Synkù, ùważôj na znije, òne sã wszãdze krącą ë mògą ce ùgrëzc, a nôwicy je jich w nëch gãstëch krzach w Drëdżim Rowie.

Jô miôł wiedno szlig w gôrzcë, żebë nã znijã, jak òna sã trafi, z dôleka przëdëbac ë ùderzëc jã w pół. Tej òna sã zwinie ë bãdze sã wiercëła w jednym môlu. Tej je czas wëszëkac bëlny kam, żebë jã dobic.

Mój ópapa wiedno mie ùpòminôł:

– Nié kòżdą znijã trzeba zabic, nié kòżdą, a blós te jadowité.

– A pò czim to pòznac, że akùratno ta znija je jadowitô? – pitôł sã niszrich Franck, chtëren pòmôgôł mie przë pasenim krów.

– To të nie wiész, że blós te znije są jadowité, co mają na krzepce taką ùrozmajiconą blewiązkã!? – wëklarowôł jem mòjémù môłémù bracynowi.

Jesenią më z Terézką wëszlë w las przë naszich niwach zbierac grzibczi. Chòdzymë pò lese, szukómë tëch prôwdzywków, jaż tu Terézka krziknã na całi głos:

– Znija! Znija je pòwiészonô! Zdrzë, wisy na tim krzu ë merdô swòjim dłudżim ògónã, a wëtikô na mie jãzëk.

Jô chùtkò przëlecôł do Terézczi, zdrzã na czerz ë widzã, że dzéwczã mògło sã przestraszëc. Bëlnô znija, cos kòle métra, wisy na wietwi, zdrzi w naszą stronã ë jesz sapie, jakbë chca nas òdnëkac.

– Szëkôj szlig, żebë jã zabic, bò nas ùkąsy! Szëkôj chùtkò! – denerwùje sã sostra ë wëwijô rãkama.

– Nic z tegò, ti zniji dómë swiãti spòkój, òna je niebezpiecznô, jidzemë precz z tegò môla, a jesz chùtkò.

Jak më ùzbiérelë prawie skòpicą kòszik grzibków, maszerëjemë pòd dodom. Na placu przed strażą ògniowi rozcygają na trôwie szlaùchë, żebë òne chùtkò wëschłë, bò prawie przëjachelë fùrmanką òd gaszeniô ògnia w Wëspòwie.

– Co òni z tima znijama robią? – spita sã Terézka.

– Nie widzysz të, rozcygają mòkré szlaùchë, te twòje znije, żebë chùtkò wëschłë – przëgôdôł jem mòji sostrze.

– Szlaùchë… Ne jo, tak grëbëch znijów to doch nie dô.

– A dô. W cepłëch krajach są taczé znije jak te szlaùchë, móże nié tak dłudżi. Të wãże nie grëzą, ni mają w zãbach jadu, a dëszą lëdzy ë zwierzãta na smierc – wëklarowôł jem mòji sostrze.

Nad wieczorã më, dzecë, wëszlë sã szëkac w krzach przë Fikùsowi drodze. Dzéwczãta miałë përznã strach, bò robiło sã mroczno. Żebë je wëstraszëc, më, knôpi, wlôżelë pòd krze, chtërne rosłë òkóma drodżi ë zaczãlë sã wléc pò zemi jak znije, a przë tim mrëczec jak dzëczé zwierzãta. W tim drogą jidze Dargôczka. Stanãła w môlu, zdrzi na nas ë zaczinô swòjã lëtaniã:

– Jesta wa ògłëpiałi? Tak wléc sã pò zemi jak znije? Jak bãdą wëzdrza waje ruchna? Chùtkò dodom na wieczerzã, zmówic pôcórk ë do wërów. Rozmia wa? Jima zachcało sã zabawiac w znije. Ale drawò dodom!

Co bëło robic? Wëskòklë më z nëch krzów ë pògnelë do chëczi. Jak më sã rozchôdelë kòżdi w swòjã stronã, nen Frómów parobk wëcygnął swój jãzëk, jak to robią znije, ë wëcësnął z se w stronã Dargôczczi:

– To je pò prôwdze zawzãto znija.

Żôdżi

Żôga je pózniészim wënôlôzkã. Nôprzód lëdze drobnilë drzewò seczerą zrobioną z kamienia, z krzemienia, pózni z żelazła, a w kùńcu wëkómbinowelë żôgã ë to jima pòmògło lepi scënac, a téż drobnic nawetkã machtné sztamë. A żôdżi bëłë wszelejaczé: prosté, basë, lësé tëpë, wąsczé żôżczi, szeroczé żôdżëska.

Do żôgòwaniô grëbëch kloców nôlepszô bëła żôga brzëchatô, takô we westrzódkù szerszô, a na kùńcach wãższô. Mia òna na zberkach taczé drewniané rączczi, za chtërne sã jã cygnãło. Do ni trzeba bëło miec kraft w rãkach ë përznã pòjãcô ò żôgòwanim. Jak òna bëła dobrze naòstrzonô wilëcą ë mia dobri szrãk, to szła w drewno jak w masło. To le sã sëpało na zemiã żôdżewé, a kloce łôtwie òdlatiwałë jeden za drëdżim.

Jank z Józkã mielë pòżôgòwac pôrã dosc grëbëch bùczków. Włożëlë taczi bùkòwi kloc na boka ë zaczãlë żôgòwac, ale to jima jakòs nie wëchôda. Żôga chlabòta we wszëtczé stronë, wëdżiba sã, a w drewno szła słabò.

– Të, Józkù, ni môsz żódnégò pòjãcô ò żôgòwanim, ani żódnégò grifu do ti robòtë – zganił brata Jank.

– Ta żôga je baro łãgô ë lôtô we wszëtczé stronë – jiscył sã Józk.

– Biôj le do jaczi jiny robòtë, jô weznã bas ë dóm sobie jakòs sóm radã z tima klocama, bò më dwaji sã naszarpiemë ë nick z tegò nie wińdze – pòwiedzôł Jank.

Bas miôł dobri szrãk, a rãka Janka mia wprawã ë za jaczész pół gòdzënë przë bokù leża grëpa klocków, chtërne mògłë jic pòd seczerã.

Méster stolôrz z naszi stolarni miôł do przeżôgòwaniô délów ë listwów swòjã stolarską żôżkã, taką cenką, chtërną mógł żôgòwac w kréz ë wërzënac z délów wszelejaczé fizmateńta. Ù nas doma béł taczi fùksszwanc (abò jinaczi: lesô tëpa), chtëren bra sã do przeżôgòwaniô môłëch déleczków, drążków czë szwòrdów.

Sąsôd kòwôl miôł taką môłą żôżkã z baro drobnyma ząbkama w taczim żelôznym ùchwëcë, chtërna żôgòwa żelôzné rzeczë. Pòtrafił nią przeżôgòwac dosc grëbé prãtë, gòzdze do brónów, a nawetkã skrócëc pòdkòwã.

Przódë, przed latama latecznyma nie bëło taczich piłów – dzys to sã gôdô: tartaków – chtërné mògą żôgòwac machtné sztamë na déle, a nëkô je wòda. Kloce na déle bëłë wnenczas żôgòwóné na wësoczich bokach taczim machtnym żôdżëskã. Jeden chłop stojôł ù górë na bokù, a drëdżi na zemi. Ten górny na bokù wëcygôł lózé żôdżëskò do górë, a ten dólny scygôł jã ë rznął kloc na déle, to le żôgòwinë sã sëpałë. Taczé lesné piłë bëłë we wiele môlach, a pò niejednëch òsta nazwë taczi, jak Stôrô Piła, Pilëszcze abò zwëczajno Piła.

To bëło póznim zymkã, jak Miotczëną chwëcëła pò tim, jak zmòkła w zëmnym, grzmòtowim deszczu nã reùmã, co to łómie we wszëtczich gnôtach. Tej òna rzekła do swòji córczi Lisë:

– Biôjczkôj le, Liskò, za naszã stodołã ë przëniesë mie nëch żôgôwków, jô so òbłożã nima te môle, gdze ta reùma mie nôbarżi dokùczô.

– A co to są żôgôwczi? – spita sã Liska.

– A të nie wiész? To są pòkrzëwë, ale te, co parzą, grëzą, pieką, bò blós të są na reùmã – wëjasniła Miotczënô swòji córce.

– A czemù të pòkrzëwë zwią sã żôgôwczi – bëła niszrich Liska.

– Spróbùj tima pòkrzëwama pòcëgnąc pò gòłi rãce abò nodze. To tak zabòli, jakbës żôgą przejacha – próbòwa ji wëjasnic Miotczënô.

W naszi wsë bëła takô klapùdra, a ji klapë tak dokùcza lëdzóm, że jinaczi na niã nie gôdelë, jak wieskô piła abò żôgòlënô. Chceta wiedzec czemù? A temù, że żôgòwa lëdzczé dobré stronë.

Mòje jezórné stronë

Krążi rëbôk pò jezorze
ë frańtówczi spiéwô,
wiater niese głos pò bòrze,
echò sã òdzéwô.
Krążi rëbôk pò jezorze
ë frańtówczi spiéwô,
dzéwczã szukô jagód w bòrze,
ptôszk sã òdzéwô.

Niech ta znónô frańtówka bãdze z nama szła przez te lesôcczé jezora, w chtërnëch przińdze nama rëbaczëc. Przë spiéwie robòta jidze wiele chùtczi, czas sã lepi mijô, a wszelejaczé nudë sã człowieka nie jimają.

To bëło tak. Jô béł doma wòlny ë tatk mie zgòdzył do rëbôka, chtëren ze swòjim bôtã, jadrama, jinyma klamòtama, jaczé wëmôgôł rëbacczi fach, wanożił z môla w môl, chcôł jem rzec z jezora do jezora, a tatk mù to wszëtkò przewôżôł z jednégò jezórka do nôstãpnégò rozcygnionym wòzã na rozwòrã ë wôgą na òsach. Jô le pòmôgôł rëbôkòwi w jegò robòce ë tak pòmału ùcził sã fachù.

– Tu na Wëspòwie më zaczniemë – rzekł rëbôk, jak më dojachelë nad no jezoro, gdze më sã, knôpi, czãsto kąpelë.

– Të, synkù, bãdzesz Miotka we wszëtczim słëchôł, bò jak nié, tej të, Gùsce, môsz linë przë jadrach, a namòczoné cygną do żëwégò. Tej le mù, jak so zasłużi, pôrã na dëpã przëłożisz.

– Më sã doch pògòdzymë. Òn mie nie wëzdrzi za rowarsczim luntrusã – rzekł pón Miotk ë głową mërgnął w mòjã stronã.

Jak më skùńczëlë ze znoszanim rëbacczich nôrzãdzy z fùrmanczi na zberk rzmë przë jezorze, tatk z Miotkã sedlë na pażëcë, zażëlë tobaczi ë zaczãlë pòwiadac ò stôrëch, a téż nowëch dzejach. Jô so wëlôzł na grzëpkã pòrosłą jałówcama, sôdł na machtnym kamieniu ë zazdrzôł sã w jezórną tôflã. Òd stronë Pùcczi Górë jezoro smùkôł letczi wiater. Jegò chùchanié skruzowa wòdną tôflã ë skôka pò ni swiécącé, jakbë żëwé, rozesmióné widczi. Mie sã zdôwa, że mërgają do mie ë zaprôszają téż do swòji ùceszny zôbôwczi.

Ne jo, jak jô bë béł ptôszkã, sprawa bëłabë prostô, a tak jô le mógł zdrzec na to cëdné zjawiszcze ë sã ceszëc nim z dôleka. Ale ë to bëło wiele wôrt. A tam w cemnym kące pòd lasã zjawiło sã cos biôłégò. Mie sã nôprzód zdôwało, że to wëskòczëło z chòjnë, bë w tim zôkątkù jezora pòpic wòdë ë sã wëkãpac. Wëchôdałë òne régą, jeden za drëdżim ë zjawiło jich sã tëli, że mie trudno bëło je pòrechòwac, bò zrobiło sã w tim cemnym môlu czësto biôło. A jak jich zjawiło sã tëli, zaczãłë dżinąc jeden pò drëdżim. Jedne dżinã, a drëdżé sã nalôżałë, jak jaczész zjawë.

– Co sã tam dzeje na drëdżi stronie jezora? – spitôł jem rëbôka.

– A, to są doch gãsë! Terô të nawetkã gąsków nie pòznajesz – òdpòwiedzôł rëbôk Miotk.

Lesny, chtëren mieszkô zarô za wąsczim sztrémlã laskù, tam, gdze przódë stojôł dwór, trzimô jich całą rótã. Ò tim jô wiedzôł, bò czãsto je widzôł, jak sã kąpôł przed tim z jinyma knôpama w tim jezorze. To òne przëszłë, jak słunôszkò jima dopiekło, przez ten wąsczi szón ë terô sã kąpią, nurkùją pòd wòdã, trzepią skrzidłama. A mie cos naszło, że to dëchë tam wëprôwiają swòjé fizmateńta. Człowiek sã zëmą òb ne dłudżé wieczorë nasłëchôł tëch bajdów ò strôszkach ë dëchach, a tej je sã widzy na kòżdim môlu.

Słunôszkò ju zeszło z górnégò nieba pòd Pùcką Górã ë barżi ze stronë zdrza na jezoro. Ne strzébrzné widczi stôwa sã nôprzód złotawé, a w kùńcu – tak mie sã przënômni zdôwa – robiłë sã czerwònawé, jakbë je chtos skropił krwią. Nen cemny plachc pòd lasã rósł, robił sã corôz wikszi ë òdbiérôł jezórny tôfli ne czerwònawé, skôczącé widczi. Lasë stôwa sã téż jaczész jiné. Słunôszkò pòcyga je téż czerwònawą farwą, chtërna stôwa sã corôz barżi różewą, a w kùńcu bruną. We Wëspòwie kòminë dëmią jaczimsz cemniészim dëmã. To pewno nënczi rëchtowa wieczerzã. A dim szedł prosto w górã do jasnégò nieba, co mia wróżëc na witro dobrą pògòdã. Nad jezoro z wédów schôda pãkaté, bò bëlno nażarté bëdełkò, bë zagasëc pragnienié. Mia sã do wieczórkù. Ny dwaji, tatk i rëbôk, ju terô na stojąco rozprôwielë ë na pòżegnanié pòbrelë òstatną prizã tobaczi.

– Të le dzys pòjedzesz z tatkã dodom, bò më ju do żódnégò łowieniô sã nie zabierzemë – rzekł do mie rëbôk Miotk ë sóm sã zbiérôł do swòjégò dodomkù.

Cygniemë z tatkã kamienistą ë wëszlamòwóną drogą, chtërna szła wiłozã pòd Zbichòwò. Brzózczi przë drodze stojałë czësto sztël. Nawetkã lëstczi sã nick nie rësza.

Słunôszkò przed spanim jesz rzuca na lasë òstatny tãczowi wid, jakbë sã chcało żegnac z naszima stronama, a na niebie pòd Gduńskã mòdrawé niebò cemniało corôz barżi, jakbë chca mieszczuchów rëchli wnëkac do wërów. Lëft stojôł czësto sztël. Tã cuszã wieczórną przeriwało òd czasu do czasu baro głosné dzercé sã gąsorów, chtërne sprôsza swòje rótë do chëczi, a na wësoczich lëpach na zómkòwiszczu òstatny jiwer dzysészégò dnia ùrządza wiedno pëskaté kawczi. Gdze niegdze zagùbiony skòwrónk na pòżegnanié dnia wëspiewiwôł swòje òstatné trele. Kùńczëłë òstatny môltëch jaskùlënczi, chtërne midzë drzéwiãtama chwôtałë spóznioné mùszczi ë różné jiné lôtającé stwòrzenia.

Doma bëło ju wszëtkò òbrobioné. To braca sã ùwinãlë, bò wiedzelë, że do nich to dzys nôleżi. Sostra zdążëła ju wëdojic krowë, a nënka stôwia wieczerzã na stół. Jak më wëprzëglë fòskã z brunym, a tatk wsëpôł jima òbrok, zaszlë më do chëczi na zasłużony môltëch.

– Wa tak długò sedza pòd tim jezorã, môta wa przënômni taszã rib ze sobą. Jô bë zarô pôrã ùpiekła na wieczerzã, bò tak bãdze le zôcérka z sëchim chlébkã – rzekła nënka na nasze przëwitanié.

Më le wezdrzelë jeden na drëdżégò, a nasza mëma ju wiedza, co to mô znaczëc ë dali sã ò nic nie pita. Przëdabë sã jakôs ribka, przëda, ale ò ni më mòglë le so pòmëslec. Sëchô wieczerza mùsza téż szmakac.

– Terô pôcórk ë do wërów – rzekła nënka.

– Cebie to téż dotikô – dodôł tatk, bò widzôł, że jô sã jakòs òcygóm. – Witro wczas reno nad jezórkò – dodôł.

Pòrénk béł baro pëszny. Słuńce ju zdążëło wińc wësok na niebò ë z drëdżi stronë przezerac sã zbichòwsczi wsë. Cénie robiłë sã corôz krótszé ë krótszé tak, że na schòwanié sã przed słunôszkã bëło corôz gòrzi. Pasturze paslë ju swòje krówczi w jérkach, bò pózni te bë sã gzëłë. Tatk téż wczas przed spiekòtą zaprzigł kònie ë rëknął na pòle òbòrac òstatny rôz bùlewczi. Jô wzął fólc chleba ë téż pòmaszerowôł na rëbaczenié nad jezoro. Nie szedł jem wiłozã, a Zeloną Drogą przez gónë, jaczé cygnã sã òd wsë pòd Wëspòwsczé Jezoro. Na òbù stronach drodżi zyba sã jak wałë na mòrzu wërosłé zbòżé: pò jedny stronie drodżi żëtkò, pò drëdżi jãczmiéń. Òne dzywno falowa, a to wëzdrza, jakbë chtos czosôł jé wiôldżim grzebieniã, a to pòrénczny wiaterk smùkôł jé pò swòjémù.

Na łączce w chòjnie przed jezorã, gdze Bianga w żniwa pasł swòje bëdło, soczëstą trôwã zajôdałë trzë sôrenczi. Ta nôwikszô, pewno tich dwùch miészich mëma, co sztërk pòdnôsza głowã, òbzéra sã na wszëtczé stronë, a tej dali pòbiéra Biangòwã trôwã. Mie òne nie ùzdrzałë, bò jô stanął za gãstą daną. Mie bëło szkòda spłoszëc te zgrabné stwòrzenia, ale cëż, dróżka szła bòkã łączczi, a jô mùszôł jic nad jezoro. Jak ne sarnë mie zmërkałë, dałë nogã w chòjnã. To le biôłé slôdczi sã zaswiécëłë ë tëli z nich òsta.

Rëbôk Miotk béł ju na môlu. Miôł ju jadro rozcygnioné na trôwie ë skłôdôł je na swój spòsób, żebë bez szamòtaniô wëłożëc je z bôta w jezórną głãbiã. Mie kôzôł pòmòc włożëc ten klumps jadra na tił bôta.

– Ale, panie Miotk, jô so zamòczã nodżi – wëleca mie z gãbë.

– To të nie wiész na to radë? Kòrczi w czerz, bùksë pòdkrãpac ë do jezora – rzekł rëbôk ë ùsmiôł sã pòd wąsã.

– Më płëniemë na głãbią, bò przë taczim ùpale, jaczi sã zapòwiôdô, rëbë jidą w głãbòką wòdã – òbjasnił mój szef ë wzął sã za wiosła.

Jak më bëlë ju na môlu, Miotk kôzôł sadnąc mie do wiosłów, a sóm wzął sã do wërzucaniô jadra w głãbiã. Te wiosła chòdzëłë mie tam, gdze same chcałë. Jak jedno czorchnã ò wòdã, drëdżé lôta w lëfce. Rëbôk ùkrôdkã wzérôł na mòje biôtkòwanié sã z niepòsłësznyma wiosłama. W kùńcu rzekł:

– Òstaw le te wiosła, a wez szëplã, to cë pewno lepi pùdze.

I szło lepi. Pôrã pchnieniów z jedny stronë, pôrã z drëdżi ë bôt płënął, chòc zygzakã, ale tam, gdze rëbôk chcôł.

Jak jadro bëło ju w wòdze, Miotk z kùńcową liną dopłënął na sztrąd (wzął jednak wiosła w swòje rãce) ë kôzôł mie jã trzëmac, a tej pòmalëszkù cygnąc jadro do brzegù. Sóm liną z drëdżégò kùńca jadra zrobił taczi krąg na jezorze ë dopłënął téż na sztrąd. Tej më òbaji cygnãlë jadro do brzegù ë szlë kù sobie. W kùńcu wëcygelë je z wòdë, a pò drodze wëbiérelë rëbë, chtërne zapląta sã w òczka. To pierszé zacygnienié przëniosło pół baliczczi òkùnków, płotków, a nawetkã karusów. Nie bëłë òne dëcht wiôldżé, ale do zjedzeniô sã nadôwa. Drëdżé zacygnienié dało prawie taczi sóm rëbi ùróbk. Trzecé bëło ju bëlno mni ùdóné.

– Na dzys starczi! – òswiôdcził rëbôk. – Zrobiło sã gòrąco ë ribczi szłë w gruńt. Witro przińdzesz wczas reno, żebë zrobic conômni szterë zacygnienia. A tej rzeczesz tatkòwi, bë witro tak òprzëpôłniu przëjachôł przëwiezc ten nasz tôczel do Zbichòwa, bò pón Pòrucznik z dwòru żëczi sobie, żebë w jegò stawie téż përznã pòrëbaczëc.

Nie wiém, czemù skùsëło mie jic dodom niwama w Kawle. Móże temù, że rëbôk dôł mie miészk rëbów dlô dólnégò Kòwalsczégò, a ten mieszkôł w Zbichówkù. Jidã tak sobie zberkã lasu ë so pògwizdëjã, a ptôszczi mie wtórëją: z lewi stronë lesni spiéwôcë, z prawi skòwrónczi. Jô razã z nima pòdgwizdëjã so na jich ôrt ë tak mómë ptôszo-knôpiczi kòncert.

Z Kawlów je cëdowny widok na lasë, chtërne w krąg zamikają nasze szterë szôłtëstwa. Zemia tu je nierównô, baro pùklowatô: môlama są grzëpczi, a bòkama w dołach cygną sã niewiôldżé smùżczi łąków. Tam sam stoji kãpa chòjnë, przë drogach roscą wësoczé, a na miedzach môłé drzewa. Wsów prawie nie je widzec. Są òne zatopioné w kùlach, przeważnie nad wòdama.

Z Kawlów òd Tónkòwi Chòjnë Wëspòwsczé Jezoro wëdaje sã jakbë miészé. Nad nim krążą biôłé ptôszi. To są pewno méwë, chtërne znad mòrza przëleca tu szëkac lepszégò zjôdkù. Môlama nad mòdrawą tôflą jezora kłãbią sã môłé, rzôdczé chmùrczi dôczi. To ju pòmału mô sã do wieczórka, tej te nasze wòdë chùszą w lëft swòjim dëmã, to je dôką. Wkół słuńca robi sã cemnawi krąg, co zapòwiôdô zmianã wiatru na gòrszi. Përznã deszczu – jak gôdô tatk – bë sã téż przëdało na te kaszëbsczé piôsczi.

Przez zbichòwsczi stôw, przez chtëren przepłiwô strëga, më le rôz przecygnãlë jadrã. Jô zwòłôł ze wsë pôrã knôpów, chtërny wlezlë w krze, jaczé roscą òd stronë Kawlów ë płoszëlë z nich karusë, bò tëch tu bëło nôwicy. W jadrze bëło wicy zelëska jak ribków. Ale dwa pôłné wãbórczi më jich ùchwëcëlë. Pôrã karusków dostelë knôpi za płoszenié jich z krzów na stôw, torbã jô wzął dodom, a resztã dostôł Pòrucznik. Pò fejrance rëbôk sôdł na kòło ë z bëlnym kùfrã wczorajszich òkùnków wëjachôł do Gdini, gdze mieszczuszë chãtno kùpielë te lądowé rëbë, bò tëch mòrsczich najedlë sã dosc.

Jak jô drëdżégò dnia wëgramòlił sã z wërów ë wëlôzł bùten, pò ògrodze wlokła sã dosc gãstô dôka. Zaszedł jem nad stôw, żebë pòwiązac rëbacczé chùtorstwò na jiną rézã. Jak jô doszedł do krziża, czëjã jaczész rzãchòlenié, kwakanié ë trzôskòwanié, jakbë narzékanié. W dôce jô ni mógł dozdrzec, chto to tak wërzékô. Zaszedł jem za szprëcã, zdrzã, a tu grónkò kaczków sã jarchòli i scygô sã pò wòdze, bò jedna mia w sznoblu niewiôlgą płotkã, a drëdżé chcałë jã ji wëdrzéc. W kùńcu ùcekła ze swòją zdobëczą na stôw. Jak ne kaczczi dobadérowa sã, że jô na nie zdrzã, zaczã cziwac pòceszno głowama ë jesz barżi kwakac.

– Co òne chcą? Czemù sã tak drzą? Czemù robią taczi trzôsk? Na co narzékają? Co to wszëtkò znaczi?

Te pëtania, jaczé jô wërzekł na głos, ùczuł Prãgów Bùtk, chtëren w timczasu nadszedł òd stronë szkòłë, a òd sztótu przëzérôł sã temù, co tu na stawie sã z pòrénkù robiło.

– Òne mają co narzekac – rzekł do mie – bò wa pòzbëła je wczora jich pòréncznégò fùdru. Kòżdégò pòrénkù òne tu stojałë w wòdze tëpama do górë, a sznoblama łowiłë so smaczny frisztëk. Dzys le jedna mia szczescé złapac rëbã, to ta reszta sã na waji skarżi ë lameńtëje.

Jak më zaladowelë wszëtczé zachë na wóz, a tatk z Miotkã przed rézą so zażiwelë, niedaleczkò przemaszerowało za régą no kaczé bractwò ë kluka: ne swòje: tak, tak, tak. Przez to swòje kwakanié chcałë pewno pòwiedzec:

– Wa swòje zrobiła, a terô jedzeta, ne nié?! – ë doda swòje: tak, tak, tak.

Jedzemë do Bòrowi. Jô sedzã na bôce, skąd móm dobré wezdrzenié na wszëtkò, co pò drodze je wôrt mòjégò òka. Kamienistą drogą – ùtrapienié zbichòwianów – jedzemë pòd górã przez wies. Na òbù stronach drodżi są kamianné mùrczi pòprzegrodzoné wąsczima drëftama. Wëzdrzi to, jakbë zbichòwsczi gbùrowie chcelë òdgrodzëc sã jeden òd drëdżégò ë òd swiata téż. Za wsą jesmë na łësy górce, skąd je widzec baro dalek. Pòd lasã je zbichòwsczé lesnictwò, w dole na nordowi stronie znóné nama jezoro, a za nim Wëspòwò, a przed nama niewiôlgô grzëpa zwónô Kòwalsczégò Górą, a dalek, tam w tim môlu, gdze słuńce zachôdô, górëje Pùckô Góra, chtërna òd stronë przëjezórnëch łąków je òkaléczonô głãbòką, pòcharatóną cziskùlą.

– Zdrzë le – òdezwôł sã tatk – jaką rótã òwców mô Paczula z Cedżelni.

Na kléwrowiszczu, jaczé cygnã sã pòd Wëspòwsczé Jezoro, bëło widzec wiele biôłëch plachców, chtërne sã rëszałë, miészałë, zbijałë w grëpã, to znôw rozłazëłë sã ë znôw zbijałë w jeden kląb. To wëzdrza, jak ne chmùrczi na niebie, chtërne nié na darmò nazwóné są barónkama.

Za piãkno òblokłim w kwiatë krziżã wjachelë më na Paczulowã Grzëpã, z chtërny Nowi Dwór bëło widzec jak na òbrôzkù. Wëlatiwa z niegò w jednã ë drëgą stronã szasé òbsadzoné drzéwiãtama. Wëzdrza to jak zelonô szléfa przecygnionô przez naszą pòlanã. Wëjachelë më prosto na dwór Lewinë, skrącëlë szasém pòd Miasto (na Wejrowò gôdô sã prosto Miasto) ë przed Królëkòwą kaplëczką skrącëlë më w nowòdwòrsczé përdëgónë, gdze pùrtk gôdô dobranoc ë tëpą zamiôtô miałczi piôsk. Na piôseczkù tim rosłë le zmiarté pùjczi. Tu bë sã nawetkã kòza nie wëżëwiła – tak jô sobie pòmëslôł.

– Jak to wejle je? – zastanôwiôł sã Miotk. – Pò jedny stronie szaségò pszéniczné pòle, a pò drëdżé taczé wëdmùchòwò, jistnô Syberëjô. A pòd Pùcką Górą nawetkã chójczi krziwią sã z biédë.

– Môsz prôwdã, Gùsce! – przetwierdzył tatk. – Wëzdrzą òne tak, jak chòjarczi na Hélsczi Kòsy.

Wjachelë më terôzkã w las. Tu kòniska zaczã nerwés szmërgac tëpama ë chlastac głowama na bòczi. To gzyczi je òpadłë ë òne próbòwa sã na ten ôrt òganiac. Sztërk lasã ë wjéżdżómë na wòlny plac, gdze stoja na krziż trzë bùdë. To bëła Bòrowô, a za nią rozcyga sã jezoro téż tak samò nazwóné. Jak më stanãlë nad wòdą, jô zeskòcził z bôta ë wëszedł na sztrąd.

– Tatkù, to jezoro je czësto jiné, taczé cemné, a wòda je głôdkô ë nic sã na ni nie rëszô. Je taczé pùsté, taczé zabëté w lese.

– Tak je – rzekł tatk – bò to je lesné jezoro, a spòkójné, bò wiater tu nie dochôdô, a cemné, bò wkół je las.

Bëła tu wiôlgô cusza, blós kùkôwka nas wita na swój ôrt. Jak më sã wzãlë do skłôdaniô naszich rzeczi, cos mòcno zatrzepòta nad wòdą. A, to rzma dzëczich kaczków, pewno spłoszonëch naszim rozgardiaszã, òdleca w jiny môl.

– Wejle – rzekł Miotk – tu bë sã przëda flinta. Bëłobë smaczné pôłnie.

Jak më òpróżnilë wóz, a rëbôk zlecył pòd nadzór jednémù z lesnëch klaftowników swój sprzãt, më z tatkã sedlë na wóz, a Miotk na swòjim kòle, ë wszëtcë cygnãlë pòd dodom.

– Tej do witerka – rzekł na òdżegnanié rëbôk.

Drëdżégò dnia ò pòrénk tatk mie pòdwiózł w kòkòszkach do Bòrowi. Miotka jesz nie bëło na placu. Jô tej wzął nodżi za pas, òbchôdôł to lesné jezórkò ë pòdzywiôł jegò apartné piãkno. Samò òbramòwanié wëzdrza jak w pòwiôstce. Zeloné gałąze kłónia sã wòdze, a niejedné dotika je swòjima òpadłima remionama, jakbë chca ùkòchac tã cemną, lesną toniã. Tu pòd tim baldachimã mia schówk wòdné ptôszi ë lesnô zwierzëna, chtërna w jezorze gasëła swòje pragnienié. W pôrã môlach przë brzegù ùsadłë na wòdze kãpë krzów ë lesnégò zelska. Na tëch wësepkach odbiwałë sã ptôszi pòkôzczi spiéwù. W jinym placu jezoro wspòmôga czëstô zdrojowô wòda, jaką niosła niewiôlgô strëga. Jesz w jinym nórce docyga drzémkã zaspónô nocnô dôka.

– Të jes ju tu? To z cebie je pòrénczny ptôch – przerzekł do mie, sedzącégò pò nym spacérkù na pniu scãtégò drzewa, pón Miotk.

Tu na bòrowsczim jezórkù łowienié bëło kùńsztã, rôz że wòda je tu snôdkô, a tej te nieszczãsné, dlô òka niewidoczné kôrcze ë bëlné kamieniska. Pò drëdżim zacygnienim przëszło nama reperowac naderwóné jadro, ale za to ùróbk béł nadspòdzéwóno dobri. Strzébrzëłë sã w òdwłokù machtné ribczi, że jaż miło bëło zdrzec. Zdążëlë më do pòdwieczórkù trzë razë zacygnąc ë na tim zrobilë kùnc. Drëdżégò dnia łowilë më blós dopôłnia, a tej przëjachôł tatk, bë nas przewléc na nôstãpné jezora, w jaczé bògaté są te lasë. Spakòwóny jedzemë lesnyma drożëszczama w pôłniową stronã. Jô sedzã znôw na swòji kôzalnicy. Tak jô nazwôł mój plac na bôce.

– W lese nié tëli gzyczi, co mëdżi żrą kòniszcza. To dô pewno wnet deszcz, a móże szlagã – wróżił tatk.

– Jo, te mërë są baro niespòkójné – przëswiôdczôł rëbôk Miotk.

– A to co za plëta z lewi stronë? Ni to jezoro, ni stôw, a nôbarżi wëzdrzi za błotkã, taczim, jak to Elwartowé w Strëgach.

– To je, synkù, jezórkò Pałsznik – òbjasnił mie tatk.

– Je jesz drëdżé pòdobné, a zwie sã Kripkò – dodôł Miotk.

To, òkóma chtërnégò më jachelë, mia baro pòkrziwioné brzedżi, a wkół niegò bëłë torfòwiska ë mòkradła. Drzewa, jaczé wkół niegò stoja, bëłë jaczész niedorosłé, pòkrziwioné, chërlëkòwaté. Na brzegach bëło wicy zelëska ë różnégò charłãstwa, a pò wòdze płënãłë pòrosłé krzami kãpë. Tu bëło widzec, jak las zmôgô sã z wòdą, nad chtërną kłãbiłë sã òparë. Dzywné, ale téż czekawé bëło to jezórkò we westrzódkù lasu.

– Tu më doch nie bãdzemë łowilë? – z niedowierzanim spitôł jem sã pana Miotka.

– A bëłobë to mòżlëwé? – pëtanim òdpòwiedzôł rëbôk.

– Tu w lese, ale barżi pòd Przetoczëno, je jesz trzecé niewiôldżé jezórkò. Le wòda w nim mô cemną, czôrną jak pëk farwã. Mô bëc baro głãbòczé ë sëgac jaż do piekła. Ti czôrny biésë wcygnãlë tądka do królestwa Lëcëpierza ju wiele lëdzy. W tã głãbią wjachała przódë karétą bùsznô hrabianka, bò òna mia miec z pùrtkama jaczész niejasné kùńszachtë. Tak przënômni lëdze pòwiôdają.

– Jo, Gùsce, to są znóné bajdë, ale jô w nie nie wierzã – rzekł z przekònanim rëbôk Miotk.

Torfiastima drożëszczama dojachelë më do jesz jinégò jezora w lese. Bëło òno pòdobné do tegò w Bòrowi, le wiele miészé. Wòda bëła tu barżi cemnô ë wëzdrza na czëstą, a sztrąd béł piôszczësti. Nazywało sã Wigòda, tak jak rozsadłé przë nim lesnictwò. Tu jô ju béł ë stądka jô wiedzôł, jak sã zwie.

– Tu bãdze dobré łowienié – rzekł jem pò fachòwémù.

– Trzë dni je z rëbôkã razã ë chce sã znac na rzeczi – przëgôdôł mie tatk.

– Nié, synkù, tu łowi sóm fërszta – jak nigdë nic pòwiedzôł Miotk.

Le znónyma rëbôkòwi drożëszczama wëjachelë më na grzëpkã przë samëch niwach. Tu bëło sã na co przëzdrzec. W dole przed nama rozléwa sã niewiôldżé jezórkò, na chtërnym pławiła sã rzma pstrokatëch kaczków. Na niewiôldżi łączce bùszno wëstôwiôł swòje zmiarté gérë bòcón, chtëren co sztërk cos tam w pażëcë sznoblowôł. Jednym razã wërzucył w lëft cos z rozczapiérzonyma szpérama, złapôł drëdżi rôz ë pôłkł, to le przez jegò gardło przeszedł taczi wëcësniony gùz. Wcale sã za nama nie òbzérôł, le ùdôwôł, że nas nie widzy.

– Ten bòcón to je sama bùcha – pòwiedzôł jem z przekąsã.

– Te dwòrsczé bùdinczi za jezórkã to są Wiôldżé Bieszkòjce, a to tu jezórkò zwie sã Môłé Bieszkòjce – òbjasnił mie tatk.

– Tu biwają bëlné rëbë – stwierdzył pón Miotk, a tej sã zwrócył do mie:

– Biôj le do tegò dwòru ë rzecze: – Rëbôk Miotk kôzôł sã spëtac, czë w wajim jezorze mô bëc łowioné? Òn tu je z bôtã ë jadrã.

Jô szedł përznã w strachù ë so pòwtôrzôł, co jô miôł pòwiedzec. Jaż przed pòdwòrzim òpadłë mie dwa zażarté psëska, a ten trzecy na lińcuchù ùjôdôł przë bùdze. Terô jô nie wiedzôł, czë wërëwac w tił, czë wrzeszczec na całi głos. Jô le tuńcowôł w môlu ë zdrzôł szczerzóm w slépia. Òne jednak corôz blëżi do mie pòdchôda. Na szczescé wëszedł z chëczi pòstawny chłop z czôrnym wąsã ë rzekł do psów wcale nié głosno: do bùdë. Psë wcësnã tëpë midzë nodżi ë ùsmùloné odstąpiłë òd mòjich nóg. To béł mój retënk, bò jak to bë dérało jesz dłëżi, jô bë ze strachù w bùksë so nadojił. Jak jem przëszedł do se, tej jô domëslił sã, z czim jô tu béł przësłóny. Pón dwòrczôk, jak sã dowiedzôł, że rëbôk je ju tu, halôł mùcã, krëczew, cygarã ë szedł ze mną nad jezoro. Tam ùgôdelë z rëbôkã co ë jak. Naszi chłopi zażëlë prizë, a pón tobaczi nie wzął, le pòkôzôł na cygarã.

Wzãlë më sã zarô do robòtë. Zacygnãlë jadro tak, żebë pół jezórka objąc. Pón wzął sã téż do robòtë. Òn z tatkã cygnãlë jednã linã, jô z rëbôkã drëgą. Jadro bëło nastawioné na głãbiã ë trzeba sã bëło dobrze przëłożëc, żebë je cygnąc. Wzątk béł wiôldżi. Pón chcôł blós wikszé rëbë, a te môłé kôzôł wrzëcëc do wòdë. Ùróbk pòdzelił na dwa dzélë: wikszi dlô se, a miészi dlô rëbôka za łowienié.

Zarô pò pôłniu zaladowelë më rëbacczé narzãdza na wóz ë pòdjachelë do nôstãpnégò, wikszégò jezora, rozlónégò w dosc rozległim kòrëce, përznã niżi òd pòprzédnégò. Pół jezora bëło òbramòwóné lasã, a drëdżé pół grzëpama ë łąkama, westrzódkã chtërnëch przepłiwa strëga w stronã Pieczełka. To bëło Bieszkòwicczé Jezoro, chòc ùczałi na nie gôdają Zawiat.

– A wiész të, czemù tak na nie gôdają? – z tim pëtanim zwrócył sã do mie pón Miotk.

Jô le skrącył głową, a tej mój szef pòwiedzôł, że ò tim je takô legeńda, chtërnã mie pózni pòwié.

Jak më rozladiwelë wóz, môłi pasturk przënëkôł nad wòdã krowë ë pôrã òwców. Pùdżi chòdzëłë spòkójno, a krowë, nôbarżi te jałówczi, wëmiôtałë ògónama we wszëtczé stronë ë sã ògóniałë przed gzélama. W jednym momeńce nôbarżi niecerplëwô jałówka pòdniosła ògón w górã, fiknã nogama ë ùjã pòd Bieszkòjce. Drëdżé zrobiłë to samò. Knôpiczk, chtëren przënëkôł bëdełkò na wédã, ni miôł nic do gôdczi. Wrzeszczôł na psa: – Ali, Ali, przënëkôj je nazôd! – ale òn jesz jima pòmôgôł ùcekac. A pùdżi òsta na trôwie.

– Jak jedno pòdniesë tëpã w górã, to jiné zrobią to samò – skwitowôł zdarzenié nasz rëbôk.

– To doch do grzmòt, co to bëdło sã tak gzëje – wróżił mój tatk.

– Pòwietrzé je taczé czãżczé ë je baro parno – dodôł pón Miotk.

Zajachelë më nad jezoro òd stronë Bieszkòjc. Jak jô z czôłna zdrzôł na wòdã, òna wëdôwa mie sã baro nierównô, takô pstrokatô. Tam dalek pòd lasã bëła mòcno cemnô, barżi w naszą stronã wëdôwa mie sã mòdrawô, we westrzódkù wchôda w strzébrzną, a tu pò naszi stronie bëła żôłtawô.

– Czemù ta wòda je òd ti stronë tak dalek od sztrądu takô jasnô, żôłtawô? – béł jem niszrich ë ò to spitôł sã pana Miotka.

– Tu je tak dalek w jezoro snôdczé dno, a na dnie je żôłti piôseczk – wëklarowôł mie rëbôk.

Jak më złożëlë całi nasz króm nad jezorã, niebò òd stronë Lãbòrga zaczina zacëgac sã cemnyma chmùrama. Pò jaczymsz czasu dôł sã czëc daleczi grzmòt ë zaczã sã łiskac. Pózni corôz czãszczi pòłómóné łiskawice przecyna czôrné chmùrzëska, a nierôz spôda na pòcemniałi las. Grzmòt wzmôgôł sã z minutë na minutã. Jednak ta òstatnô hëc zrobiła swòje.

– Bãdze czãżkô bùrza – rzekł rëbôk ë dodôł: – Më doch mùszimë stąd rëknąc.

– Jô kòni nie òstawiã – rzekł tatk. – Ale wa móżeta wërëwac.

Pò jaczimsz czasu jô z rëbôkã wzãlë nodżi za pas ë wdrapelë sã na grzëpã do bùdë mieszkeńców pani Ruchniewicz. Më ledwò zdążëlë wlezc na pòdwòrzé, a zaczã strzic nôprzód wiôldżima kroplama, a tej szmërgnãło gradã tak wiôldżim jak bónk. Gradu nie dało wiele, ale deszcz sã wzmôgôł ë przez pòdwòrzé leca machtnô rzéczka na drogã. Më wskòczëlë do dómù, a bùten òstôł sóm òdżin. To ju nie bëła łiskawica, ale jedna wiôlgô jasnosc, chtërna robiła z cemnicë dzéń. Wcyska sã do jizbë ë płoszëła dzecëska. Nas starszich téż. Nawetkã pies dostôł strach, wcësnął sã pòd ławã do nóg ómamë, chtërna zdjã z gòzdza różeńc ë zaczã òdmawiac pôcórk. Wszëscë klëklë ë mówilë razã z nią różeńc. Stark, chtëren jesz przed deszczã chòdzył bùszny ë swiãconym zwónkã òdgóniôł nieszczescé, terô robił to samò w chëczach.

W nym jizba stanã w ògniu, wszëscë przësedlë, a mie sã zdôwa, że jaczisz stolëm wstôł z grobù ë rozdzarł mòdrą pòwłokã na pół. Trzôsk béł tak wiôldżi, że zgasła swiéca, a mëmka krziknã:

– Jezës, Marija! Më sã pôlimë!

Ale nié. Piorun trzasnął w klón na pòdwòrzim, òderwôł òd niegò całą bòrdã szpletrów ë rozdrzucył je pò pòdwòrzim.

– Tak òkaléczëc drzéwiã, ale szczescé bòsczé, że nie rąbnął w bùdinczi – rzekł Plichta, jak wëszedł pò bùrzi na pòdwòrzé.

Jak ten grzmòt przelecôł, wëszlë më téż bùten. Wszãdze lałë sã strëdżi wòdë.

Łiskawica ë cało bùrza cygnã w mòrze. Padôł jesz drobny deszcz. Nad cemnym lasã rozkwitła cëdownô tãcza. Wëdôwa mie sã, że òna pije jednym kùńcã wòdã z jezora. Drogą, jaką më schôdelë do tatka, rwa całô rzéka, chtërna wëdzéra piôsk ë niosła gò na łąkã. Dwie szkòdë narôz: droga z wëdzartima kùlama ë łąka przëkrëtô piôskã. Żëtkò bëło w wiele môlach ùległé, a niejedne kłosë leża na zemi. Grôd zrobił swòje. Na jezorze bëłë jesz brąbòle, a wòda jakôs przestraszonô.

Doszlë më do fùrmanczi. Kònie bëłë wëprzëgłé ë ùwiązóné do drzéwiãca. Tatk wëlôzł spòd bôta ë wcale nie béł mòkri. Za to kòniszcza òcéka wòdą ë pôrzka przestraszoné. Zebrelë më sã chùtkò ë cygnãlë pòd dodom. Drodżi bëłë wszãdze ùszkòdzoné.

Pò niedzeli wzãlë më sã do łowieniô w Bieszkòwicczim Jezorze. Tu bëłë wszelejaczé rëbë, a pò grzmòce lazłë òne same w jadro. Tatk co dnia zabiérôł rëbi ùróbk ë wiózł do Gdini, gdze Miotczënô nima heńdlowa. W strzodã z rena më sã rëchtowelë do pòstãpny przeprowadzczi, tim razã na marchòwsczé jezora. Na to wikszé Lesôcë gôdają Kòleczkòwsczé, a na to drëdżé Dampcowé Jezoro. Wëjachelë më znad jezora Zawiat – niech tak bãdze – na szasé, a tej zygzakòwatą drogą pòd górã na rówiznã przed lasã. Pò lewi rãce mielë më sztrémel chòjnë zwóny Sztëbòwą Rëją, a pò prawi stronie sztërk w pòlu trzë chałpë. To bëła Cérzniô.

– Czedës przed latama bëła tu smòlarniô, a pózni karczma – òbjasnił mie tatk, a Miotk dodôł:

– Jo, na téma Cérzni, Piecewi, Kristkòwa, Pieczełka je wiele pòwiôstków. Jô ju wiedzôł òd mëmë, chtërna pòchôdza z tich strón, że w Cérzni ùrodzył sã ë za dzecka mieszkôł piesniodzej naszich strón ksądz Heyka.

Wjéżdżómë w las, piãkny bùkòwi las, gdze jaż sã rojiło òd wszelejaczich mùszësków. Ptôszczi jakòs smùtno spiéwałë. Rëbôk twierdzył, że to sã zbiérô na nowi grzmòt. Na wòlnëch môlach lôta całé chmarë mëgów. Jak më skrącëlë flastrã pòd Kamiéń, ùzdrzelë më w pòdmòkłim rewirze lasu pôrã białków, chtërne zbiérałë czôrné jagòdë. Pewno przeczeka grzmòt, a terô sã spieszëłë.

– Bòże wama pòmagôj! – rzekł ë zdjimnął mùcã Miotk.

Wëjachelë më na Sarnią Górã. Tu stôré dãbë ë bùczi pilowałë tego placu, nôwëższégò na całi kréz, przez co czëłë òne sã baro wôżné, jak żôłnérze na wachce. Përznã w stronã, na Bùkòwi Górze, òsta blós same chójczi, a te falszëwie zdrzałë na sąsadów z trochã wëższi grzëpë. Cos mie strzélëło do głowë, że drzéwiãta na tëch dwùch górkach mùsza miec ze sobą wòjnã, wòjnã na kamienie, bò tëch tu wszãdze wôla sã baro wiele. Przed nama ùkôza sã marchòwskô dolëzna, a za nią, za pùklowatim wałã niewiôldżich grzëpków, marchòwsczé jezora. Jedzemë dali òkóma Betlejem, a przed Cedżelnią zjéżdżómë na sztrąd.

– To je sobie taczé wikszé jezoro. Je dobrze nasłuńcowóné. Tu mùszi bëc rib a rib. A pewno ë lasfòrë sã trafią – jô zaùważił na głos.

– Òn ju znôw sã mądrëje – skarcył mie tatk.

– Terô nie gadôjta, a do robòtë – chcôł nas pògòdzëc Miotk.

Pò rozladowanim naszégò rëbacczégò kramù, chłopi so sedlë na rzmie, a jô zaczął òbchadac no jezoro òd czelińsczi drodżi. Tu bëła wiôlgô głãbia, przed chtërną òstrzégł mie zarô pò przëjezdze pón Miotk. W tim môlu z jezora wëpłiwa rzéczka Zôgòrzónka, przez Lesôków nazwónô Slëża, a na kôrtach figùrowa jakò Zôgòrskô Strëga. Z tegò môla pò lewi rãce jezoro bëło òbstawioné lasã, a z drëdżi stronë pòd samą wòdã pòdchôdałë bùdinczi Cedżelni. Procëm mie òba jezora òddzélôł baro wąsczi pas zemi, chtërnym grãdo bëło przelezc nawetkã pieszémù człowiekòwi. Na prawi rzmie białka wëbiéra hôkã bùlewczi, a wëżi jaczisz gbùr brónowôł pòle. Za nim szła chmara dëmù ë łazëłë wroniska, chtërne chca nalezc jaczégòs sëtégò robôka.

Tu na Marchòwach më łowilë całé dwa dni, a to sã nama òpłacëło. Jadro za żódnym zarzucenim nie bëło pùsté. Na drëdżim jezorze më nie łowilë, bò Dampc miôł swój bôt ë jadro, a na trzecym Lidtkòwim ë nôstãpnëch jezórkach to nie bëło nawetkã mòwë ò rëbaczenim.

Jak më przëjachelë zrobic pòstãpną przeprowadzkã, na jezorze bëła rzma gãsy, a dali nurkòwałë dwa nurczi. Słunôszkò, chtërne wstało dzys taczé opłakóné, rzuca na wòdã czerwònawą smùgã. Bëło, jak na westrzódk lata, dosc chłodno. To ju pôchnã za jesenią, a żniwò stoja jesz w pòlu.

– Terô w rédze je Kamińsczé Jezoro – rozsądzył szef rëbacczégò rzemiosła.

Jedzemë przez Bieszkówkò piôszczëstą drogą pòd las, gdze drożëskò parłãczi sã z flastrã, chtëren më ju przejéżdżelë na Wrãczce. Pò prawi rãce mómë jezoro Môłé Òkùniewò, a pò lewi, dali w lese, Wiôldżé Òkùniewò. Za tim pò prawi rãce widzymë lesnictwò, chtërno mô taką samą nazwã, jak to jezoro. Wëjéżdżómë na niwë ë jedzemë bòkã smùżczi łączków, westrzódkã chtërnëch zmiérzô do lasu strużka. Òna sã wije jak slemiéń pòrëszony czijã, jak chce sã skrëc przed zleczińcą, chtëren wszëtczé padalce mô za znije.

– Co to je za wies? – spitôł jem sã, bò jem nie béł sebie pewny.

– Kamiéń, knôpie, a za nim môsz jezoro ò ti sami nazwie – òbjasnił mie pón Miotk ë pôlcã wskôzôł przed sebie.

Dzywné to jezoro. Barżi pòdobné do szeroczi rzéczi niż do jezora. Wcyskają sã w nie taczé wąsczé zbérczi zemi, môlama pòrosłé krzama, a téż gdze niegdze drzéwiãtama. Kùńca jezora ni mógł jem dozdrzec, bò te wrostë zemi w jezoro go zasłónia. Wòda bëła tu czëstô, sztrąd piôszczësti. Na ten piôseczk wałë wërzuca swòje skarbë: drobné, jakbë malowóné kamiszczi, pòkrąconé mùszelczi ë jiné ùkôzczi mie nieznóné. Z jedny stronë dochôdają do niegò pòla ze złocącym sã zbòżim, z drëdżi krze ë chòjnë. Wzdłuż jezora cygnie droga, chtërną më jedzemë szëkac dobri dostãp do wòdë, gdze sã rozkłôdómë ë szëkùjemë do naszi robòtë. Rëbaczenié jidze nama sprawnie. Pò chtërnym ju zacygnienim jô krziknął na całi głos:

– Znija w jadrze! Nie chwëtôjce ji, bò òna kąszi!

Tak jô sã dzarł, a rëbôk spòkójno wëplątôł tã znijã z jadra, pòsmùkôł jã, a mie skóra scerzpła na amen. Pò chwilce rzekł jakbë nigdë nic:

– To doch je wãgòrz, të głëpcu.

– Co? Wãgòrz w jezorze? Òne doch żëją blós w mòrzu.

– Tak, synkù. Ale to je jedno z rzôdczich jezorów, gdze gniéżdżą sã te smaczné – jak të gôdôsz – znije. Je pòwiôstka, że to jezoro mô pòłączenié pòd zemią z mòrzã ë tim pòdzemnym karnôlã dostôwają sã tu te twòje znije.

Jezoro Kamiéń je nôgłãbszim na Lesôkach, bò – jak pamiãtają nôstarszi rëbôcë – jidze òno 60 métrów w głąb. A nie je samò w tim nórce kaszëbsczich strón, bò za nim je Wësokô, dali Brzezónkò, Jelónk ë òba òtalżińsczé: Wiôldżé Òtalżëno ë Môłé. Bòkã jesz je Jezoro Łekno. Wòdë, smùżczi ë lôsczi dwają piãkno ti zemi.

– Òsta nama jesz trzë jezora do òbskòczeniô tegò lata, to je Mùlk, Òrzechòwsczé ë Tëchòmsczé – meditowôł sóm do se Miotk.

– Ale nas zaskòczą żniwa – martwił sã tatk.

– To doch sã do jedno z drëdżim pògòdzëc. Wa pòmògła mie, jô pòmògã wama. Czedë të, Gùsce, zaczinôsz?

– Jô bë chcôł pò niedzeli.

– Tej zgòda. Czwiôrtk, piątk łowimë na Mùlkù, a w sobòtã klepiemë kòsë – pòstanowił rëbôk.

Jak më wëjachelë na zberk Czelna, pòkôzôł nama sã pëszny widok. W dole rozléwa sã strzédny wiôlgòscë jezoro, a za nim pòd górką stojôł kòscół, jeden z nôstarszich w nordowi stronie zemi kaszëbsczi. Jegò apartnô zwónnica ë frontowô scana odbijałë sã w jezórny toni. Stanãlë më w môlu, gdze Czelónka wëpłiwô z jezora Mùlka ë zmiérzô łąkama do jezora Tëchóm. Jak më skłôdelë swòje klamòtë, przëleca pôrã knôpów ë òbskôkiwa nas z wszëtczich strón.

– Bãdzemë më, wùja, mòglë pòmòc cygnąc jadro? – zalécelë sã rëbôkòwi.

– A nie mdzeta wa chca miec za tã pòmòc zapłaconé? – spitôł sã rëbôk knôpów, chtërni tak zalécelë sã do robòtë.

– Zapłaconé nié, ale jakąs ribkã më bë wzãlë.

W piątk póznym pòpôłnim tatk przëjachôł za nama. Całi sprzãt rëbôk zdôł pòd opiekã Kùstuszowi, do chtërnégò to jezoro nôleża. Terô nas czeka jinô robòta – żniwa. Przedłużëłë òne sã ò całé trzë dni, bò przez dwa to përznã pòpadiwa. W czwiôrtk przewiozlë më nasz sprzãt rëbacczi nad Òrzechòwsczé Jezoro, chtërno leżi za Wôrznã w niewiôldżim dole. Różni òno sã tim od jinëch, że prawie całé leżi na wòlnym môlu. Dochôdają do niegò łączi, wédë, pòla ë taczi nypsk lasu. W wiele môlach brzedżi są pòrosłé charzczama.

– Tu më sã wnetka ùwiniemë – stożił jô rëbôkòwi.

– Kò jo. To bdze zależa òd te, jak më sã przëłożimë do robòtë. Ale lepi gadac hop, jak rów je za nama, abò chto w przódk szacëje, dwa razë rechùje.

Rëbôk Miotk chãtno gôdôł ë lubił stożëc. Jô na to jegò wëmądrzanié nawetkã rôd słëchôł. Zresztą jô nie béł lepszi.

Jak më todrowelë nad to jezoro, tej na grzëpce za rowã jô ùzdrzôł szkòłã. Tej mie przëszło na mësl, że ferie sã prawie kùńczą ë trzeba bãdze ten ostatny rok òdklepac. A z drëdżi stronë bra mie corôz wikszô teskniączka za szkòłowim żëcym. Në, to sã chùtkò zmieni. Jesz to Tëchòmsczé Jezoro, a mòja rëbackô służba sã skùńczi.

Dwa dni nama dérowa łowienié tu w tim jezorze, nazwónym òd òrzechów Òrzechòwsczim. Tu mô bòdôj, jak wôrzónie gôdają, co jaczisz czas strôszac. Niedaleczkò òd jezora, na zómkòwiszczu, òdprôwiô pòkùtã jakôs czôrnô dama. Zresztą z kòżdim jezorã je związónô jakôs pòwiôstka, jak nen szkólny gôdô, legeńda. Jakbë tu mògło sã bez ni òbéńc. Téż całô réga wiérsztów je malëje:

Ò wòdë domôcé, jezora srébrné,
Jakże wa mërgôta na miesąc bladi,
Na złoté słunôszkò ë na las szadi,
Téż na pùklowaté smùdżi niechlëbné.
(B. Bòrk, Kaszëbsczé wòdë – wëjimk)

Nalezlë më sã nad nôwikszim jezorã w tëch stronach, to je nad Tëchòmsczim, chtërno przódë zwa sã Wôrzno. Je òno – jak wiedzôł rëbôk – dwa tësące ë piãcset métrów dłudżé, a w szérz mô tësąc trzësta. Mô òno całé 580 mórg tôflë wòdë. Tu mô bëc czëstô wòda ë stądka trzimią sã w nim leszcze. Môlama są głãbie, chtërne dochôdają do prawie sédmëdzesąt métrów w gruńt. Z jezora wëpłiwô Strzelniczka, na chtërną stôri lëdze gôdelë Wôrznica.

– A wiész të, skądka ta nazwa Wôrznica, a téż Wôrzno pòchòdzy? – spitôł sã mój pón od łowieniô.

– Ne nié. Zdaje mie sã, że òd warzeniô.

– To të jednak wiész.

Jô sã jesz dowiedzôł, że nad tim jezorã lëdze w nôdôwniészich czasach wëbùdowelë z zemie dwa zómczi, zwóné téż grodzëskama. Tu bòkã tegò jezora za stôrëch czasów przechôda droga, chtërną pòlsczi królowie cygnãlë nad mòrze. Stądka jesz dzys starszi lëdze gôdają na tã drogã – Królewskô.

Łowienié bëło tu prosté, a nama, to je tatkòwi ë mie sã spieszëło. Tej téż tatk nama pòmôgôł w naszi rëbacczi robòce. Më le łowilë w jednym nórce, bò co do ti resztë nie bëło ùgôdóné. To jezoro nôleżi do pôrã panów, tej téż trzeba miec òd wszëtczich zezwòlenié, a tego pón Miotk ni miôł.

Robòtë kùńc. Tatk przëjachôł za nama w piątk, a drëdżégò dnia zawiózł rëbacczi sprzãt Miotka na Zôpùcką, bò òd pòniedzôłkù tam na Żarnowsczim Jezorze bãdze łowioné, ale ju beze mie.

To béł jednak dobri czas nad tima jezorama, baro ùceszny, pòżëteczny, a téż pòùczający. Jak më sã żegnelë, chca mie sã zanócëc znóną rëbacką piosnkã:

Chto chce przeżëc dobré wczasë,
niech w lesôcczé jedze lasë.
Tam kaszëbsczi dobri lëdze,
pòmògą mù w kòżdi biédze.
Kaszëbsczé jezora, lesôcczi las,
nordowé Kaszëbë wòłają nas.

(wg A. Peplińsczégò)

Pòwiôstczi ò lesôcczich jezorach

Wëspòwsczé Jezoro w legeńdze

Za stôrëch czasów, czej wikszosc zbichòwsczich pòlów bëła zarosłô wiôldżima lasama, na grzëpie przë nym stawie, stojôł dwór kamianny, a w nim mieszkôł rińca, wiôldżi pón, chtëren nie lëdôł towarzëstwa ë ùnikôł sąsadów. Sóm jachtowôł pò lasach, sóm jezdzył na wòjnã, sóm sedzôł w swòji kamianny chëczi. Ani razu nie sprôszôł gòscy, a cëzëch gònił ze swòji pùstelni. Lëdze gôdelë na niegò dzëwôk abò sobiepónk.

Rôz na jachce niespòdzóno spòtkôł baro piãkną dzéwkã na kòniu w jachtarsczim stroju. Bëła tak piãknô ë tak wrëjarskò sã do niegò ùsmia, że stanął w môlu, jakbë wrosłi w zemiã ë zdrzôł na nã zjawã jak w swiãti òbrôzk. Bëła pierszim człowiekã, przed chtërnym nie skrącył w stronã. Do ny dzéwczi pierszi rôz w żëcym ùsmiôł sã całą gãbą, a òczi nie spùscył w dół, jak przed jinyma lëdzama. Béł nią ùroczony ë wzã gò wiôlgô chãtka z nią sã kòlegòwac. Pò jaczimsz czasu zdobéł sã nawetkã na gôdkã ë wëcësnął z sebie:

– Ale jes të piãknô! Të jes jak prôwdzëwi aniółk.

Pò tëch słowach na piãknô jachtôrka zawróca kònia ë zdżinã w gãstwinie. Zbichòwsczi rińca pògalopòwôł za nią, ale chòc gnôł na òslep, ji ju nie dogònił.

Òd negò czasu prawie co dzéń jezdzył nibë na jachtã, ale zwierzëna gò nie òbchòdzëła, le wzérôł za ną jachtôrką. Długò tam jezdzył ë miôł ju zwątpioné, czë jã jesz ùzdrzi. Ale jednégò dnia midzë krzama mërgnął kóń. Na nim sedza ta, chtërny szukôł. Serce pòdeszło mù pòd gardło ë pògalopòwôł za nią. Òna ni mia zamiaru wcale ùcekac. Bëła jesz piãkniészô, a ji ùsmienié òpãtało rińcã, że bez zastanowieniô zeskòcził z mrózka, pòdbiegnął do dzéwczëca, zesadzył jã ze sodła ë mòcno przëcësnął do swòji piersë. Na sã wcale nie broniła.

No dwòje tak do se przëpadło, że bez sebie ni mògło żëc. Rińca chcôł sã z jachtôrką òżenic, ale tej sã òkôza, że òna je przeznaczonô wësoczémù ùrzãdnikòwi z pùcczégò starostwa. Jachtôrka za żódné skarbë nie chca wińc za negò pùcczégò ùrzãdnika. Terô, jak pòzna zbichòwsczégò wòjôrza, cwiardo rzekła òjcu:

– Jô nie chcã wicy czëc ò nim, ani widzec tegò kawalera z Pùcka. Jô nie chcã gò znac!

Òjc sã rozgòrził ë zakôzôł ji wëjeżdżac z wëspòwsczégò dwòru. Jak to nie pòmògło, zamknął jã w jizdebce w cemnym sklepie.

Zbichòwsczi rińca, jak sã ò tim dowiedzôł, zajiscył sã, sedzôł jak miedwiédz w swòji zbichòwsczi dwòrsczi chëczi ë przeklinôł sebie ë Bòga. Tej sã ù niegò zjawił Lëcëpiérz ë zaczął gò nôprzód pòceszac, nad nim sã ùżalac, a w kùńcu ni stąd, ni z znąd rzekł:

– Jô waji złączã, jak sã zgòdzysz pò smiercy mieszac wãgle w piekle. Jô ce do jachtôrczi zaprowadzã tak, że nicht ò tim nie bãdze wiedzôł.

To sã rińcowi widza ë swòją krwią pòdpisôł pòdetkłi mù przez biésa cërograf. Tej Lëcëpiérz zaczął kòpac pòdzemny gank ze zbichòwsczégò do wëspòwsczégò dwòru. Robòta szła mù dobrze jaż do Wëspòwsczégò Jezora. Tam natrafił na wiôlgą głãbiã ë béł zmùszony jic głãbòk w gruńt. Sprowadzył so diôbelską pòmòc ë swòjégò dokònôł. Tim gankã zaprowadzył rińcã do sklepù, gdze sedza no piãkné dzéwczã. W sklepie zapanowało wiôldżé szczescé, czegò pùrtk baro ni mógł zlëdac, a jesz barżi tegò, że rińca zaczął przepraszac Bòga za òbrazã. Wënëkôł ze sklepù swòjim gankã pòd jezorã. Pòd ną głãbią répnął swòjim rogatim wrëkã w zwelã ë przëbił jã do wòdë. Ta chlustnã bënë ë zala pòdjezórny gank razã z czartã. Tak to je – gôdelë pózni lëdze – że chto na jinégò czichô, sóm wnetkã zdëchô.

Jak sã no dwòje w sklepie sobą naceszëło, tej dzéwka rzekła:

– Jidzemë do tatka dlô gwësnoscë.

Pón Wëspòwa ùznôł, że swój le je wiedno swój ë córkã bãdze miôł bliskò. Wëprawił jima taczé wieselé, ò chtërnym lëdze gôdają do dzys dnia. A zbichòwsczi rińca sã czësto òdmienił ë stôł sã normalnym człowiekã. Wejle, jak to białka móże chłopa òdmienic. Colemało pò pòszedle przëszło dobré wiodro. A no dwòje żëło w szczescym wiele lat.

Jezora, jezórka, plëtë midzë Wëspòwã a Bieszkòjcama

Przed latama latecznyma Pińsczé Błota bëłë wiele wikszé, tak wiôldżé, że cygnãłë sã òd Wëspòwsczégò Jezora jaż pò Piecewą ë dali do bieszkòwicczich jezór. Nôleżałë do nich jezórka, błotka ë plëtë kòle zbichòwsczi Cedżelni, topiéle pòd Nowinama, dzys prawie zarosłé Pińsczé Jezoro, Tobòłë. Nôwikszé torfiasté topielëska bëłë przed Pińskama, w tim môlu, skąd w pôłniową stronã wëpłiwô Strużka, a Zbichówka na nocną stronã do Zbichòwsczégò Stawù. Lëdze gôdelë, że kòżdô z tëch rzéczków mia swòjich pòpławników, zwónëch jinaczi trzãsëwidama, strëchama z latarnią abò krócy latarnikama. Te błotné dëchë, baro robòcé, ale téż rowarsczé, cygnã wòdã z nëch błotów, kòżdi w swòjã stronã. Przë tim dochôdało do zwadów ë górzów. Òb dzéń jich nie bëło widzec. Za to wieczórkama ë nocama kòżdi mógł ùzdrzec ne błotné òdżenczi, jak nad wòdama skôkałë, tuńcowałë, gòniłë sã na miónczi ë krążëłë jeden za drëdżim. Chto to widzôł, dostôwôł czãsto taczégò òbarchù, że lôzł na òslep w ne topiéle.

Bëło to w nëch latach, czej w Cérzni bëła karczma. Smòlôrz Gùstk z Pińsków béł ù swégò półbrata w Cérzni, a że bëła to wilëjô swiãtégò Jana, zaszlë do ny karczmë ë pòcygelë mòcny miód tak długò, jaż wëcedzëlë całi kùfel. Gùstk z dëmã pòd mùcą szorowôł pòd Pińsczi ë zamiôtôł piôsk na drodze. Za Piecewą zgùbił drogã. Chcôł w lewò, ale to gò wiedno pòpicha w prawò. Tak wlôzł na ne Tobòłë.

– Dze jô jem? – gôdôł sóm do se ë sã dzëkò òbzérôł, bò pòd nogama czuł trzãsawicã. Òbchlastnął sã w stronã lasu ë cos mù sã zdôwało, że pòd lasã je chëcz, a za òknã pôli sã wid.

– Mia to bë bëc Pińsczi? – pitôł sã samégò sebie. Nie baro mù to wëzdrza za domôcą wsą, ale lôzł na nen wid jak Kąkòlowé celã w stôw. Jak òn sã rësził, wid zaczął téż maszerowac.

– To je chłop z latarnią, a nié wid z chëczë – wëmùrmòlił Gùstk.

– Hej! Dożdżë na mie, pùdzema razã! – zawrzeszczôł na negò latarnika. Ten nick. Szedł wiedno dali.

– Co? Tobie nie je dosc piãkno ze mną gadac? Jô ce zarô dogòniã! – wrzeszczôł spiti jąkała.

Chcôł jic chùtczi, ale nodżi mù sã plątałë. Czuł, że zapôdô w ne topiéle, bò w skòrznie mù sã leje wòda. Zaczął szpérama przebierac corôz chùtczi. Chcôł kònieczno wërwac sã z mòdë ë dogònic nen wid, ale to gò trzima ë cygnã w gruńt.

– Pùscë! Pùscë, pieczelnikù, bò ce kòpnã w rzëc, pùrtkù przeklãti! – klął ë szarpôł sã jak òpãtóny. W kùńcu zrobił pôrã kroków ë … plómsnął do torfkùlë. Zëmnô wòda gò otrzézwia. Wëchlapôł sã w ni jak gãs w błotkù ë wëskòcził z ny topiélë na drëgą, sëchą stronã.

Terô wzął gò strach. Dobadérowôł sã, że sã nalôzł w topiélach. Nëch widów nalazło sã wicy. Zaczãłë tuńcowac corôz blëżi, a z błotków òdezwôł sã żabi smiéch. Nie béł pewny, czë pòpławnice, czë żabiska sã z niegò smieją, czë sã ceszą z tegò, że wëlôzł z tobòłowsczich pòpławów. Òtrzézwiałi Gùstk zaczął ùcekac, jaż sã za nim kùrzëło.

Pòwiôstka ò Pińsczich Błotach

Rôz, a bëło to przed nyma swiatowima wòjnama, Figlónów Mack z Pińsczich Pùstków zwlokôł kamienie z pòla. Przeszkôdzałë mù w òranim ë ju wiele płëgów napsuł. Nôbarżi mierzało mù na jeden wiôldżi kam, co bùszno sztopërczôł pòd górką bliskò Pińsczich Błotów. Trzeba gò bëło wiedno òmijac. Przëszedł tej czas, żebë gò wërugòwac ë zwléc na stronã. Terô, czë trzeba bëło to zrobic, Mackòwi stało sã jakòs dzywno, kąsk jakbë smùtno. Kam miôł sztaturã dosc òsoblëwą: ù górë béł wãższi, przë dole szerszi, a w pòłowie béł zwãżony. Tej, żelë chtos chcôł, mógł z dôleka dozdrzec w nim figùrã człowieka, jaczégòs pasturza stojącégò na deszczu z miechã narzuconym na głowã. Mack òd młodoscë widiwôł gò w tim môlu.

– A móże të, bratkù, do czegòs sã jesz przëdôsz? Móże rôz czedës wieżã abò kòscół na cebie pòstawią – gôdôł sóm do se, czej zakłôdôł zôdzerzgã w pasu ny kamianny sztaturë.

Mack miôł ju rëchli pòdkòpóné nen kam òd stronë błotów, tej téż letkò kòniszcza wzã gò z machtu. Pò nim òsta dosc wiôlgô kùla. Czë Mack wzął sã do zażiwaniô tobaczi, ùsënã sã w ny dzurze përznã piôskù ë skùlnãło sã cos, co wëzdrza jak zbónk. Mack skòcził w dół, wzął grónk w gôrzc, a przë tim w nim cos zgrochòtałë. Òdkrił dosc casno dopasowóny deczel ë… jaż mù zmòklëzna wëstąpiła na łësënã, a téż mù mòwã òdebrało. Zazdrzôł do grónka rôz, drëdżi rôz. Pò prôwdze! W topkù bëłë pieniãdze, prôwdzëwé złoté dëtczi, ò jaczich Figlóna wiele razy czuł, że pùrtcë je w nocë na błotach przesuszają. Ne jo, to bëłë le pòwiôstczi stôrëch lëdzy, a tu? Chto to wié?

Figlóna miôł czëté, że przódë chtos tam sam nalôzł zakòpóné w zemi glëniané grónczi, w chtërnëch béł pòpiół ë gnôtë, a czasama jaczész rzeczë, a zdarzëłë sã téż dëtczi. Czej Mack so ò tim wszëtczim pòmëslôł, dzëkò sã pôrã razy òbchlastnął, zażił rôz ë drëdżi, a tej sã zerwôł na równé nodżi ë z grónkã pòd pazëchą prëszcził prosto w krze, jaczé rosłë nad błotama. Tam òbezdrzôł so pôrã z nëch dëtków. Na nich bëła głowa jaczégòs chłopa, chtëren wëzdrzôł za panã ë miôł wińc na głowie, a wkół pieniãdza bëło cos napisóné. Figlóna chcôł dëtczi pòrechòwac, ale jich bëło wiele, a rãce mù sã trzãsłë, jakbë béł pòdchmielony. Wzął zakòpôł topk w nëch krzach ë wzął sã do swòji robòtë.

Ne dëtczi nie dôwałë mù spòkòju. Òd czasu do czasu do nich zazérôł. Czuł sã baro bògati ë z prostima lëdzama òprzestôł gadac, a sąsadów nie pòzdrôwiôł tak, jak przódë. Dôł nawetkã na mszã w pewny jinteńcji, co mù sã dôwni nie zdarzëło. Jakô to bëła jinteńcja, nicht sã nie dowiedzôł; nawetkã białka ë ksądz. Zaczął zaniedbëwac swój môl. Na pòlu rosło corôz wicy òszocë, a żëtkò ë bùlewczi bëłë mizerné. Të dëtczi tak zakrącëłë mù w głowie, że òdechcało mù sã bëlno robic, bò doch béł bògati, ne nié?

Wcyg mëslôł ò tim złoce. Jak chtos ò tim gôdôł, mòcno szpëcowôł ùszë. Na to złoto béł jak ùroczony. Rôz ksądz na kôzalnicë pòwiedzôł na zakùńczenié kôzaniô: – Niech złoto jidze do złota. Jinym razã w karczmie chtos rzekł: – Dëtk przëcygô dëtczi. Te słowa chòdzëłë mù terô sztéc pò głowie.

W krótczim czasu przëszedł do jegò chëczi wãdrowczik, chtëren rozprôwiôł ò stôrëch dzejach. Rozprôwiôł, że przez Pińsczi ùcékelë pòbiti szwédzczi rińcowie. Na wòzu wiezlë wiôlgą skrzëniã ze zrabòwónym złotã. Nen wóz zatonął w Pińsczich Błotach. Żebë ùlżëc kòniskóm, ny Szwédzë wërzucëlë skrzëniã do jezora w môlu, gdze wòda bùlgòce, a krãcëszczi jã mielą, że jaż brąbòle z ni jidą. Kònie wëcygnãłë nen wóz, ale skrzënia leżi na dnie nëch topiélów ë czekô, jaż chtos sã òdwôżi jã wëcygnąc.

– Jo, jo. W tëch czasach to bëło machtné jezoro, a nié takô plëta jak dzys – zakùńcził swòjã òpòwiesc wãdrowczik.

Òd negò czasu Figlóna ju nick nie robił, a blós meditowôł, jak wëcygnąc no złoto z topiélów. Mëslôł, mëslôł, jaż wëmëslôł ë ùceszony rzekł sóm do se:

– Kò złoto cygnie do złota!

Òdkòpôł nen nalazłi grónk z dëtkama, zbùdowôł so taczi mòst w ne topiéle ë w niedzélny pòrénôszk, czej spią lëdze ë Pón Bóg téż, wëlôzł na kùńc mòstu, miészôł w nëch dëtkach, a mrëczôł pòd nosã:

– Pòj złoto do złota, pòjczkôj sa…

Zdrzôł w nã wòdã, czë skrzënia sã nie pòdnôszô do górë. Zbùdzoné karusë zaczãłë sã przecëgac, tëpama chlastac ë wërzekac, że nie dôwają jima sã wëspac nawetkã w niedzélny pòrénk. Figlóna mëslôł, że to gwës złoto sã przesuszô ë cygnie do górë. Chcôł przëtrzëmac nen topk z pieniãdzama nad samą wòdą, żebë złoto do złota mògło wskòczëc. Noga mù sã ùslizgnã ë òn czapnął jak dłudżi na nen mòst, a grónk plómsnął do wòdë. Figlóna chcôł gò przëtrzëmac, ale ledwò sóm sã ùtrzimôł na mòsce.

– Ej, jidze złoto do złota, chòc nié w tã stronã, jak miało! – wëcësnął z sebie. – Szczescé, że mie nie wcygnãło razã pòd wòdã ë to je jistny cud.

Bògati Figlóna stôł sã znôw biédny, ale na jegò pòlu sã z rokù na rok pòprôwiało. Zaczął znôw gadac z wszëtczima sąsadama ë jich pòzdrawiac. Czãsto pòwtôrzôł sóm do sebie:

– Ni ma taczégò złégò, cobë na dobré nie wëszło.

Szczeslëwie dożił jaż do normalny smiercë, a Pińsczé Błota zarostałë, zarostałë ze swòjima skarbama, jaż zarosłë prawie czësto.

Legeńda ò bieszkòwicczich jezorach

W dôwnëch czasach, czej kaszëbsczé bòrë bëłë skòpicą dzeczégò zwierza, a na górce midzë jezorama Wiôldżé ë Môłé Bieszkòjce béł dwór rińcë, zjawił sã pò pôłniowi stronie negò wikszégò jezora machtny zwiérz zwóny turã. Dwùch sënów negò bieszkòwicczégò rińcë prowadzëło wrëje z pëszną, ale bùszną panną z bòjańsczégò dwòru, chtërna w nen czas bëła na gòscënie ze swòjim tatkã tu na dwòrze midzë wspòmniónyma jezorama.

– Chto pierszi przëniese mie dwa rodżi tura, ten bãdze mòjim chłopã – rzekła na bùsznô dama do nëch kawalerów.

Stanãło na tim, że kòżdi z dwùch bracy pùdze do lasu swòją drogą ë nie mdze drëdżémù przeszkôdzôł. Zawiatowelë sã téż, że jeden drëdżémù nie bãdze lôzł w drogã w ny jachce. Chto wiatënkù nie dotrzimô, òdpôdô z ùbieganiô sã ò piãkną damã z Bòjóna.

Pierszi z bracy wzął topórk ë łãk ë pòdzemnym gankã wëdłëbónym pòd jezorã dostôł sã do lasu. Drëdżi chwôcył pékã, wsôdł do czôłna ë pòwiosłowôł przez spòkójné jezoro na drëgą stronã, gdze béł nen tur. Kòżdi ze swòji stronë pòdchôdô do zwierza. Jeden drëdżégò nie widzy. Jak pierszi spùscył z łãka strzałã, drëdżi szmërgnął péką. Razã trafilë w no wiôldżé celskò tura. Zwierzã padło nieżëwé. Braca razã pòdbieglë do tura z wiôldżim krzëkã. Kòżdi wërwôł mù jeden róg.

Ale na wëmësnô brutka chca òd jednégò kawalera dwa rodżi. Wiatënkù nicht nie zerwôł, jednak nie bëło rozsądzoné, kòmù brutka sã nôleżi. Kòżdi z bracy sôdł na swój kam ë zôwistno wzérôł na drëdżégò. Pò jaczimsz czasu jeden z bracy cësnął swój róg w wòdã ë rzekł:

– Zatoń, paskùdny rogù!

– Zawiatënk òbstojôł, ale co z tegò? Jô móm le jeden róg – dorzucył drëdżi bracyna ë téż szmërgnął swój róg w jezoro.

Wòda sã wzbùrzëła, a nen gank sã zapôdł ë w tim môlu pòwsta wiôlgô głãbiô, a czôłnë ùtonãłë. Bracyni przëjãlë to za bòsczé òstrzeżenié, wezdrzelë spòkójno na se ë pòdelë so rãce, a górz zdżinął.

– Òbéńdzemë jezoro piechti – rzekł pierszi brat. – Niech to jezoro zwie sã òd dzys dnia Zawiat.

– Wedle mie móże zwac sã téż Zatoń, bò òba rodżi zatonã – dodôł drëdżi.

– Niech òno bãdze nają zgòdą – rzeklë razã.

Braca òżenilë sã z gbùrsczima dzéwczãtama ë do smiercë bëlë szczeslëwi. Òd tegò czasu na no wikszé jezoro jedny gôdają Zawiat, drëd|i Zatoń, a jiny òstelë przë Bieszkòwicczim.

Marchòwsczé é przëległé jezora

W dôwnëch czasach, przed wiele, wiele latama, na môlu, gdze dzys je Kòleczkòwò, bëło wiôldżé jezoro, jedno z wiele w rédze. Pierszé z nich, nôbarżi w tële, to Wiôldżé Òkùniewò, nôstãpné to Liedtkòwé, a tej Dampcowé, a tej jesz nôwikszé Marchòwsczé, a òstatnégò, tegò Kòleczkòwsczégò ju ni ma. Òsta pò nim błota Karusniczi, zarosłé stawë, placë meszatégò torfù ë smùdżi łąków. To òstatné bëło òbrosłé strzëną, sycëną ë jinym wòdnym zelëskã. W nim mia rëbë ë ptôszi pëszné żëcé. A lëdze téż.

Wkół tegò jezora Pón Bóg stwòrził wiele miészich ë përznã wikszich grzëpów. Cygnã sã òne òd Sarni Górë przez Młińską Górã, Piôsznicã, Wilczą Górã jaż pò Mëszôczi, a dali kòłã przez Rafë ë Brzozôkòwską Górã. Westrzódkã tëch grzëpów przepłiwa rzéczka Rumna, dzys tuwò zwónô Slëżą abò téż Zôgòrzónką. Łączëła òna wszëtczé te jezora, a z òstatnégò, tegò, chtërnégò ni ma, wëpłiwa wąsczim rowã w dół do Zôgòrzô ë Rëmi. Rów, jaczim płënã ta rzéczka, nie béł w nëch czasach tak głãbòczi ë szeroczi jak dzys. Ne górczi wkół jezór bëłë pòrosłé wiôldżim lasã. Z jedny stronë jezór, tam, gdze je Sarniô Góra, tacëłë sã wiôldżé karna płochlëwëch sarnów, a na drëdżi stronie, wkół Wilczi Górë, miałë swòje legòwiska rzmë wilków.

Nad nym òstatnym jezorã, na piôszczësti niwie, chtërna zwa sã Piôsznicą, mieszkôł w nëch czasach chitri wëszczérzôk, chtëren wësmiéwôł sã z lëdzy ë téż z pùrtków. Lëdze gò znelë ë z jegò wëszczérzaniô so nick nie robilë, ale pùrtcë są barżi òbrazlëwi. Òd czasu, jak nen wëszczérzôk próbòwôł w skrzëpie proscëc krzëwé pazurë jednémù z nëch biésów, całé jich plemiã mòcno sã òbrazëło. A kò òn chcôł blós negò biésa naùczëc grac na skrzëpicach ë bëłbë gò naùcził, czejbë ni miôł tak sztiwnëch pôlców.

Czej pùrtcë ùzdrzelë swégo drëcha z przëskrzënionyma pazurama, jãlë sã nad nim ùżalac, a pòtemù jich żałosc przeszła w górz ë zaczãlë òbmëszlac pòmstwã. Jich górz stôł sã jesz wikszi, czej do nich doszłë słëszi, że nen lesôcczi wëszczérzôk rozprôwiôł wszãdze wkół, że òni, to je pùrtcë, ni mają przëstãpù do swiãconëch rzeczi, a kòżdi Kaszëba je swiãcony wiele razy. Tej nôprzód zaczãlë negò wëszczérzôka straszëc doma, w rézy, a nawetkã na kòscelny drodze. Ale òn so z negò straszeniô nick nie robił. Tej mù jãlë robic jinszé psotë: dëszëlë w kùrnikù kùrë, ùroczëlë mù krowã, wnëkelë w jegò pòle dzëczé swinie, co robiłë wiele szkòdë. Nen chłop wiedzôł, chto mù te psotë wëprôwiô, ale chòc gò to jadłobiło, nie dôł nic pò sebie znac. To jesz barżi mierzało pùrtkóm. Zrobilë pieczelną nôradã ë ùsejmikòwelë, że tegò ùpartélca z Piôsznicë ùtopią razã z jegò chëczama ë całim dobëtkã.

W môlu, gdze Rumna wąsczim gardłã wëpłiwa z Kòleczkòwsczégò Jezora, zaczãlë na lewi stronie sëpac wësoczi smiot piôskù. Brelë gò z wiele môlów na całëch Barabónach. Wëbrelë wiôldżé kùle, w jaczich placama nalazła sã wòda ë zrobiłë sã błotka. A góra piôskù rosła corôz wëżi. Nasz wëszczérzôk pòmërkôł, co sã swiãcy. Nie chcôł sã nalezc pòd wòdą ë rozmiszlôł, jak tu pùrtkóm pòpsëc szëczi ë pòkrziżowac jich dokôzk. W kùńcu wëmëslił.

Ùplótł ze sycënë dłudżi sznur, zarzucył gò na pùczel ë zaszedł do probòszcza w Czelnie. Za dwa fùntë wòskù ksądz nã linã pòswiãcył. Béł prawie piątk: dlô lëdzy dzéń pòstny, dlô czartów dzéń òdpòczinkù. Czej przëszedł nazôd na swòjã Piôsznicã, pùrtków nie bëło nigdze widzec. Chitri Kaszëba wbił w zemiã wkół tegò diôbelsczégò ùsëpù pôlëczi, a na nich rozwiesył pòswiãconą linã. W sobòtã z samégò rena wëzérôł, co sã bãdze dzało. Jidą biésë z wiôldżima miechama piôskù, doszlë do ny rozcygniony linë ë dali ani rusz. Stanãlë jak zdrewniałi, mrużëlë złé slépia, pôrzkelë jak wieprze, klãlë jak prôwdzëwi szatani. Dłudżi czas deptelë w môlu ë corôz barżi ùdżibelë sã pòd pãkatima miechama. W kùńcu szmërgnãlë je na zemiã ë z wiôldżim wëcym òdlecelë robic psotã gdze jińdze.

Pò ny diôbelsczi robòce òsta łësô grzëpa, na chtërny nie chcało nick rosc. Pò wiele latach pòjawiłë sã tam sëché pùjczi. Lëdze spùscëlë no trzecé jezoro, pò chtërnym òsta dwa môłé stawë, przë chtërnëch pòwstôł pózni młin ë stądka góra zwie sã pò dzys dzéń Młińskô Góra.

Tak hewòle kaszëbsczi wëszczérzôk dôł so radã z mscëwim plemieniã pùrtków, ale jezoro zdżinã.

W ti sami jezórny stronie

Czej na kòleczkòwsczim dwòrze rządzył rińca Uberfelt, na jegò grodzëskò napedlë rojbrowie z dãbògórsczich lasów. Chòdzëło jima ò żelôzną skrzëniã ze złotima rzeczama, ale téż ò jegò piãkną córkã, chtërną miłowôł nad żëcé. Dwór le béł òd wschòdu oblóny wòdama Zôgòrzónczi ë Karusnika, chtëren òstôł pò Kòleczkòwsczim Jezorze. Dwór mógł sã bronic nôwëżi dwa, trzë dni. Dobrze, jak w tim czasu nadéńdze jakôs pòmòc. Ale jak tu dac wiédzą, czej wkół grodzëska lôgrowelë zbójcowie.

Uberfelt chòdzył pò pòdwòrzim baro zajiscałi. W nym, jak tak jamrowôł, pòdeszedł do niegò chłop w czôrnym frakù ë wësoczim cëlindrze.

– Co wasmòsc tak jamrëjë? – spitôł sã nen gòsc.

Kòleczkòwsczi rińca w swòjim zmartwienim nie zastanôwiôł sã, skądka ten wãdrowczik sã wzął, ani nawet na niegò nie wëzdrzôł ë wëłożił mù swój kłopòt.

– Z dwòru trzeba wëkòpac pòdzemny gank jaż na Sarnią Górã ë w ten spòsób ùretac skrzëniã, a téż dzéwczã – pòradzył nen cëzy.

– To je dobrô mësl, ale chto to zrobi? – zastanôwiôł sã rińca.

– Kò jo! – òdrzekł nen cëzy. – Ale pón rińca, jegò białka ë córka mùszą pòdpisac swòją krwią ten tu papiórk.

Uberfelt mù òdrzekł, że naradzy sã nôprzód ze swòją familią, a tej za dwie gòdzënë dô mù òdpòwiédz. Pò wieczerzi wëłożił pani ë córce, co gò dzys spòtkało. Pani nie chca nick czëc ò papiorze, bò domësla sã, ò co tu chòdzy. Córka rzetelno rozmëszlëła całą sprawã ë w kùńcu rzekła:

– Jô mëszlã pòdpisac ten papiórk, prôwdã rzekącë cërograf, ale swińską krwią. Blós to nas móże ùretac. Te, tatkù, wgôdôsz nemù przëbëszowi, a w gruńce biésowi, że w mòjim palecznikù je krew nas trojga. Më nie chcelë przë cëzëch kaléczëc so pôlców. A tej pòdpiszemë.

Jak pò²radzëło piãkné dzéwczã, tak téż zrobilë. Pùrtcë kòpelë pòdzemny gank, jaż wëkòpelë. Uberfelt pierszi przeszedł ze skrzënią na Sarnią Górã, a jak ùzdrzôł Marchòwsczé Jezoro, a za lasama mòrze, òdetchnął baro głãbòk. Chùtkò zjawilë sã z nym papiórkã biésë, nadcygnãłë téż białczi, chtërne wëjasniłë, co za krew bëła w palecznikù.

Pùrtk zawił ze sromòtë, a tej grizł so mùnie, że dôł sã tak òszëkac. Stracył jaż trzë dëszë. Wił na ny górze długò ë jesz tam wëje, jak pasëje wiater z nordë.

Jak pòwstało marchòwsczé jezora

Przed baro wiele latama, czej Czôrné Jezórkò kòle Wigòdë bëło bez dna, a pùrtcë przez nã czôrną topiélã wëchôdelë na swiat, Marchòwsczé Jezoro bëło jedno ë zwa sã Kòleczkòwsczim. Na rzmie pò nordowi stronie, w wiôldżim bùkòwim lese mieszkôł bëlny Kaszëba, chtëren miôł dzesãc fachów: łowił rëbë, sôł żëtkò, wëbiérôł pszczołóm miód, jachtowôł w lese, pôlił gromadë, wërôbiôł pacã, garbòwôł skórë, bùdowôł chëczë, młôł na żarnach zbòżé ë jesz lepił grónczi. Òd tëli robòtë béł tak zmachcony, że jaż krzëwi. Béł sóm. Nicht nie ùrëchtowôł mù chëczi, nie ùgòtowôł strawë, nie òbsziwôł ruchnów. Czãsto ë gãsto chòdzył głodny, òbdzarti, chòc biédë nie znôł.

Chcôł miec bëlną białkã do pòmòcë, ale żódna nie chca jic na to czurzenié. Jednak na drëdżi stronie jezora, w Pieczowiskù nad Antérką, mieszka przëstójnô jesz gdowa, chtërna mù czasã pòmôga w babsczich robòtach. Z Pieczowiska do zmarachòwónégò kawalera przë latach béł sztëk drodżi. Gdowa czasã szpôsowa:

– Czejbë të tak pòbùdowôł mòst przez jezoro, tej chto wié? Móże jô bë ce co dzéń òdwiédza ë z czasã sã z tobą òżeniła?

Nad taką gôdką chłop òd dzesãc fachów długò meditowôł:

– Sóm nie dóm radë, bò na wiérzch jaż trzë knadżi sã òcelëłë, a swinia sã òprosëła ë mia jaż mãdel prosãtów.

Òd tegò czasu nasz pòdstarzałi kawaler na kòżdim krokù mamrotôł pòd nosã:

– Chto mie pòmòże, chto mie pòmòże…

Rôz, jak szedł do Bòrowi, kòle Czôrnégò Błotka téż tak sã jiscył.

– Jô pòmògã! – rzekł chtos z tëłu.

Czej sã òbchlastnął przestraszony, òbòcził pana w czôrnym ancuchù z cëlindrã na głowie.

– Kòmù pón chce pòmòc? – spitôł sã chłop nego jegòmòsca.

– Tobie, skłopòcałi człowiekù. Zbùdëjã cë drogã przez Kòleczkòwsczé Jezoro do twòji brutczi, le nôprzód sã mùszisz tu na ti skórze pòdpisac.

– Ale jô ni mògã pisac ani czëtac! – òdrzekł zajiscałi chłop.

– To nie szkòdzy. Zrób pòd pismã trzë krziżëczi na znak, że sã zgôdzôsz na to, co tam je napisóné. To mie sygnie.

– Zrobioné! – rzekł chłop ë swòją krwią pòdpisôł cërograf na swòją deszã, ò czim ni miôł niżódnégò pòjãcô. Pùrtk – bò òn to béł – wzął sã do robòtë. Zeżorgôł so wiôldżi celt ë nad jezoro zaczął nosëc piôsk z Greńczny Górë stroną Bòjóna, Swiniégò Rowù, Mrówczégò Zómkù. Tu sëpôł damã przez westrzódk Kòleczkòwsczégò Jezora. Dama, chtërną sëpôł z òbù strón, mia sã zéńc we westrzódkù wòdë. Béł ju prawie przë kùńcu robòtë, czej zdarzëło sã cos, co pòpsa mù szëczi. Chcôł so skrócëc drogã ë z jednym z òstatnëch celtów wpôdł w błota przë Bòjóńsczim Jezorze, gdze piôsk mù sã wësëpôł. Z niegò pòwsta Garlëstô Grzëpa, z chtërny lëdzëska pò dzys dzéń bierzą piôsk do mùrowaniô. Pùrtk zatonął w kale tak, że sóm nie béł w sztãdze sã wëgramòlëc. Mùszôł wezwac pieczelnëch retowników, chtërny gò z mòdë wëwloklë, ale przë tim mù szpérë pòłómielë. Dowloklë gò do Czôrnégò Jezórka ë spùscëlë do pieczelnégò lazarétu. Przë tim całim szarmëclu pùrtk zgùbił nen cërograf.

Damã przez Kòleczkòwsczé Jezoro dokùńcził sóm zmarachòwóny kawaler òd dzesãc fachów ë tak skrócył so drogã do swòji brutczi, a do slëbù téż. Òd tegò czasu pòwsta dwa jezora: Wiôldżé Marchòwò ë Môłé Marchòwò, zwóné téż Dampcowim Jezorã. Òddzeloné są wąsczim sztrémlã lądu, chtëren doprowadzył przë pùrtkòwi pòmòcy do szczescô dwòjga lëdzy. Złi pùrtk mô do dzys dnia wiôldżi górz ò to, że jegò robòta nie przëniosła spòdzéwónégò profitu. Czãsto sedzy na dnie tegò wikszégò jezora ë ze złoscë wcygô lëdzy żiwcã pòd wòdã.

Wãgòrze w Kamińsczim Jezorze

W nëch czasach, czej w Kamieniu przë jezorze mieszkelë blós smòlôrzë ë pszczelôrzë, przënôleżni do òkùniewsczé barczë, a téż kòwôl, chtëren żelazło dostôwôł z Czelińsczi Hëtë, przëcygnął tu na zlecenié maszoperëje ë wëbùdowôł so tu chëcz rëbôk znad Tëchòmsczégò Jezora. Swòjã arãdã za rëbaczenié w Kamińsczim Jezorze miôł pò rokù czasu òdstawic panowi z Zôłãżô, do chtërnégò to jezoro przënôleża. Arãda mia bëc w rëbach: w pòłowie w wãgòrzach, w pòłowie z jinëch ôrtów rib. Takô bëła spisónô ùmòwa.

To bëła chitrô ùmòwa. Pón z Zôłãżô dobrze wiedzôł, że w tim jezorze wãgòrzów nie bëło. Jemù chòdzëło ò pòzbëcé sã rëbôka, chtërnégò nimò jegò wòle przësłała tu maszoperëja. Rëbôk, jak zmërkôł, że takô je sprawa, jiscył sã corôz barżi téż tej, jak stôwiôł kaszórczi na jezorze, a jamrowôł sóm do se:

– Co jô z tima wãgòrzama zrobiã? Skąd jô je weznã?

Jednégò razu, a bëło to wieczórkã przë pôłni miesąca, jak béł prawie w wiôldżim jiscenim, za jegò czôłnã cos plómsnãło. Jak sã òbchlastnął, ùzdrzôł piãkné dzéwczã z dłudżima, czôrnyma jak pëk klatama. No dzéwczã rzekło do niegò:

– Przësła mie tu na Kamińsczé Jezoro mòja pani Jurata, chtërna mieszkô w bùrsztinowim zómkù w Wiôldżim Mòrzu.

Przëpłënã blëżi czôłna ë pòda rëbôkòwi wiôldżi miech ze słowama:

– Jurata dôwô cebie ten miech nôlepszich wãgòrzów, żebës mógł sã wërëchtowac ze swòjim panã, a pòłowã z nich òstawisz do chòwë na nôstãpné lata.

– Ale òne sã tu nie lãgną! – rzekł rëbôk ë znôw zrobił kwasną minã.

– To dobrze, że ò tim wiész, ale wãgòrzów cë nie zabraknie – òdpòwiedza dzéwka z czôrnyma klatama, ù chtërny rëbôk spòstrzegł zamiast nogów rëbią tëpã.

– A jak të sã tu dosta, jak do mòrza są conômni dwie mile? – zapitôł jã niszrich rëbôk.

– Mòrsczé gadë wëswidrowa pòd zemią taczi òkrãgłi tunel, jak ny ùczałi gôdają, chtërnym jô przëpłënã.

Pò tëch słowach chlastnã ògónã ë dała nurka w nã głãbiã ë ju wicy sã nie pòkôza. Skòrno je tak, to terôzkã to jezoro je pòłączoné z mòrzã – pòmëslôł rëbôk. Pòłowã wãgòrzów z miecha zawiózł, gdze trzeba, a z ny resztë pôrã bëlnëch wòdnëch slemiéniów pëszno ùwãdzył ë sprosył kamińsczich sąsadów na wiôlgą ùcztã. Resztã wrzucył do jezora.

Òd negò czasu pò dzys dzéń w Kamińsczim Jezorze są piãkné wãgòrze. Mieszkeńcë tëch strón jesz terô mòcno wierzą, że jezoro je pòłączoné z mòrzã pòdzemnyma żëłama ë stądka są tu te smaczné rëbë.

W Bòjónie téż wierzą w pòdzemną drogã do mòrza

Za dôwnëch królewsczich czasów przë Bùrsztinowi Drodze w Bòjónie dwòrsczi parôbk brónowôł pòle. W nym mërë sã spłoszëłë ë gna prosto na Stedżenkã. Wpadłë do błotka, a wòda sã za nimi zachlastła. Ùjiszczałi parobk miôł strach jic na dwór bez kòni. Zajiszczałi w kùńcu zaszedł dodom ë swòje nieszczescé przekôzôł starkòwi.

– Të sã nie martwi – rzekł stark, a pózni dodôł:

– Stedżenka je tak głãbòkô ë mô pòdzemné przeńdzenié do Bòjóńsczégò Jezora, a stądka je pòłączonô z Bôłtã kòle Kòlibków. Jak kònie nie bëłë za baro zmarachòwóné, tej sã nalézą. Przepłënąc ten sztëk drodżi, to je fraszka dlô bëlnëch kòni. Chcemë le jic wedle rzéczczi Kaczi pòd Kòlibczi – dorôdzôł stark.

Tak téż zrobilë. Szlë, szlë, jaż zaszlë do Krëkùlca, a stądka nie bëło tak dalek do Kòlibków. Zdrzą, a przed mòrzã na łące skùbią trôwã dwie mërë w slach.

– To są doch mòje hisczi! – zawòłôł parobk, a òne mù òdrzekłë pò swòjémù: – Jihaha, jihaha!

Ny starszi lëdze colemało dodôwelë:

– To nie béł pierszi ani òstatny rôz z tima kòniama. Nawetkã wół przepłënął nã pòdzemną wòdną drogã.

Mùlk ùretôł rińcã Kaspra Uberfelta

Cze na nasze zemie nalazło wiele lëtrów, przëwłaszczëlë so czelińsczi kòscół ë téż kòscółczi w Przedkòwie ë Szëmôłdze. Jak ksãża ë biskùpi ni mòglë nick wskùrac, sprawą zajął sã pón z Kòleczkòwa, rińca Kasper Uberfelt. Nakôzôł lëtróm, żebë sã zarôzkã wënioslë z zajãtëch kòscołów.

– Wëniesemë sã! – rzeklë na szpôs do rińcë. – Jak të w niedzelã òbczas sëmë òdwiedzysz wszëtczé trzë kòscołë, tej môsz wëgróné ë më sã wëniesemë, a jak złómiesz wiatënk, przëstąpisz na naszą wiarã.

Rińca Uberfelt przëjął ten wiatënk. W nôstãpną niedzelã wzął nôlepszégò kònia, òbùł swòjã nôpiãkniészą zbrojã ë rëknął do Czelna. Pùnkt dzesątô wnëkôł na kòniu do kòscoła, żebë gò pop widzôł. Tej pògnôł do Szëmôłda ë tam dzobnął mieczã lëtersczégò ksãdza, co bë sã lëtrzë ni mòglë wëprzéc, że tam béł. To samò zrobił w Przedkòwie. Jak przëgnôł nazôd do Czelna, nabòżeństwò nie bëło jesz kùńc.

Przez jezoro Mùlk ùzdrzôł grëpã lëtersczich bòjsów z pékama, widłama ë drągama, chtërny na niegò czekelë. Tej wnëkôł do kòwôla ë kôzôł mù òbrócëc pòdkòwë na nogach kònia w jiną stronã. Dlô pewnoscë nëkôł pòd Kòleczkòwò brzegã jezora. Jak tim ùzbrojonym lëtróm donioslë, że rińca Uberfelt ju je na drëdżi stronie Mùlka, zaczãlë gò szëkac, ale żódnégò szpùru nie nalezlë. Na kòleczkòwsczi drodze béł szpùr kóńsczich pòdkòwów, ale òn szedł w stronã Czelna.

Rińca Uberfelt zmarachòwôł tak swòjã mërã, że zdechła na Kradzónce, a òn sóm ùsnął na wiedno pòd dãbã, gdze nalezlë gò kòleczkòwianie ë pòchòwelë w czelińsczim kòscelë, chtëren wrócył do katolëków. Na grobie w kamieniu wërzezbilë jegò wizerënk, chtëren do dzys dnia je na kòscelny scanie.

Czôrnô dama nad Òrzechòwsczim Jezorã

W czasach, jak Òrzechòwsczé Jezoro zwało sã Wôrzenkò, na górce przë nim stojôł stôri dwór. Pón tegò dwòru, na chtëren lëdze gôdelë zómk, wzął so za białkã bëlną damã z sąsednégò tëchòmsczégò dwòru. Sprawiedlëwi pón dbôł ò swòjich lëdzy, a nawetkã pòzwòlił jima łowic rëbë w swòjim jezorze. To sã bùszny pani nie widza ë rzekła:

– Jô móm sã kąpac w ti zagnojony wòdze? Tam sã kąpią gnojarze. Të mie bãdzesz dwa razë w dzéń wòzył nad Niewiadomsczé Jezoro (dzys Tëchòmsczé), gdze łôtwie lëdze ni mają dostãpù.

Pani z dwòru mia dzywną ùrazã do wszëtczich lëdzy prostégò pòchòdzeniô, chòc sama na wsë mieszka, a wies na niã robiła. Kôza lëdzóm chòdzëc do kòscoła miedzama, stegnama, barabónama, bò droga mùsza bëc wòlnô dlô ji karétë. W kòscele całi przódk nôleżôł do ni, a lëdzëska sã tłëklë pòd chórã, w krëchce ë bùten pòd kòscołã. Ksądz béł zmùszony wëkadzëc kòscół przed ji przëjazdã.

Na swégò chłopa dërch psocëła ë robiła mù wëmówczi, że gôdô z wôrzińsczima gbùrama, szarwarkówcama, z dwòrską służbą. Gbùróm kôza przënaszac do dwòrsczi kùchnie nôlepszé kùrë, kaczczi ë gãsë. Òd wszëtczich wëmôga miód, a ten mielë le òkùniewsczi bartnicë. Òd nich mùszelë gò kùpiac dlô chcëwi damë. Dlô swòjich służącëch bëła zgrëzlëwô ë kôra jich na kòżdim krokù za bële co. Jak pòbiła swòjã dzéwkã jizbòwą, a ta z żałoscë mówiła różeńc, pòbiła jã jesz barżi, a różeńc pòdzarła ë wërzuca przez òkno. Jak bëła starszô, mia w sebie jesz wicy złoscë. Pògadiwelë òpòcëszkù, że trzimô z pùrtkama, chtërny czãsto jã òdwiédzelë.

Jak ùmarła, a smierc mia baro czãżką, dzałë sã różné dzywné sprawë. Ksãdza przë kònanim nie chca, a chłopa wëklãła ë wëgna ze dwòru. Òd negò czasu wkół zómka krążëła czôrnô dama. Dwór béł òpùszczony ë wnet sã zmarnowôł. Jeden cëzy gbùr, chòc mù wôrzińczanie òdrôdzelë, wëbùdowôł tam chëcz, ale długò w ni nie wëtrzimôł. Czôrnô dama krążëła midzë chëczama na górce a jezorã z pòdniosłima rãkama przed sebie, jakbë czegòs szuka ë dzałë sã różné dzywaczné sprawë. W stëcznikù na gruzach bùdinkù zakwitłë kwiatë, a z pómpë razã z wòdą kapałë pôcórczi różeńca.

Lasowé òkrëszënë

Jô jem Lesôk, w lese ùrodzony ë ùrosłi. Las béł ze mną, a jô z nim òd pòczątkù mòjich dniów. W lese jem czuł sã tak, jak doma, a móże jesz lepi. Do lasu mie wiedno cygnã ë cygnie pò dzys dzéń. Jak blós móm leżnosc, smarëjã w ne lasë darżlëbskò-òliwsczé, a móm je dëcht pòd nosã, bò terô mieszkóm w Rekòwie.

Béł jem jesz knérpsã z wiôlgą grzëwą ë kòszlawima gajdama. Kòszlawima, bò mie chwëcëła anielskô chòroba. Mój ópapa brôł mie ze sobą do paseniô bëdła w naszich jérkach. Nôwicy më sã zatrzimiwelë w Drëdżim Rowie, gdze rosłë nasze bùczi. Tu më mielë dwa òkóma sebie pnie, na chtërnëch më wësôdiwelë, a nasz mądri Ami pilowôł naszã chòwã. Ópapa prawił mie ò stôrëch dzejach, a jô gąbscze òtmikôł ë słëchôł, a jak mie sã sprzikrzëło, zdrzôł jem w górã, gdze wiater mùzykòwôł pò swòjémù w wietwach, a słunôszkò zabôwia sã lëstama. Słëchôł jem ópapòwëch pòwiôstków, a tam w górze nierôz ùkôzywa sã te zdarzeniô, ò jaczich mie prawił, tak jem béł zazdrzóny w lëstë ë zasłëchóny. A to nie bëło żódny tam plestë, ale wspòminczi tegò, co ón sóm za młodëch lat przeżił abò co jemù òpòwiôdôł jegò tatk ë stark, a téż starka òjc, a móże téż ópapa. Czãsto swòje òpòwiôdania zaczinôł òd spiéwë:

Jedze, jedze rińca zbrojny,
Wrôcô dodom z dłudżi wòjnë.
Skrzi sã w słuńcu jegò zbroja,
Na ni znak bitnégò wòja:
Ten na tarczi wilk czerwòny
Wnet germeńców stąd wëgòni.
Miôł òn dwòrë, zómczi, miasta,
Ten nasz zacny protoplasta…

Ta spiéwa cygnã sã dali, ale w mòji głowie òsta le tëli. Tam bëła mòwa ò jaczimsz łobùzu (Dzys wiém, że to chòdzëło ò miasto Łobez), ò Zemi Swiãti, gdze jeden z nëch rińców zwiedzył te môle, w jaczich Pón Jezës przebiwôł. Prawił téż o czarownicë spôlony na wiôldżi sobòtce, ò Szwédach ë Miemcach, chtërni naszlë nasze zemie. Czãsto wspòminôł ò tim, że naszi starkòwie przëcygnãlë do Zbichòwa z daleczich Pòmrów. Szkòda, że jem wtenczas béł głëpùchny, tak mało interesowôł sã stôrima dzejama ë tak mało z tëch stôrëch dzejów zapamiãtôł.

Jinym razã më szlë z ópą zbierac grzibczi w lese za Zeloną Drogą. Tam rosłë prawie same bùczczi, a na niwach gãsté krze. Ópa chòdzył pò wiôldżim lese, a mie kôzôł zazerac pòd ne charzcze. Mie przëpadło apartné szczescé. Wëcygnął jem z chróstów wiôldżégò grzëba z taką machtną czerwioną szpérą, a kapelusz miôł jak na ómaminô glënianô miseczka.

Ale jô sã ùcesził! Chwôcył gò za nã grëbą nogã ë gnôł do ópapë. Pò drodze nodżi mie sã zaplątałë w jaczichs wietwach ë jô pãkł jak dłudżi na zemiã, a nen pëszny grzib dostôł przë tim taczi drén, że jô le òtrzimôł w gróscy tã czerwònawą szpérã. Jô w rëk, a ópapa przëbiegnął do mie ë z dôleka sã pitôł:

– Co sã stało?

– Mój grzib, ten piãkny prôwdzywk!

Ópapa le wezdrzôł na nogã, chtërną jô trzimôł w rãce ë zaczął sã na całi głos smiôc, co mie sã – jasnô sprawa – nie widza ë zrobił jem baro kwasną mùrzã.

– Ópa sã smieje, a mie sã chce beczec. Ten grzib to bë bëło wnetkã pôłnie dlô nas wszëtczich. To nie je do smiéchù – rzekł jem mòcno òbrażony.

– Tak, tak. Pôłnie dlô wszëtczich ë pògrzéb dlô wszëtczich. Ten twój grzib na talerzu béłbë nôwikszim nieszczescym dlô naji familii. Tak, knôpie, na grzëbach trzeba sã znac.

Ópapa kôzôł wërznąc nogã tegò grzëba dalek w krze, a rãce wëcarł mie swòjim tobacznym sznëpelnukã. A tej bëło kôzanié o tim, jaczé grzëbë są do jedzeniô, a jaczé trëjącé ë pò czim je trzeba pòznawac. Abò jô wiele z tegò zapamiãtôł?

– Ten grzib na naszą kaszëbską zemiã zasôł szatan ë tak òn sã zwie. Jegò trzeba sã wëstrzegac, bò òn je baro pòdobny do prôwdzywka – zakùńcził swòjã nôùkã ò dobrëch ë złich grzëbach. A miôł jô przë tim baro kwasną minã. Wiéta wa, że to nie je dëcht przëjemno z wiôldżi ùceszi przestawic sã na sromòtã ë wstid. Jô tegò nikòmù nie żëczã.

Jak jô béł përznã wikszi, tej mie przëpadło samémù pasc nasze kruszczi. Tegò dnia pasł jem kòle Zelony Drodżi na rzëskù, gdze niewiele bëło zjôdkù dlô krówków. To sã dzało we westrzódkù lata tej, czej gzéle nôbarżi jidą na bëdło. Nôprzód bùńta wlazła w ne krze na niwach, gdze bëła céń, a gzyczi na niã tak nie nacérałë. Tam spòkójno pòjôda co swiéższé lëstczi. Za nią zrobiła to samò mëszka, czôrnô, ta z tą blësą ë to drobniészé bëdełkò. Jô béł z tegò baro rôd. Ni mùszôł sã ùganiac ë trzëmac całą rótã przë grëpie.

Sôdł jem so w céniu pòd dąbkã ë wnetkã ùsnął, a ne jałowice, pewno niszrich swiata, szłë so corôz dali w las, bò tam béł chłód, a téż rosła smacznô trôwa. Jak jedna z krów zarëcza, bò to béł czas do nëkaniô nad stôw (jima chca sã pewno pic w taczi gòrączce), a tej pewno zatesknia do swégò chléwa, gdze ani słuńce, ani gzéle nie dokùcza, tej jô sã òbùdzył, zerwôł na równé nodżi ë zaczął znëkiwac mòjã chùdobã do grëpë. Jô sã ni mógł dorechòwac mòji gromadczi, bò co jedne doszłë do grëpë, drëdżi sã rozłazëłë pò lese. Szëmla zniecerplëwionô tim mojim gònienim, pòdniosła tëpã w górë ë ùjã w stronã wsë do stawù. Jak jedna pòdniosła ògón w górã, to za nią wszëtczé. Jô nie darwôł wòłac: lołe, lołe…, le mùszôł za nima dzerzgnąc pòd dodom. Nôprzód w chléwie jô zmërkôł, że jedny jałowicë ni ma. Co tu robic? Pòwiedzec mëmie? Tace bëm nie chcôł tegò rzec, bò bëm dostôł pò bùksach. Nie rzekł nick nikòmù, le ùjął do lasu szëkac zgùbë. Ami szedł ze mną, bò zmërkôł, że cos nie je tak.

Jidã Zeloną Drogą prosto w las, a pies gòni pò krzach, obzérô so, nawetkã pòdskôkiwô ë od czasu do czasu pòszczekiwô. Wié to mądré psëskò, że szukómë krowë. A jô gò zachãcywóm, jak mògã, ë zdrzã w cemné place nié tëli za jałowicą, jak za lesnym, czë tam czasã nie sedzy pòd drzéwiãcã, czë téż jakôs baba, na złoslëwô kackô cotka, a móże wilk? (W tëch latach wierzëło sã we wszëtczé strôszczi). Szukómë ë szukómë, niwów ju nie widzã, a jô corôz barżi gùbiã rozeznanié, gdze më dëcht jesmë. Las je corôz gãstszi, słuńce ze stronë ledwò przeswitiwô przez ten zelony dach nad nama. Pitóm sã psa i sóm sebie, gdze më jesmë? Corôz wikszi strach mie bierze, òczë dzëkò lôtają, mùnie sã trzãsą, nodżi sztiwnieją. Jesz përznã, a zacznã rëczec na całi głos.

Ale, ale, co to? Pies szczeknął pôrã razy, krówka zabecza, a mie sã stałô czësto letkò na sercu. Ami przënëkôł zgùbã ë sã cesził wicy òde mie.

– Dobri pieskù, dobri – pòchwôlił jem gò, a òn jaż tëpą rëszôł z ùceszi.

– Dzys të jedzesz ze mną w las, wstaji z wërów ë sã òblakôj! – rzekł tatk, a przë tëch słowach odchlastnął pierznã. Nie bëło radë, le rëmac z pluchów.

Jedzemë. Na odchódnym złapôł jem w kùchni sztëk chleba, a terô na fùrmance so pògrizôł. Słuńce prażëło z samégò rena. Bãdze ùpôł. Fòska cos sã denerwòwa ë zôwzãcé chlasta ògónã na wszëtczé stronë. Gzyczi bëłë nôparté z samégò pòrénkù. W lese bëło jesz gòrzi. Całé chmarë tegò pataractwa nalazłë sã, Bóg wié skądka. Zajachelë më w Kamienistą, gdze tatk knëplowôł òd pôrã dniów. Tu leża grëpa bùkòwëch gałązów ë do ni më pòdjachelë.

– Tu môsz wietwã, chtërną bãdzesz òdgóniôł gzyczi òd kòni – rzekł tatk ë pòdôł mie wiôlgą gałąz z lëstama.

Jak ju wszëtczé knëplë bëłë na wòzu, tatk wzął seczerã ë zaczął scënac sëché drzéwiãta, taczé, z jaczich ju òdchôda kóra.

– Më doch z pół fórą nie pòjedzemë dodom, ne nié?

– Niech tatk rąbie te sëszczi, òne le przeszkôdzają jinym drzéwiãtóm. Jô te mërë jakòs òpasã.

Ale gdze, ne gzéle ë gzyczi corôz barżi szłë na kòniszcza, a nôbarżi na biédną fòskã. Ta robiła szpérama, chlasta głową na jedną ë drëgą stronã, szmërga tëpą jaż na krzept, ale to wiele nie pòmôga. Jô dërch jezdzył ną wietwą wkół kòni, trząsł jã nad nima, ale to téż niewiele pòmôgało. Béł jem zmòkłi jak szur, rãce mie drãtwiałë ë jô sã corôz barżi niecerplëwie òbzérôł za tatkã. A ten robił swòje.

W nym dało mie sã wezdrzec dali w las ë jaż mie zatkało. Za grëbim, brodatim ze staroscë dãbã chtos stoji, tak, stoji ë przëzérô sã temù, co robi tatk. Nie do wiarë, ale to béł naprôwdã, jak Bóg w niebie, nasz lesny w swòjim zelonym kapeluszu z taką tëpką na jedny stronie ë flintą na remieniu. Jô ju chcôł wrzeszczec na tatka, ale òn pòłożił pôlc na swòjich lëpach, a rãką dôwôł mie znak, żebëm béł sztël ë sã za nim nie czerowôł. Jô sã wzął dali za wachlowanié wietwą, a cze jô drëdżi rôz tak ùkrôdkã wezdrzôł w nã stronã, za dãbã nikògò nie bëło. Lesny zdżinął tak chùtkò, jak sã tam nalôzł.

– Tatkù, tam za dãbã béł lesny, òn na nas zdrzôł – pòwiedzôł jem do tatka niepewny, czë jô dobrze robiã (Lesny pòkôzywôł, żebë jem béł sztël).

– To sã doch le cebie zdôwało – rzekł z taczim dzywnym ùsmiészkã mój tata.

– Nié! Gwësno òn tam béł ë jesz pòkôzywôł mie, żebë jem béł sztël.

– Òn wié, że më lasowi krziwdë nie zrobimë – na zakùńczenié rzekł tatk.

Béł ju jagòdowi czas. Jô so ùdbôł, a mëma ni mia nic procëm temù, żebë jic z jagòdową zgrają na jagòdowé żniwò w lasë pòd Wigòdã. To béł sztëk drodżi, ale tam béł taczi ùrodzaj, że przez pôrã gòdzyn dało sã zebrac całi kòsz czôrnëch jagódków. Jô so wëszukôł taczi miészi kòsz ùplotłi z kòrzónków, ùgôdôł z Bùtkã, żebë mie nie zabôcził reno wząc z jagódnikama. Szkòłë prawie w tim dniu nie bëło, a to temù, że szkólny miôł jakąs nôradã czë kònfereńcëjã. Mëma wcyska mie kòszik, bò ùwôża, że kòsza jô nie ùzbierzã ë nie ùdwignã nazôd. Ale jô sã ùpiarł ë òstôł na swòjim.

Nie skùńcził jem jesz frisztëkù, a Bùtk klepie na òkno. Chwëcył jem sztëk chleba w gôrzc ë wëprëszcził bùten. Drogą jidze całô réga jagòdowëch ménów, a z nima pôrã taczich knôpów jak jô. Białczi ë dzéwczãta mają szchanie na pùklach, a na nich wiszą machtné kòsze.

– Co? Òne chcą całi dracht zebrac, a jô miôł wząc kòszik. Dobrze, że jô nie ùstąpił mëmie, bò béłbë wiôldżi smiéch – tak jô sobie pòmëslôł. – Ten jidze z kòszikã na Wigòdã? Òn pewno chce nama pòmòc zbierac. Ha, ha, ha! – smiałëbë sã dzéwczãta.

Do Nowégò Dwòru są dwa kilométrë, pòłowa tëli przez përdëgónë pòd Pùcką Górą, a tej nôprzód je las. Taczi përznã dzywny las, ale bëlny, jeżlë chòdzy ò jagòdowiczé. Roscą tu dosc rzôdkò chòjarczi, to téż jagòdowiczé òpanowa całé dno lasu. Môlama są błotka, topiéle, torfkùle ë môłé jezórka. Më wëbrelë taczi môl na stromiznie. Më, më? Ale jô tu ni miôł nick do gôdczi, to wëbrałë nasze ménë, piãkné dzéwczątka: nieżeniałé ë żeniałé, a wërobioné w swòjim fachù, dzarłë dwùma rãkama ne widzałé jagòdë. Mie mëmka da topk, chtëren jô trzimôł w jedny rãce, a drëgą zriwôł no bògactwò lesôcczich lasów. Sztërk czasu dało mie sã zbierac na stojąco, ale kòle pôłnia krziż zaczął mie bòlec ë béł jem zmùszony zbierac na kòlanach, a pózni nawetkã na sedząco. Tëch jagódków bëło tu tak wiele, że jak jem òberwôł je wkół sebie, bëło pół topka.

Taczé sedzącé zbiéranié mie sã téż wnet sprzikrzëło. Zamiast zbierac, zdrzôł jem w lëft ë wkół sebie, rechòwôł brzózczi z jasnozelonyma lëstkama, chtërne ùrządza miónczi z bùszno rozpiartima chójkama. Jedne ë drëdżé – tak jem sobie pòmëslôł – chcałëbë chùtkò do nieba. A biédné jałówce ni miałë nick do gôdaniô w tëch miónkach, bò bëło za môłé. Nawetkã leszczëna, co ju miała môłé, zeloné òrzeszczi, chòc bëlno minã jałówce, téż òsta w pół drodżi. Tak to je – meditowôł jô sóm do se – wszëscë chcą do nieba, ale na nie trzeba so zasłużëc. Tak je napisóné w Pismie Swiãtim, a téż to, że òstatny mògą bëc pierszima. Jô bëm żëcził tegò tim jałówcóm, a jagódkóm téż.

Do mòjégò kòsza cos słabò przëbiwało, a słuńce ju zawisło nad Pùcką Górą. Pòjawiłë sã téż mëdżi ë corôz barżi dokùczałë. Tak ùkrôdkã jô pòzérôł pòd dodom. Resztã kawë miôł ju wëtrąbioné, a zgniélc corôz barżi na mie lôzł. W kòszu jesz nie bëło trzëwiertle, a mie sã naprôwdã nie chcało ju dali zbierac. Z dołu na bòsé nodżi lazłë mrówczi ë jiné robactwò, a kark ë łësënã, a téż rãce grëzłë mëdżi. A na wiérzk mie chwëcył grzenia.

Nareszce Léna, ten herszta jagòdowi zgraje, zestawiła swòje dwa pôłné kòsze z jagòdama razã, założëła szchanie na pùczel, włożëła dwa pôlce do gãbë ë trzë razë gwizdnã, co znaczëło: Zbiéraniô kùńc! To béł dlô mie retënk. Z wszëtczich strón zeszlë sã ze swòjim ùróbkã jagódnicë ë rëchtowelë sã do marszu pòd dodom. Bëło jesz szacowanié ùróbkù. Léna – mô sã rozmiôc – mia nôwicy. Jaż dwie białczi miałë pò drachce jagòdów, ale jima pòmôgałë jich dzecë.

– Te, synkù, dostóniesz dzys sëchą wieczerzã – rzekła Léna, pòkôzëjącë na mòje trzëwiertle kòsza.

– Òn mëslôł, że jagódczi bãdą same wskôkiwa do topka – doda ze smiéchã Jula z folwarczny bùdë.

Jak sã òkôza, zbiéranié jagòdów to béł môłi krziż pańsczi procëm tegó marszu pòd dodom. Jô nôprzód niósł swój kòsz na rãce, ale jak òna mie zdechła, zadwignął gò na pùczel. Béł jem rôd, że ni móm skòpicą kòsza, bò bëm gò nie doszlupôł do chëczi. Òstatkã mòcë cygnął jem na kùńcu sznura jagòdowëch zbiéraczów ë zmòkłi jak nasza fòska w karéce na miónkach z weselnikama, doczurpôł përznã zaòstałi za jinyma do swòjégò dodom.

– Ale môsz të tegò nadzarté! – pòchwôlëła mie mëmka. – Jô zarô pòdgrzejã bùlwë ë bãdzesz jôdł pôłnie. Të jes mòcno zmachcony. Pò pôłniu so odpòczniesz.

– Jô téż òprzëpôłniu ùzbra na naszich niwach ten kòszik jagódków. Razã to bãdze malinczi dracht ë të dôsz sobie z nim radã witro ò pòrénôszk na szchaniach zaniesc to nasze bògactwò na banów, skądka sąsada zabierze nasze kòsze ze swòjima do Sopòtu. Przëniese pôrã dëtków, chtërne dadzą nama przeżëc ten głodny zymk, a cebie bãdze wnetkã trzeba kùpic ancuch na przëjãcé.

Przeszedł jem téż szczeslëwie ë tã krzëżową drogã. Nazôd jô so szedł wesoło ë nawetkã miôł chãc so pòspiewiwac. Przëwtôrza mie w tim kùkôwka, chtërna przez swòje „kùkùk” smia sã do mie, czë téż wërąpia ze mie; sóm nie wiém. W szónie przed blizą drobné ptactwò zrobiło so swój jôrmark ë wëdzéra sã na wiele głosów. Jô jima pòdkôrbiôł, a òne mie na przék jesz głosni sã dzarłë, a sztótama nawetkã nielëchò spiéwałë. Jak më so tak kòncertowelë, przódkã mie przeleca przez drogã piãknô sarna. Czë òna przed czimsz ùcéka, czë sã czegòs wërzasła, czë sã dzes spieszi? Jak jô tak meditowôł, to ji biôłô dëpa zdżinã w gãstwinie. Ju na niwach wësok nad mòją głową krążił jastrzib, a pò Szulcowi łączce z jakąs widzałotą wëstôwiôł swòje dłudżé, zmiarté nodżi bùszny bòcón.

Jak widzyta, miôł jem całi czas mòjégò marszu pëszné towarzëstwò.

Jak jô chãtno zbiérôł grzëbë. Jak przëszedł nen głodny zymk, mëma wcësnã mie kòszik do rãczi ë rzekła:

– Biôjczkôj le do lasu ë nazbiérôj tëch wczasnëch grzibków, bò jô ni móm nick do bùlewków na pôłnie. Blós za dalek nie jidzë w las, bò mógłbës zbłądzëc. Trzëmôj sã barżi niwów.

Tegò nie bëło mie trzeba dwa razë pòwtarzac. Òbierzkã w gôrzc, krëszkã do tasze i ju mie nie bëło. Do lasu droga szła przez nasze bùczczi. Tam colemało trafił sã prôwdzywk. Dzys béł blós jeden, ale z cemną gówką, taczi prôwdzëwi grzib z òbrôzka, z całą swòją ùrodą. Terô jem doszedł na nasze niwë. Tam bëłë téż prôwdzywczi, ale z jasnyma kapeluszama ë ne diôbelsczé z czerwònyma szpérama. Tëch jô nawetkã nie dotikôł. Jô sã rôz na nich sparził ë to mie sygło. W zachlastłim dole, tam bliskò Lesnëch Bratów (bùk z dãbã razã zrosłé) wiedno stoja całô familia tegò dorodnégò grzëbiégò bractwa. To béł mój nôlepszi ë gwësny plac. Dzys jem tam zgarnął le wiertel mãdla zdrowëch jak ridz królewsczich pòtrusów. Terô pò rédze béł Rédzczi Rów. Tu jô mój kòszik dofùlowôł, ale peperlingama, pòdgrzibkama ë kòzyma bródkama. Te jô téż zbiérôł, a bëło jich nôwicy ò tim czasu, bò na prôwdzywczi bëło jesz za chùtkò. Półtora gòdzënë déra mòja grzëbòwô wanoga, a mëma sã dzywiła, że w tak krótczim czasu dało mie sã tëli nazbierac, a przë tim jesz òczëszczëc.

– Të jes naprôwdã dobrim grzëbiarzã – ceszëła sã mëma. – Pôłnie bãdze zbëté.

To béł – tak mëszlã – rok 1935, a móże téż 1936. Jeséń bëła niebiwale piãknô. Letné słuńce prażëło całi czas, chòc co jaczisz czas przechôdałë grzmòtë ë zemia dosta swòjã pòrcjã wilgòcë. To béł kùńc séwnika abò pòczątk rujana. Bùtk i jiny knôpi namówilë mie, żebë pò szkòle jic w szónë pòd Nowim Dwòrã. Tam mô bëc mòc grzëbów. Na to jak na lato! Jak sã blós w szkòle skùńczëłë lekcje, drawò dodom, na chùtczégò chlapnąc pôłnie, kòsz na pùczel ë w rézã. To bëło sztëk drodżi. Më szlë jednak na skrótë, bòkã Cedżelni ë Wëspòwsczégò Jezora.

– Zazdrzimë w ten gãsti szón – pòwiedzôł Bùtk, jak më doszlë do lasu.

Jô pierszi skòcził w nã gãstwinã. Tu nie bëło radë, le na kòlanach wcëskac sã bënë ë zazerac pòd gãsté danczi. A òne jakbë chroniłë swój skôrb, bò wietwë spùszcza jaż do zemie. Trzeba bëło òdgarënac te danowé gardinë, żebë choc përznã nalezc. Mie szczescé sã trzima. Wëcygnął jem z tëch gąszczów pôrã prôwdzywków, ale òne bëłë jaczész bladé, mitczé, taczé niżódné. Kòżdi z nas dostôł pôrã tëch bledzuchów. Më je wzãlë, bò òne nadôwa sã do sëszeniô.

– Jidzemë w bùkòwé szónë, w stronã szasé. Tam bãdą czësto jiné grzëbë – rozpòrządzył nasz szefùnio, chòc gò nicht na tã gażã nie wëbiérôł.

Dochôdómë do szlachù, gdze przed pôrã latama béł gãsti, wiôldżi las. Tu na szlachù bëłë dosc gãsté kãpë bùkòwëch drzéwków, taczich łãdżich szligów. Wchôdómë do jednégò taczégò gniôzda. Tam stoja pôrã piãknëch grzibków z brunyma kapeluszama ë jãdrznyma nogama. Kòżdi sã rzucył na nôblëższégò prôwdzywka, a przë ti gònitwie pôrã miészich sã rozdepta.

– Tak ni móże bëc! – rozsądzył Bùtk.

– Niech kòżdi jidze do swòji kãpë ë tam niech depce pò swòjich grzëbach, wiele chce – dodôł Grégòr.

Mie przëpadła dosc wiôlgô kãpa niedaleczkò malinczégò błotka. Wchôdóm òstróżno bënë ë zarô trafił jem na bëlnégò prôwdzywka. To béł taczi òkôzk na zôchãtã. Òdgarinóm wietewczi, wchôdóm głãbi w szón ë nôprzód rzucył mie sã w òcze stôri, zmùrszałi piéń, na chtërnym sedza całô familia òpiéńków. Jak jô pòdszedł blëżi, jaż mie cofnãło. Kùli tu bëło prôwdzywków, jaż òcze pòbiéga! Nic wicy, le klëknąc ë zbierac jak bùlewczi na pòlu. Te miészé bëłë schòwóné w lëstach. Ne, naprôwdã, taczégò ùrodzaju jô jesz nie widzôł. Prawie trzëwiertle mòjégò môłégò kòsza z kòrzónków jô tu zebrôł. Jem sã smiôł ë gôdôł do nich, a wëcygôł je jeden pò drëdżim. To je wiôldżé szczescé nalezc taczi grzëbòwi plac. Drëdżi kómplowie ni mielë dëcht taczégò szczescô, ale nie darwelë sã téż swégò ùróbkù pòwstëdzëc. Mùszelë jednak wicy ë përznã dłëżi latac pò szlachù.

Marsz pòd dodom nie béł taczi przijemny, jak jidzenié donątka. Pòwstôł wiater, a nasze kòsze bëłë dofùlowóné ë mia swòją wôgã. Dobrze wëmãczony, ale zadowòlony doczurpelë më do naszich chëczi. Tim razã pòchwôlił mie tatk:

– Widzã, że z ce je dobri grzëbiôrz. Zarôzkã napôlã w piecu ë bãdã to twòje żniwò sësził na zëmã.

Nasz szkólny to béł bëlny człowiek. Òn w szkòle dbôł ò nôùkã, ale prowadzył z nama ùczbã z ksążką, a téż klesmëtrowôł z nama różné ùżëteczné rzeczë. Czãsto chòdzył z ùczniama w czekawé môle pòznawac stôré dzeje ë to wszëtkò, co na naszi kaszëbsczi zemi bëło wôrtné pòznaniô. Nierôz chòdzëlë më téż na zôróbk do lasu zbierac baszczi, bùczënã, żôłądze ë téż môłé flancczi. Za dëtczi, jaczé më òd lesnégò dostelë za ten towôr, szkólny kùpiôł ksążczi do biblotéczi, nôrzãdza ë materiałë do klesmëtrowaniô, a téż dzél pieniãdzy szła na jiné wanodżi do piãknëch strón naszi kaszëbsczi zemi.

To bëła póznô jeséń. Bùten bëło jesz dosc cepło. Pò dwùch nôwôżniészich lekcjach ùstawilë më sã régą przed wiôlgą lëpą z kòszikama w gôrzcach, chtërne szkólny kôzôł nama przëniesc z naszich dodomów do zbiéraniô żôłądzów. Bùten më ùstalëlë, na co bãdą przeznaczoné zarobioné dëtczi, a tej za régą cygnãlë stegną przez Szuchmankã w stronã lasu. Pò prawi rãce më mielë rowë pòrosłé jérkama. Tu szkólny nas zatrzimôł i òpòwiedzôł nama, jak pòwsta te wiłozë ë ten całi strëgòwi szeroczi rów. To wërwałë wòdë, jak tajałë najachóné na nasze zemie lodowé górë. To sã dzało pôrã dobrëch tësący lat temù.

Jak më doszlë do lasu bliskò glińcë, mie zarôzkã wpadłë w òczë te wieloraczé farwë lëstów, chtërne z zelonëch stałë sã żôłté, złoté, bruné, czerwònawé na wiele ôrtów. Jaż òczë pòbiégałë pò tëch lëstach, a na sercu robiło sã cepło òd zdrzeniô na ten wspaniałi jesénny tepich. Kùńsztownym malarzã je ta nasza kaszëbskô jeséń. Wëdawac sã mògło, że òna chce tim swòjim ùbarwienim odstraszëc zëmã.

W lese më sã zatrzimelë w tim môlu, gdze rosłë prawie same dãbë. Tu szkólny kôzôł nama zbierac dãbinã, a przë tim òpòwiedzôł, jak to przódë gbùrzë paslë tu swòje swinie. Môlama leża jich tëli, że jaż nodżi sã pùrga pò nich. Jô zbiérôł to jesénné bògactwò naszich lasów, ale barżi mie interesowa to, co dzało sã w górze. Ten lesny dach, barżi pstrokati òd dna lasu, béł fùl żëcô. Ù górë w wietwach, na chtërnëch bëło jesz wiele tegò jesénnégò złota, figlowa słunôszkò. Rzuca skrzącé gwiôzdczi z lësta na lëst, a wiater je sczidôł na zemiã. Tam w górze bëło czëc lesnëch spiéwôków, jak òni kwilëlë, że kùńczi sã cepłi czas, że trzeba òstawic rodné stronë ë szëkac słuńca w ceplészich stronach. Wësok w górze dało sã czëc gãganié. To réga dzëczich gãsy, trochã spóznionëch, leca w pôłniową stronã. Jô wëczuł, że òne narzéka na to, że nadchôdającô zëma wëgóniô je z piãknëch kaszëbsczich smùżków, zelonëch łąków, błotków ë jezorów, a téż z sycënë, gdze przëszłë na swiat. Lëdze gôdają, że kòżdé pòżegnanié je smùtné, a tak naprôwdã je.

Zazdrzóny w to, co sã dzeje tam wësok, nie zmërkôł jem, że mòji szkólny drëszë òdeszlë w jiny môl. Zdżął jem sã pôrã razy, żebë pòdniesc rozdrzuconą przë mòjich nogach dãbinã, a tej biegã, żebë dołączëc do karna mòjich kòlegów, ale w tim momeńce cos mërgnã w wietwach stôrégò, brodatégò mechã dãba. To wiewiórka rzuca sã w tuńc rôd z tegò, że ta rozgôdónô dzecynnô zgraja wëniosła sã z ji rewiru. Pewno ë mie pògónia, bò dosc nerwés wëwija swòją szadą krutką.

– Dobrze, dobrze, ju jidã! – pòwiedzôł jem sóm do se, czë téż do ti welëch tuńcôrczi ë docygnął do swòjich.

Mój sąsôd ze szkòłowi łôwczi wezdrzôł na mój kòszik ë rzekł do swòjich drëchów:

– Zdrzëta le, kùli òn mô w kòszikù. Òn pewno znôw rechòwôł gwiôzdë w biôłi dzéń abò mówił pôcérz do chmùrów.

Zrobiło mie sã wstid ë zaczął jem chùtkò nadrabiac swòje zgniélstwò. Jô ju nie nadrobił swégò zaniedbaniô ë z trzëwiertle kòszikã szło ë tak òpòslôdë do szkòłë.

Do szkòłë w Zôgòrzim bëło prawie sédmë kilométrów, a jak sã szło na skrótë, nie bëło jesz szesc. Droga prawie całi czas szła przez las. Jô nôchãtni chòdzył tima skrótama, a w tëch skrótach szukôł jesz swòjich ùproszczeniów bez las, gdze nawetkã sarnë ë dzëczi czãsto nie chôdałë, bò ni mia tuwò swòjich stegnów. Żebë zdążëc na ósmą, trzeba bëło wińc z chëczi conômni o ti trzëwiertle sódmi, a tej sã pò drodze wcale nie òbzerac. Za to nazôd mie nic nie pògónia ë tej béł czas na wanożenié pò lesnëch përdëgónach.

Jak to sã stało, że jô miôł tak długą drogã do szkòłë? To szkólny z naszi domôcy szkòłë pòdôł mie jakno kandidata do stipeńdium Przebendowsczégò ë jô miôł miec wòlné gimnazjum. Żebë sã tam dostac, trzeba bëło miec ùkùńczonëch conômni szesc klasów szkòłë pòwszechny, a w naszi wsë bëłë le szterë klasë. Piątą klasã jô przeskòcził, bò zdôł z ni egzamin, a nôblëższô szóstô bëła w Zôgòrzim ë do ni trzeba bëło czurpac tëli kilométrów w lece ë w zëmie.

To bëła póznô jeséń. Swiat béł pòmalowóny na sto farwów. Z mòjich chëczi jidã przez ògród, gdze na zemi leża spadłé druwczi, miszi, bãbùle, a nôwicy leża nëch eltków, chtërnëch nicht nie rësził. Chwëcôł jem pò drodze pôrã nôlepszich michów ë rżnął przez Strëdżi, dali slepą stegną wedle Rôdkòwégò błotka prosto do lasu. Béł jem ju przed scaną lasu. Tu nôprzód widza sã tã malowóną jeséń tak na zemi, w krzach, we wietwach ë czësto w górze, w drzéwiãtach, skądka wiater zdrzucył na zemiã całé chmarë tëch pòfarwionëch lëstków. Òne nie leca prosto w dół, a robiłë taczé zygzaczi, tuńcowa w lëfce, zatrzimiwa sã. Mie sã zdôwało, że òne przed swòjim kùńcã – rzec bë sã chcało, przed smiercą – próbòwa sã jesz përznã naceszëc tą lesną wòlnoscą. Òne mie pòd nogama chrzãszcza ë mie sã wëdôwa, że sã skarżëłë na swój smùtny kùńc. Krótczé je żëcé tëch lesnëch lëstków, tegò przëòdzéwkù wszelejaczich drzéwiãtów. Dzywnô rzecz, më so na zëmã szëkùjemë cepłé ruchna, a drzewa òstóną nadżé. To mie baro zastanôwia.

Jidã z górczi, mijóm wëpôloné błotkò, a tu czëjã jaczész chrząkanié, sôrkanié, chrochtanié. Co tu sã dzeje? Ach tak, to dzëczi zrobiłë sobie pòrénczné kąpanié w kalëszczu. Dzywné je to jich kąpanié. Wëzdrza jak czôrni pùrtcë. Jak mie zmërka, chrząknã tak jinaczi, głosni, z taczim szarpanim. Czë òne chca mie przestraszëc, czë téż òstrzéga sã midzë sobą, tegò jô nie wiém. Wëskòcza z błotka, przesadzëłë stôré kôrcze ë dżãłë w gãsti las. To le bëło czëc drawòwanié, szëmienié ùschłëch lëstów, łómienié gałązów. Wnet zdżinã w gãstwinie ë pewno leca szëkac jinégò błotka.

Za Kamienistą, jak jô sã wspinôł pòd Aùeran, dało mie sã wezdrzec w górã. Jedna z gałązków, tëch baro cenczëch, dzywno sã rësza, nôstãpnô jesz barżi. A, to wiewiórka skôka z wietewczi na wietewkã ë na chwilkã zdżinã w lëstach. Leca lëftã, jakbë mia skrzidła. To szadô tëpka pòzwôla ji wëprawiac taczé skòczi na pôrã métrów. Jô bë chcôł téż tak latac, ale më lëdze jesmë przëpisóny do zemi. Pewno sã mie wëlãkła ë ùzna, że lepi mie zéńc z drodżi.

Nazôd ze szkòłë jô sã pùszczôł przez Markówcowã Górã. Jidã tak sobie, w rãce trzimóm knëpel, chtërnym czidóm ùschłé lëstë, chtërnëch tu leża jaż grëbò. Czëjã z dôleka jaczész klepanié, jakbë chtos sobie rzechòtôł grochòtką abò z pipë wëklepiwôł pòpiół. Ale to mie cos nie pasowa. To klepanié bëło taczé chùtczé ë téż taczé krótczé, jedno pò drëdżim. Béł jem niszrich, co to téż je ë pòdchôdóm w ten môl corôz blëżi. To mùszi bëc gdzes wësok na drzéwiãcu, a nié na zemi. Zdrzã na sëchą chòjarkã, a na ni sedzy pstrokati ptôch, tëpą sã pòdpiéro, nogama trzimô sã kórë, a sznoblã wali taczima ùriwónyma sztótama w drzewò. To dzãcôł wëgóniôł z chòrégò drzéwiãca robactwò, żebë so zrobic bëlny môltëch. Òn mie na pewno widzôł, ale sã nie rësził z môla. Béł pewny, że gò tam tak wësok nie dosygnã.

Taczich lesnëch spòtkaniów bëła dzys bòkadosc. To sã tak kòżdégò dnia nie trôfiô, ale las je wiedno czekawi ë w nim sã sztéc cos dzeje, le trzeba bëlno sã przezerac ë dobrze słëchac.

Jô ju béł w gimnazjum. Mieszkôł jem na Refòrmatów ù lesnégò, chtëren béł na reńce. Co drëgą, trzecą niedzelã jem chôdôł dodom, a to bëło dwanôsce kilométrów, jak sã szło prostą drogą przez Sédmë Dróg. Przënôszôł nazôd z dodomù wiesczi chléb, za chtërnym mòja gòspòdëni przepôda. Pòtrzébné mie téż bëłë jaczész dëtczi na heftë ë ksążczi.

To béł wczasny zymk, jak jô sã wëbrôł w domôcé stronë. Do lasu nie bëło nawetkã sto métrów. Nôprzód jem sã mùszôł wspinac na górã Wnibòwstąpieniô. Ju tu mòcno pôchnã za zymkã. Brzózczi bëłë ju letkò przëkrëté zeloną spódnicą, a jiné drzéwka bëłë na rozpùszczenim. Na òrzechach wisa żôłté cycczi, z chtërnëch sëpôł sã żôłti proszk. Co sztërk rozsadłë sã grónczi kwiôtków: mòdrëch, biôłëch, a nawetkã tëch żôłtawëch. Dëcht przed kaplëcą na pùstim placu rosłë ju knąpczi.

Jak jem wëlôzł na Sédmë Dróg, tej jô sã pòczuł taczi swój, wòlny òd wszëtczégò, co przënôszôł pòwszédny dzéń. Miasto òsta w dole razã ze swòjim trzôskã ë smrodama. Słuńce sã do mie ùsmiécha, a wiater niósł ze sobą pôchniączkã lasów, łąków, pòlów ë ti całi kaszëbsczi rodny zemi. Tu te môłé brzózczi wëstrojiłë sã całé w zeloné klédë, a wiater smùkôł ë gëldzył jich drobné lëstczi. Jiné niedorosłé drzéwka próbòwa je dogònic. Trôwka nie chca bëc lëchszô ë téż szła w miónczi z tima zelëskama, a téż z môłima drzéwiãtama. Zeleniła sã tak jak òne.

Szónã, lesną dróżką, gdze sobie ptactwò na różny ôrt wëspiewiwa, doszedł jem do drodżi, chtërna szeroczim wiłozã szła pòd Młinczi. Pò drodze jô mijôł smùżczi łąków, gdze zymk òbùdzył nié blós trôwë, ale całą lëtanijã nôróżniészich kwiatów. W błotkù przë strużce rzechòtałë sobie żabë, a z głãbi lasu dochôda gruchanié dzëczich gòłąbków. Nieòstróżné mrówczi zrobiłë sobie swòjã stegnã na lëdzczi dróżce, co bëło dlô nich baro niebezpieczné. Lëdze rzôdkò dôwają bôczenié na tak môłé stwòrzenia ë bez rozëmù pò nich depczą. To drobné karno zajãté bëło bùdowanim swòjich chëczi. Kòżdô mrówka dwiga to, co jima bëło pòtrzébné do bùdowaniô mrowiska.

Na niwach przë Młinkach bëło tak zelono, że jaż òczë pòbiéga. Tu bëło tëli dzëczégò kléwru, chtëren miôł sã do kwitnieniô, że jaż zelono robiło sã na dëszi. Môlama w tim kléwrowim pòlu górã wzãło kùkòwczëné wino, téż tak jãdrzno zeloné jak kléwer. W ti zeleni trôfia sã żôłto zakwitłé czerzczi ë kãpczi mléczów, a téż jaczégòs jinégò zelëska, a nad samą rzéczką robiło sã żôłto òd kwiatów kaczégò zelëska.

Co sztërk to jiné farwë, głosë, a téż jinaczi gùlgòta strëga. W taczi wanodze ni mògło sã nikòmù dłëżëc. Zymk na różny ôrt wchôdôł na nasze Lesôczi, le miec òtemkłé òczë ë czëłi słëch.

Jak jô pòlubił te lesné wanodżi.

Dlô naji rodny zemi nastôł złi czas. Germeńcë znôw wrëknãlë z całą swòją żelôzną mòcą ë nowim, falszëwie nazwónym eùropejsczim pòrządkã. Naszi żôłnérze, chòc marno ùzbrojony, nie zlãklë sã hitlerowsczi przemòcë, ale na kòżdim môlu bronilë swòji zemi. A razã z wòjskã do òbronë wzãlë sã téż cywilni lëdze. Wspiérelë żôłnérzów na kòżdim krokù.

Tatk przëjachôł nazôd ze swòją fùrmanką znad niemiecczi greńcë, gdze dowôżôł przez dzesãc dniów wòjskù scynóné przez lasowëch robòtników drądżi przëdatné do bùdowaniô bunkrów. Ledwò zdążił wëprzic kònie, a ju na pòdwòrzim nalôzł sã szôłtës. Jak òn òdszedł, tatk wzął sã za òstrzenié żôdżi, seczerë, topórka.

– Witro z rena jidzemë w las za Kawle kòpac rowë dlô wòjska – zarządzył przë wieczerzi ë dodôł:

– Pùdã jô, të ë Lisa, chtërna je nôstarszô, a Sztefa bãdze dba ò chòwã ë donôsza nama jedzenié.

Wczas ò pòrénôszk drëdżégò dnia jidzemë pòd Lëtwinową Górã, gdze w lese pòd wësoczima ë szadima danama miôł swój celt òficéra, chtëren z pôrã żôłnérzama dzelił robòtã tim, co przëszlë jã pòdjąc. Céchòwôł môle, gdze mają bëc kòpóné rowë, gdze bùdowóné bunkrë, a gdze gniôzda dlô maszinowëch karabinów.

Pòrénk béł cepłi, słunôszkò zazéra w las niszrich, co tu tëli białków, dzéwczątków, knôpów, a nômni chłopów sã zeszło ë co òni tu robią? Letczi wiaterk trząsł górnyma lëstkama, chtërne robiłë sã ju żôłtawé. A tak w lese bëła cuszô, blós żôdżi żôgòwałë pò swòjémù ë przerzina balczi, bilczi tłëkłë môlama kòrzenie, a szpôdë jazgòta, jak natrafiłë na kamienie. Ptôszi co sztërk pòdlatiwałë dosc bliskò lëdzy ë swòją mòwą pitałë sã, sóm nie wiém kògò, co òni, to je lëdze, tak zôwzãcé rëją w lese bliskò niwów, a pòrénczné pòmión hòlowôł gdzes dalek w lese ë przekôzywôł tim dalszim drzéwiãtóm te robòcé òdgłosë, żebë òne òdgadłë, co téż to sã w zbichòwsczich niwach dzeje. Całi las béł zdzëwiony tim dzywnym czurzenim tëli lëdzy. Nawetkã lesnô zwierzëna pòdchôda, chòc ze strachã, dosc bliskò tëch mòcno zajãtëch robòtą lëdzy, pògapiła sã ë ùchôda w głąb lasu.

Tak niszczëc ë szpacëc las! – jô so mëslôł. – Co téż za prawa mô ta wòjna? A bëło jã czëc od stronë Lãbòrka. Tam co sztërk òdzywôł sã grzmòt kanónów, a jak nadleca fligrë z czôrnyma krziżama, dało sã czëc szczekanié maszinowëch karabinów. Czasã òne nadleca nad Kawle, ale më bëlë skrëti w lese ë nick ni mòglë òbôczëc, co sã tu dzeje. Jedno szczescé, bò zrobiłëbë z nas òbònã. Krążëłë, krążëłë ë òdlatiwa w stronã Pùcczi Górë.

Robilë më bezmała całi bòżi dzéń. Le jak nama domôcy przënioslë jedzenié, béł sztót òdpòczinkù. Nadchôdôł wieczór, a më młodi co sztërk wzérelë w stronã dodomkù. Bra nas teskniączka za cepłima wërama. Ale żôłnérze nas pògónielë do robòtë, bò front szedł w naszą stronã, a ta òstatnô nôdzeja òbronë przed Gdinią, jaką më rëchtowelë, nie bëła jesz ùszëkòwónô. Jak bëło ju czësto cemno, më sã kłedlë jeden òkóma drëdżégò ë trochã sã zdrzémnãlë. Mie na spik jaż tak mòcno nie nëka. Zdrzôł jem na niebò, chtërno czosałë reflektorë ë szuka szwabsczich fligrów. Las przëcëchł. Tam sam bëło czëc chrapanié, a las so pòwiôdôł pò swòjémù ë żił swòjim nocnym żëcym. Zjawiłë sã swiécącé swiãtojańsczé bączi, chòc noc swiãtojańskô bëła przed trzema miesącama. To cëgeńsczé lasowé żëcé warało pôrã dni.

Gdzes kòle sódmégò séwnika niemiecczé kanónë òd czasu do czasu tak na wëczëcé pòczëstowa nas w lese pôrã granatama. Tej żôłnérze kôzelë nama wskòczëc do wëkòpónëch rowów. Spóznionëch dosygłë szpletrë ë skaléczëłë Trudkã z sąsedztwa, a téż jednégò żôłnérza. Trudkã zanioslë ji braca dodom, bò mia le trochã skaléczoną rãkã, a żôłnérza òficéra òdwiózł swòjim aùtołã do lazarétu w Gdini.

Drëdżégò dnia zdarzëło sã jednak wiôldżé nieszczescé. Jak nad Wëspòwsczim Jezorã pòkôzelë sã żôłnérze òblokłé na zelono, nasz òficéra wësłôł do Tónkòwi Chòjnë szterzëch naszich, żebë stądka delë bôczënk na tëch Frëców. Wësok krążił hitlerowsczi fliger, chtëren gwësno szczerowôł na nich strzałë kanónów. Jeden z naszich béł zabiti, a drëdżi skaléczony. Më òstelë całi. Nen las jednak béł naszą òchroną.

Drëdżégò dnia òficéra pòsłôł nas do chëczi, bò Niemcë ju lezlë w Kawle. Jô jednak wërwôł w stronã Gdini, żebë tam pòmagac naszim żôłnérzóm. Taczi béł òbòwiązk bëlnégò harcerza.

Las naprôwdã móże bëc dlô człowieka retënkã. Tak sã złożëło, że pùłkòwnik Dąbek wësłôł mie, harcerza z Òksëwsczi Kãpë, tam do hélsczégò sztabù z wôżnym pismã, bò żôłnérzów pòtrzebòwôł na fronce. Nazôd do Babich Dołów nie bëło ju pò co wracac ë jô dostôł sczerowanié do sanitarnégò aùta, chtërnô zwôża skaléczonëch do lazarétu, jaczi béł w hélsczi szkòle. Mòjima przełożonima bëlë dwaji sanitarowie w marënarsczich ruchnach. Jich wszëscë zwelë Patã ë Patachónã, bò jeden béł malinczi, a drëdżi wësoczi.

Nie bëło dnia, żebë niemiecczé fligrë nie przelecałë nad hélsczim cëplã ë nie strzéla, a téż nie zdrzuca bombów na wszëtkò, co sã na zemi rëszało. Jednégò dnia dostelë më wiédzą, że bombardowóné bëłë Chałëpë, ë że są tam żôłnérze, a téż cywilowie, chtërni brëkùją pòmòcë. Jedzemë drożëskã pòkaléczonym bombama. Wëjachelë më na wòlny plac, a tu niespòdzóno nadleca te stalowé ptôszi, co sałë wszãdze smierc ë zniszczenié. Co tu robic? Sztërk drodżi przed nama je zbawienny las, ale to je sztërk dali, a tu nadlatëją nôstãpné fligrë. Nama sã jaż włosë jeżëłë na głowie, a mie przeleca mësla, że jesmë zgùbiony. Ale tu nie bëło czasu na jaczész mëszlenié, a trzeba bëło cos robic. Jô ju chcôł wëskòczëc z sanitarczi ë szëkac bezpieczny dzurë. Ùprzedzył mie jednak szoféra, chtëren gwałtowno dôł do tëłu, bò z ti stronë las béł bëlno blëżi. Mie rzucëło na bórtã ë na mòjim wrëkù wëskòcził niebëlejaczi gùz. Ale to nick, grunt më sã dostelë w bezpieczny las. Hib, jaczi jô òberwôł, zamącył mie czësto w głowie ë zamiast jiglënë nad sobą, widzôł jem same swiãtojańsczé widë. Jednak tim szpôsã më òstelë całi, a do tegò baro przëczënił sã las.

Jak jô przëszedł dodom z wòjnë, dostôł robòtã w gniewòwsczim nadlesnictwie. Jednégò dnia wszëscë lesni zeszlë sã na swòjã nôradã. Mielë ju sã rozchadac, jak wprëszcził do biura góńca z Wëspòwa ë z dôleka wrzeszczôł:

– Tam w szónach za Wëspòwsczim Jezorã są… są… dzëczi, a je jich tëli, tëli… Bòkadosc…

Ze zmãczeniô ë przejãcô chłop sã zajikôł ë zamiast dali gadac, pòdnôszôł rãce do górë. Jedną wskôzywôł pòd Lãbòrg, a drëgą òcérôł zmòklëznã z łësënë.

Że to dzys sesjô skùńczëła sã wczas, wszëscë pòstanowilë rëszëc na jachtã. Jô miôł dobri karabin, ale lesny z Pieczełka namówił mie na zamianã, bò miôł blós rewòlwer. To nie bëło dëcht pò mòji mësli, ale co robic; to béł wiedno lesny, a miôł miec dobré òkò. Tak rzekącë prôwdã, to jô szedł pierszi rôz na jachtã ë ni miôł w ti sprawie wiele co do gôdczi.

Cygniemë chùtkò na szagò stegną przez pòle, a tej przez las. Tu jô sã pòczuł tak swójskò ë mòcno wdichnął ten lesny lëft. Jô doch béł nômłodszi w tim towarzëstwie, tak téż cygnął na kùńcu z jaczimsz ùtajonym strachã. Przed szónama nastąpiło rozdzelenié jachtarzów. Ti dobri strzelcowie mielë jic niwama ë na nich zamówiony tu robòtnicë mielë wëpłoszëc dzëczi z szónu. Mie kôzelë jic liną pòprzék lasu ë téż trzôskòwac.

Markòtny, że tak mie ùrządzëlë jachtarze, jidã sobie kroczk w kroczk ną szeroką liną. Móm pò lewi rãce szón, a pò prawi stôri las. Zamiast wrzeszczec, pògwizdëjã sobie ë pòdzywióm piãkné danë, chtërne wcësnã sã midzë brzozowé drzéwiãta. Môlama zamiast danków wërosłë łãdżi jałówce, a niżi jérczi.

W jednym momeńce dało mie sã wezdrzec dali w szón, bò cos tam zaszëmia. Ùzdrzôł – wa w to pewno nie ùwierzita – ril dzëka ë wlepioné we mie dwòje slépiów. W pierszi chwili chwëcył jem za rewòlwer, ale wnet rãka mie òpadła. Co to zwierzã mie zrobiło, co òno je mie winné? – przeleca mie przez mësl. Jak jô béł pózni rôd, że zgrzecha mie nie pchnã do strzélaniô. To bëła mëmka gromadczi môłëch dzëczich swinków. Ta stôrô dżéra mùsza wëczëc, że z mòji stronë ji nick nie grozy. Cofnã sã ë pò jaczimsz czasu pôrãdzesąt kroków przódkã mie przëprowadzëła swòjã gromadkã przez linã w wiôldżi las. Móże stôri jô bëm nie trafił, ale jaczisz z tegò maleństwa na pewno, bò szłë całą gromadą.

Niech sobie szłë ë dali ceszëłë sã żëcym. Jô gò jima nie dôł ë nie bãdã òdbiérôł. To zdarzenié dało mie wiele do mëszleniô. Czemù ta dzëczô familëja nie szła w drëgą stronã, a tu na mie. Jô mëszlã, że tu w grã wchôdôł, jak szkólny ùczale gôdôł, instinkt macerzińsczi.

To béł wczasny grzëbòwi czas. Jô rëknął z mòją familią z Rekòwa w Darżlëbsczé Lasë, bë spróbòwac szczescô. Wzął so krëczew ë bëlné òkùlôrë, bò starosc nié redosc. Mój wid mô ju péps precz, a przeszło sédmëdzesątka temlëje mie na wszëtczé stronë. Ale grzëbòwi przërodzenié jesz terô pchô mie do lasu.

Nôprzód wanożimë w wiôldżim bùkòwim lese, w chtërnym co sztëk bëłë błotka ë według naszi mësli tu mògłë rosc prôwdzywczi. Ale nasze rechùbë sã nie sprawdzëłë: abò zemia jima nie odpòwiôda, abò bëłë wëzbiéróné, abò jesz nie wëlazłë z zemi. Tej jidzemë w stronã wiôldżégò rowù, chtëren òddzélô Rekòwską Kãpã òd Pùcczi. Tu nôbarżi cygnã Goszã, bò òna zna nad Jizdebką place, gdze rosłë ridze. Tak téż òna nama zarô zdżinã w topiélach. Më trzeji chłopi: zãc Andrzej, jegò syn Filip, ne ë jô, docerlë w taczi môl, gdze greńczą sã ze sobą stôri las z szónã. Më z Filipkã sedlë so na grëbi chòjarce zwlokłi nad dróżkã ë zabôwielë sã pò dzecynnémù knëplama, baszkama, kamiszkama. Andrzej wlôzł w szón, bò tam spòdzéwôł sã grzëbów.

W jednym momeńce dało mie sã wezdrzec w gãstwinã na grzëpce ë jaż nié do wiarë. Z gãstwinë wëkùknął rogati zwiérz.

– Zdrzë le tam na grzëpã! – rzekł jem òpòcuszkù ë letkò szturchnął Filipka.

– Krowa! Tam je krowa! – zawòłôł mój syneczny, a przë tim pòdniósł rãczczi w górã.

– To je jeléń, synkù. Krowa ni mô taczich rozłożëstëch rogów.

Ale jelenia tam ju nie bëło. Pewno przestrasził sã piskù Filipka ë jegò rãczków, chtërnyma nie przestôł wëmachiwac. Timczasã nadszedł Andrzej ë zaczãlë më kùkac na Małgoszã, ale òna sã nie òdzéwa. Tej cygniemë wzdłuż topiélów z nôdzeją, że jã dzes spòtkómë. Ale nasze szukanié ë kùkanié òkôzało sã próżné. Jidzemë dróżką ë malëjemë na piôskù strzałë, żebë pòkazac ji nasz czerënk, w jaczim më szlë. Pò drodze nalôżómë tam sam prôwdzywczi, a téż jiné jadalné pòtrusë. Wëlezlë më z negò rowù na rówiznã, gdze Andrzej òstawił nas na drągach ùłożonëch przë drodze ë kôzôł òdpòczëwac, a sóm szedł szëkac naszi zgùbë.

Jak nôlepi jô pòtrafił, tak zabôwiôł Filipka. Rechòwelë më mrówczi na kórze chójczi, rzucëlë baszczi do célu, pòdkôrbielë ptôszczi na drzéwiãtach, ale to gò wszëtkò blós sztótk bawiło.

– Chcemë kùkac za mëmą ë tatą – wëmëslił nôprzód, ale to nie dało żódnégò skùtkù, chòc Andrzej to pewno czuł, ale ùznôł to za szpòrt.

– Ópa, jidzemë dodomkù, jô znajã dróżkã – wëkómbinowôł Filip ë pòkôzywôł drogã przez szón.

Chcôł jem mù zmilëc to jegò niecerplëwé kómbinowanié ë zaczął jemù prawic pòwiôstczi, ale òne gò nie interesowa. Tej jô zalécył mù zbieranié grzëbów. Sztótk to gò zajãło, ale òn le òd czasu do czasu wzérô na nã drogã.

– To je droga do dodomkù, jô ópã zaprowadzã.

W kùńcu nie bëło jiné radë, le jic tą drogą tim barżi, że ten môłi knérps béł corôz barżi nerwés ë nôtrãtny, a Gosza ani Andrzej nie nadchôdelë. Jidzemë pò zelony drodze, seczemë nożã trôwã, wiążemë jã w snopczi, stôwiómë rzãdë, a co sztërk na piôskù malëjemë ne cészi, żebë móże wskazac naszim czerënk, w jaczim më cygniemë. Za szónã béł wësoczi las. Jak jô sã ùcesził, czej przez drzéwiãta zaczãłë przeswitëwac niwë. Jesmë przë rekòwsczim bòjiskù – pòmëslôł jem. Ale gdze tam, niwë bëłë, le pòla czësto jiné, a ta wies w dole, to mie nie sztëmòwa z rekòwsczima stronama. Cygniemë piôszczëstą drogą krajã lasu, bò co nama jinégò òsta.

Spòtikómë przë zbiéranim grzëbów jinégò ópapã z synecznikã w taczich samëch latach.

– Jak më sã dostóniemë do Rekòwa? – pitóm sã starszégò grzëbiarza.

– Ò, to je sztëk drodżi. Tą dróżką zéńdzeta na łączi, a tej skrącyta zarosłą drogą w prawò. Za jaczisz sztërk bãdze mòst przez rzéczkã, a za łąkama to ju są rekòwsczé lasë – wëklarowôł nama ten drëdżi ópa.

– Wiôldżi Bóg zapłac!

Droga wzdłuż łąków bëła tak zarosłô, że Filipka w tich chwastach ë trôwie bëło ledwò widzec. Na szczescé miôł tu niedługò przejachóné treker ë jegò szpùrã më cygnãlë szëkac mòstka przez rzéczkã, a czas lecôł chùtkò do przódkù.

– Jes të, Filipkù, zmãczony?

Òn nick nie òdrzekł, ale to zmãczenié malowa sã na jego gãbie. Trzeba bë bëło wząc trzë ë półletnégò knôpika na barana, ale jô sã na to nie czuł, bò mie doktorzë w lazaréce òkaléczëlë ë to przecãté jesz bëlno sã nie zagòjiło. W jednym momeńce Filip zaczął pòbekiwac. Na mòje pëtanié, co sã stało, z płaczã wëcësnął:

– To grëze!

– Co grëze? – pitóm sã knérpsa, a òn trzimô sã za lewé remiã ë co sztót je szorëje.

– To zelëskò grëze – rzekł za jaczisz czas.

Ne jo, to pòkrzëwë gò pògrëzłë, bò miôł gòłé rączczi. Na szczescé w kòszikù bëła jegò bluzka. Wcygnął jem mù jã ë pòcesził gò, że pùdã przódkã ë bãdã walił krëkwią to złé zelëskò. Ùspòkòjił sã ë zaczął dali szëkac tegò òbiecónégò mòstka.

– Jidze Filip drogą ë tak sobie spiéwô… – zanócył jem znóną spiéwã, żebë chòc na ten ôrt zając mégò knôpika.

W kùńcu nôdzeja. Szpùr trekra skrącył w stronã rzéczczi. Tam bãdze gwës nen mòst. Ale ta nôdzeja wëszła na nic. Przed Jizdebką treker skrącył na łąkã ë tam sekł trôwã. Trochã załómóny jidzemë dali, òstôwiómë łączi w tële ë wchôdómë w wësoczi las. Próbùjã co sztërk kùkanim dawac znac naszim, gdze më sã òbrôcómë, ale bez skùtkù. Mòkradła są corôz szerszé ë pòdchôdają pòd sóm zberk rowù. Môlama je drãgò je òminąc. Terô jô Filipkòwi wgôdiwóm, że wnetkã nalézemë dróżkã, chtërna zaprowadzy nas do chëczi, a òn szukô ji to w tim, to w nym môlu. Sôdô na kãpach ë pniach, bò je zmãczony, a jô pòwtôrzóm – sóm nie wiém, czë jemù, czë sobie – le wiedno do przódkù, a nigdë w cop.

Robi sã smroczno. Las nabiérô jaczisz tajemny pòzdrzatk. Wëdôwô mie sã, że chtos kùkô, wrzeszczi, gwiżdże, ale to robi zmãczenié. – Gdze jô stôri, a głupi dôł sã wcygnąc – przechôdô mie przez mëslë. Filipka nic nie przerôżô, le na ùpartélca szukô drodżi ë mòstu, chòc nóżczi mù sã plączą, a òd czasu do czasu ùpôdô na zemiã.

– Czóle, Filipkù, sëréna rëczi! – a òn na to nie dôwô bôczënkù.

Czëżbë strażacë nas szukelë? – przeleca mie przez głowã mësl. W jednym momeńce Filipek zerwôł sã ë nëkôł pòd górã.

– Tata, tata, tata jidze! Tam stoji nasze aùto. To tata trąbił, a nié strażacë.

Ë tak skùńczëła sã nasza krzëżowô droga w lesnëch gąszczach.

Człowiek mô to do se, że chce pòznawac corôz to jiné stronë, tak w swòji rodny zemi, jak téż dalek w swiece. Niłońsczégò rokù mój syn namówił mie na taką dłëgszą wanogã pò cëzëch stronach. Òbzérelë më piãkné miasta, wspaniałé kòscołë, zómczi na grzëpach, a téż machtné górë ë jezora midzë nima. Jô sã jednak nôbarżi cesził lasama, jak na Lesôka przëstoji.

Piãkné lasowé stronë są w górach Jura pò francësczi stronie, gdze rzéczczi skôczą taczima wësoczima trapama z górë w dołë, a szëmią, że je czëc je z baro dôleka. Asfaltowé sztrasë są jakbë przëlepioné môlama do kamiannëch stromiznów dosc wësoczich górów. W tëch górzëstëch stronach spòtikô sã môłé wse, a téż niewiôldżé miasteczka zataconé w tëch rozległëch lasach. Niżi trôfiają sã łączczi, na chtërnëch pasą sã òwieczczi, a môlama krówczi ze zwònuszkama na szëjach.

Baro czekawé są téż lasowé stronë w górach Harcu, ale są òne òpanowóné przez wanożników z wiôldżich miastów. Tu òni szukają òdetchnieniô ë spòkòju, a zëmą slizgają sã na nartach. Tu wanożników wòzy òd miasteczka do miasteczka taczi cuszk, jak ù naji przódë na pùckô kòza.

Jednak nôpiãkniészi las jô widzôł w Szwarcwaldze, pò naszémù Czôrny Las. Tam sedlë më – jô ë sënówc – do taczégò wagónu, chtëren jedze lëftã, a trzimô sã taczi grëbi linë. Rzekã wama, je to cos niebiwałégò, cos apartnégò. Wkół, jak jô mógł òkã sëgnąc, rozcygôł sã cemny, baro gãsti las. Sztëk dali w lesnym òbramòwanim bëło widzec miasto z baro wësoczim kòscołã. To béł Fribùrg, gdze we wëższi szkòle przed latama ùcził lesôcczi profesor z Kòleczkòwa Ferdinand Bieszk, ôjc tam rodzonégò Sztefana Bieszka, aùtora Kaszëbsczich sonétów.

Jedzemë tim wagónã sto métrów w lëfce, a pòd nama las ë las, taczi cemniészi jak ù nas na Kaszëbach. Ale ten las sã zmieniô, jak më sã wspinómë pòd górã. W dole béł òn barżi lëscasti, jasniészi, a rosłë w nim prawie taczé drzéwiãta, jak w naszich stronach, jak bùczczi, dãbë, brzózczi, ólszczi, jarzëbie ë wiele jinëch. Jim wëżi, tim górã brałë drzewa z jiglëną ë las wëdôwôł sã cemniészi.

– Niech ópa wezdrzi w dół – rzekł w jednym momeńce sënówc.

– Wzéróm, wzéróm, a bùksë mie sã trzãsą, tak më jesmë wësok.

– Widzy ópa w tim rowie drogã? – dali pitô mój młodszi wanożnik.

– Jo, co sztëk òna wëskôkiwô z lasu ë pnie sã téż w górã – òpisôł jem to, co widzôł w dole.

To asfaltowé szasé przerzuca sã z jedny stronë na drëgą machtnégò rowù, chtëren dzelił pòrosłi lasã górsczi cyg. Asfaltówką piãłë sã do górë ë nëka nią w dół aùtołë, a wëzdrza òne jak pùdełka òd sztrëchòlców. Szlë téż môlama lëdze, a wëzdrzelë òni jak mrówczi. Z lasu w pôrã môlach wëkùkiwa bùdinczi, taczé góralsczé chëczë ë wikszé przeznaczoné dlô wanożników. Môlama na łączkach bëło widzec òwce.

Dojachelë më na taczi plac na górze. Òbeszlë më ten plac wkół é pòdzywielë te cemné lasë, chtërne rozcyga sã dalek wkół. Tu czëlë më sã wòlni òd tegò, co òsta tam w dole. Niebò bëło jasné, a wiatru prawie sã nie òdczuwało.

– Ale, je tu piãkno! – pòwiedzôł zachwëcony sënówc.

– Jo, je piãkno, ale ù nas na Lesôkach je piãkni.

Wiérsztë

Rodné mòje stronë

Mòja rodnô chëcz ë wies
jidze ze mną pò dzys dzéń,
a je we mnie tak mòcno,
jak w zemi dãbòwi piéń.

Mòwa starków ze mną je
przez całi czas, do dzys dnia,
ë swiadectwã je tegò,
że jem z kaszëbsczégò pnia.

W pamiãcë sedzą pòla
co przódë żëwiłë mnie,
ë łączi, stawë, miedzë
sedzą tak mòcno, na dnie.

Mòje zemie lesôcczé,
ta pòlskô nasza strona,
gdze mô swój dodom bòcón,
ptôszk spiéwô, drze sã wrona.

Pësznô bëła mòja wies,
piãkniészi béł jednak las,
tam jô sã czuł nôlepi,
nômilszi przëżił w nim czas.

W lese panowa cuszô,
chòc wiater w kòrónach grôł,
biwałë téż taczé dnie,
że słabszé drzéwiãta rwôł.

W lese rosłë jagòdë,
stoja téż pëszné grzëbë,
na krzach rosłë òrzeszczi,
w rzéczkach płiwałë rëbë.

Las nas żëwił, ògrzéwôł,
béł môlã pësznëch dniów,
a dzys na stôré lata
je mòją ùcechą znów.

Pò nim chòdzã jak przódë,
w nim sã mòdlã nôlepi.
W lese je mòje zdrowié,
òn mòjã dëszã krzepi.

Nômilszé rodné stronë
dałë tëli wspòminków.
A co pò nich òstało?
– Wiele przeżëtëch zymków.

Ò, mòje rodné stronë,
môłô òjczëznô mòja!
Trwalë òsta w pamiãcë
pësznô ùroda twòja.

Kaszëbsczé òbrzãdë ë swiãta

Szła gôdka ò stôrëch dzejach
òd ópë do tatka.
Kaszëbsczé zwëczi przekôza
swòjim dzecóm matka.

To tak niepisóné dzeje
szłë gôdką w nowi swiat
z starka na tatka ë sëna,
tak przetrwa wiele lat.

Z szopką chòdzył stark, pózni tatk,
syn téż kòlãdowôł
w adweńtowi czas ë w chëczach
òn kòlãdë spiéwôł.

Pò nim szopkã téż méstrowôł
jegò syn, wnuk, tatka.
Szopkòwé kòlãdowanié
tak przetrwało latka.

W Sylwestra ë na Nowi Rok
z kòlãdą gwiżdż chòdzył,
a pò latach òn ze sobą
przebiéreńców wòdzył.

Knôpicë w nowòroczny czas
z brumtopã chòdzëlë,
a w swiąteczny dzéń Trzech Króli
z gwiôzdą wanożëlë.

Nasta Palmòwô Niedzela,
wôżny dlô lëdzy czas.
Probòszcz pòswiãcy dzys palmë,
chtërne użëcził las.

Palmë założą za òbrôz,
jak òbëczôj kôże.
Baża z pòswiãcony wietwë
na chërskò pòmòże.

Kaszëbi tczą Wiôldżi Tidzéń,
nowôżniészi je piątk.
Straż trzimô wartã przë grobie,
białczi robią pôrządk.

Dlô młodëch beńlów je wôżny
jastrowi drëdżi dzéń,
tej mògą dëgòwac dzeùsë
przez całi bòżi dzéń.

Przódë w trzecym swiãce Jastrów
dëgòwa dzéwczãta.
Dzys dëgùs w tim dniu zanikô,
bò zabrakło swiãta.

Nôskrómniészé w całim roku
są Zeloné Swiątczi,
co pòtwierdzô pòrzekadło:
że ni ma pamiątczi.

Jednakże nôdzeja òstała
na bògatszé swiãta,
zeloné lëstczi brzozowé
bdą ò tim pamiãta.

Nadchôdôł dzéń swiãti Jana,
a przed nim sobòtka,
nôweselszi czas na zymkù.
Czeka téż robòtka:

Dzéwczątka znôszałë chróstë,
straż bùdowa swiécã
na baro wësoczim drągù,
żebë dalek swiéca.

Szôłtës sobòtkã pòdskôcô,
zaczã sã spiéwanié,
młodi rëszają do tuńca,
czëc je téż strzélanié.

Jak sobòtka sã skùńczëła,
młodi szlë do lasu
wëszëkac kwiatuszk parpacë
cëchò, bez hałasu.

Pò sobòtce przëszłë żniwa,
czas wiôldżi robòtë.
Gbùrzë z kòsą wëszlë w pòle
w czas latny spiekòtë.

Latnô mòrdãga wnet przeszła,
gbùrzë kùńczą żniwa,
ceszą sã na òżniwinë,
bãdzë fòtka piwa.

A na Zélną niosą kwiatë
do swòjégò ksãdza.
Ksądz je w kòscółkù pòswiãcy,
zdżinie lëdzkô nãdza.

Jak bùlwë z pòla zebróné,
we wsë je zabawa.
Swiãti Môrcën nóm wróżi, że
nadchôdô kùrzawa.

Przepòwiednie różné bëłë:
Barbara pò lodze
wróżi długą, mrozną zëmã,
a Gòdë pò wòdze.

W całim rokù tczono swiãta
kòscelné, lëdowé,
a w lëstopadze ë maju
bëłë narodowé.

Obëczôj ë swiãta starków
młodi przejmòwalë.
Tak trwałë przez pòkòlenia
ë do dzys przetrwałë.

Lëdzczé trwanié

Jidã przez pòle ë wlokã
za sobą jesénną dôkã
ë smùtk.

Jidã na smãtôrz, na grobë
niosã fùl gôrzcë żałobë
ë smùtk.

Kładã tu kwiatë, smùtk ë żôl
na snu wiecznégò bëcô môl
na grób.

Kłopòtë, redoscë twòje
chùtkò stac sã mają mòje,
naszé.

W spadkù dómë téż swòje żëcé,
redoscë, smùtk ë całé bëcé
naszé

tim, co pò nas na swiat przińdą
ë òni z tą prôwdą zéńdą
ze swiata.

Jedni drëdżim niosą w spadkù
przekôz żëcô, kąsk zdobëtkù
ze swiata:

żôl ë smùtk.

Moje strony rodzinne dawniej a dziś

W rodzinnej wsi w latach trzydziestych XX wieku

Urodziłem się na Lesôkach, stanowiących podregion północnych Kaszub, obejmujący teren Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i Puszczę Darżlubską, nazwany ostatnio: Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Oliwsko-Darżlubskie”. Część składową krainy Lesôków stanowią też: Pradolina Redy, Pradolina Kaszubska i jej przedłużenie Dolina Redłowska oraz rozliczne polany i jeziora rozsiane w lasach i na ich obrzeżach. Lesôcë używają nieco odmiennej gwary od języka kaszubskiego i ona nie jest też we wszystkich miejscowościach jednolita. Różni się między sobą głównie akcentem.

Jestem Lesôk z dziada pradziada. Urodziłem się 9 kwietnia 1923 roku na polanie czterech wsi sołeckich w niewielkiej wiosce Zbychowo, liczącej 17 gospodarstw chłopskich średniej wielkości i folwark należący do grafa Keiserlingka z Wejherowa, który dzierżawił porucznik Edmund Młodanowicz. Folwark ten został w 1936 roku rozparcelowany. Ziemię nabyli częściowo robotnicy folwarczni oraz niektórzy rolnicy, uzupełniając swój areał gospodarczy. Resztówkę przejął Kloka, likwidując swój sklep kolonialny. Sklep natomiast otworzył w nowo wybudowanym budynku porucznik Młodanowicz.

Z lasem byłem związany od wczesnego dzieciństwa: na jego skraju pasałem z dziadkiem, a później sam nasze bydło, zbierałem z rodzeństwem wczesnym latem jagody, a jesienią grzyby, jeździłem z ojcem do lasu po drzewo i ściółkę, przez las maszerowałem przez okres roku sześć razy w tygodniu do szóstej klasy szkoły powszechnej w Zagórzu, obecnie dzielnicy Rumi, bo w wiosce rodzinnej była tylko jednoklasówka z czterema oddziałami. Lesôckô kraina jest bogata nie tylko w lasy, ale również – jak już wspomniałem – w zbiorniki wodne: oczka, jeziora, stawy, które wywarły na mnie silny wpływ i mają odbicie w mym dziecinnym życiorysie i późniejszych tęsknotach do tych stron. Kąpałem się w stawie oddzielającym Zbychówko od właściwego Zbychowa, położonego na zboczu doliny strumyka o nazwie Zbychowska Struga.

Gleby okalające wieś są na ogół piaszczyste, mało urodzajne i dlatego wymagały wapnowania. Po wapno łąkowe, zwane u nas marglem, jeździłem z ojcem nad Zagórzankę, zwaną też Slëżą w rejon Starej Piły i Piekiełka, gdzie kilka razy widziałem rzadko występującego i bardzo płochliwego czarnego bociana. Nawozy mineralne w latach międzywojennych były prawie nieznane. Ojciec niekiedy kupował sól chilijską sprowadzaną do Polski z Ameryki południowej. Pola nawożono obornikiem, a łąkę kompostem. Obornik przypadał na to samo pole co cztery, pięć lat i wtedy wydajność była jako taka. Aby uzyskać go jak najwięcej, wożono z lasu opadłe liście i mech. Rozrzucano obornik na pola ręcznie widłami, co było dla mnie udręką i wysiłkiem ponad możliwości. Wolałem, mając sześć, siedem lat, redlić ziemniaki naszą posłuszną Fòską, która dokładnie wiedziała, w jaką redlinę należy wejść. Moim zadaniem było właściwe prowadzenie radła z podniesionymi do góry rękoma.

Droga przez wieś i wiele dróg okolicznych ulegało dewastacji po każdej większej ulewie. Rolnicy naprawiali je w ramach tak zwanego szarwarku, darmowej pracy świadczonej na rzecz wsi i gminy. Ilość dni szarwarkowych pieszych i konnych uzależniona była od wielkości gospodarstwa rolnego. Drogi były piaszczyste, kamieniste i dlatego trudno przejezdne. Do najbliższej stacji kolejowej w Zagórzu było ponad 6 km, do kościoła w Redzie około 7 km, do najbliższego miasta Wejherowa ponad 12 km na skróty, do Urzędu Pocztowego w Gniewowie też 4 km, zaś do młyna w Szmelcie 5 kilometrów. Te odległości pokonywało się najczęściej pieszo, również wozami lub w zimie saniami. Używało się tylko wozów z drewnianymi kołami okutymi żelazną obręczą. Niektórzy rolnicy posiadali bryczki używane w niedziele i święta do wyjazdu do kościoła, a także na wesela, chrzciny, pogrzeby. Karétą wiozło się również księdza na kolędę lub do chorego. Podczas śnieżnej zimy do tych celów używało się wasągu, czyli lekkich sanek z parą siedzeń i tak zwanym kozłem z tyłu dla woźnicy. Samochody we wsi w tym czasie były nieznane. Jedynie rower pojawił się we wsi pod koniec lat trzydziestych. Kupił go robotnik portowy zatrudniony w Gdyni przy przeładunku węgla.

We wiosce znajdowała się wybudowana przez Prusaków szkółka z jedną salą lekcyjną, w której nauczyciel uczył cztery łączone (I z II i III z IV) oddziały. Uczniowie przerabiali program III klasy przez dwa lata, a w IV klasie uczyli się przez trzy lata, ponieważ obowiązek szkolny obejmował siedem lat. Absolwenci tej szkółki nie mieli możliwości podejmowania dalszej nauki w szkołach średnich, gdyż wymagano tam ukończenia co najmniej szóstej klasy szkoły powszechnej. Ja miałem to szczęście, że dzięki mojemu nauczycielowi Tomaszowi Wiechowskiemu uzyskałem stypendium Przebendowskiego i po skończonej szóstej klasie w Zagórzu dostałem się do wejherowskiego gimnazjum klasycznego im. Króla Jana III Sobieskiego. Do wybuchu wojny w 1939 roku skończyłem trzy klasy gimnazjalne. W szkole nauczyciel organizował występy uczniów i przedstawienia ludowych utworów scenicznych z młodzieżą pozaszkolną. Dochód przeznaczył przeważnie na zakup książek do biblioteki szkolnej i na organizację wycieczek, najczęściej do budującej się w szybkim tempie Gdyni. Wiosną i latem zajęcia praktyczne mieliśmy najczęściej w ogródku przyszkolnym. Zbieraliśmy też żołędzie, szyszki i małe odrosty drzew liściastych, które skupywał leśniczy.

Obok szkoły była karczma, w której organizowano zabawy wiejskie, zebrania sołeckie, a także wesela. Latem zabawy odbywały się najczęściej w lesie na specjalnie do tego celu przystosowanym placu. Organizatorem zabaw najczęściej była Ochotnicza Straż Pożarna. W dnie wolne od pracy zbierali się w karczmie rolnicy na pogawędki. Wstęp do karczmy miała tylko starsza młodzież: dziewczęta po osiemnastce, a młodzieńcy po odbytej służbie wojskowej. Oprócz karczmy we wsi był sklep spożywczy, który pospolicie nazywano kolonialką. Właściciele sklepu zmieniali się dość często; jedni bankrutowali, inni otwierali sklep w innym miejscu wsi. Towar do sklepów najczęściej woził z miasta mój ojciec za niewielką opłatą lub na odrobek. Kupowano wówczas co najwyżej funt cukru, tyleż soli, litr nafty do lampy pokojowej i latarni, butelkę octu, dla ojca dziesięć papierosów „Pomorskich”, a dla dziadka kostkę prasowanej tabaki, którą ucierał na proszek tobacznikã w dénicë. Często kupowano na kredyt. Zdarzało się, że rolnicy zalewali biedę alkoholem, co było utrapieniem dla kobiet i dzieci.

W mojej wiosce z dużym zaangażowaniem obchodzono bogaty lesôcczi rok obrzędowy. Najbardziej urozmaicone były obrządki związane z Godami, czyli Bożym Narodzeniem i Nowym Rokiem. W adwencie kolędowali szopkarze i śpiewali kolędy, w Sylwestra i po nim dwunastopostaciowi przebierańcy zwani gwiżdżami, po Nowym Roku również trzej kolędnicy z brumtopã, czyli bùrczybasã, po Trzech Królach kolędnicy z gwiazdą obrotową. Znane były też lesôcczé dëgùsë, wspaniałe sobòtczi organizowane przez strażaków na Szuchmance, przedżniwinë na reszkòwsczim placu, nie wspominając zôpùstów, Môrcëna i zadëszków. Z pewnym ceremoniałem związane były gwësnoscë, zaręczyny, czyli zrãkawinë, ślub młodej pary, chrzciny dziecka, szczególnie pierworodnego, przekazywanie gospodarstwa następcy, zimowe darcie piór. W czasie burzy najstarszy mężczyzna w rodzinie chodził z poświęconym zwònuszkã po pokojach i obejściu, aby uchronić przed piorunem.

Rodzinna posiadłość

Nasze rodzinne gospodarstwo rolne liczyło przeszło 68 mórg ziemi, czyli 17 hektarów, w tym około jednego hektara łąk i ponad cztery hektary pastwisk porośniętych jérkã, czyli żarnowcem. Aby utrzymać przez okres zimowy sześć sztuk bydła i kilka owiec, ojciec siał na siano sporo seradeli, bo na koniczynę nasze gleby były zbyt słabe. Z naszym bydłem pasły się przeważnie dwie krowy rodzin nie posiadających ziemi, które były zobowiązane za wypas do òdróbkù przy żniwach lub wykopkach. Bezrolne rodziny sadziły na mordze naszej ziemi nawożonej ich obornikiem ziemniaki. Po ich zbiorze ziemia zasilana nawozem wracała do właściciela. Ten sposób dodatkowego zasilania gleby nawozem naturalnym praktykowali prawie wszyscy rolnicy. Mieliśmy dwa konie, które ojciec doglądał zbożem nieraz kosztem chleba podczas głodnégò zymkù (przednówka), bo lubił paradnie jeździć karétą do kościoła, szczególnie z młodą parą (obsługiwał prawie wszystkie wesela we wsi, a nawet z wiosek sąsiednich) i nie cierpiał, aby go ktoś prześcignął w tradycyjnych miónkach w powrotnej drodze z kościoła. Ojciec dorabiał końmi zimą w lesie przy zrywce i zwózce dłużycy do okolicznych tartaków. Mama dorabiała szyciem przeważnie spodni z menczesteru i w tym była niezastąpiona nawet przez okolicznych krawców. Hodowaliśmy gromadkę kur i sporo gęsi. Na chów kaczek nie było warunków, bo staw był daleko, a kaczka chowana bez wody nie była – jak twierdziła moja mama – prawdziwą kaczką.

Mieszkaliśmy w kurnej chacie o trzech pokojach i wspólną z sienią kuchnią. Jeden pokój zajmowali starcë, czyli babcia z dziadkiem, którzy zapisali sobie przy przekazywaniu gospodarstwa mojemu ojcu wysoką starkôwiznã (dożywocie), które było wręcz nie do wykonania. Nasz dom był przed podziałem gospodarstwa pomiędzy mojego pradziadka i sąsiada Borka, jego brata, chatą szarwarkową dla służby, bo niepodzielone gospodarstwo liczyło wówczas ogółem prawie 50 hektarów ziemi i korzystało ze stałej siły roboczej. Gospodarstwo to nabył pod koniec XVII wieku nasz przodek, który przybył na Kaszuby z Pomorza Zachodniego. Dom gospodarczy był ceglany i mieściły się w nim stajnia, obora i chlew dla około 10 sztuk świń. Kurnik i pomieszczenie dla gęsi było dobudowane do stodoły. Wszystkie budynki były kryte słomą. Przed domem był niewielki ogródek a za zagrodą malutki sad, za którym stał piec chlebowy. W tym sadzie rósł jedyny we wsi orzech włoski. Obornik gromadzono w wybrukowanym dole na podwórku. Podczas większych opadów gnojowica z pryzmy spływała na drogę wiejską. Wodę do picia, gotowania i prania nosiło się na szchaniach (nosidłach) ze studni położonej w dolnej części wsi, a wodę dla chòwë (bydła) wożono beczką na szlópach ze stawu. Zaopatrywanie w wodę było szczególnie uciążliwe podczas zimy, gdy śnieg zasypał drogę wiejską otoczoną z dwóch stron kamiennymi murkami. Ojciec dysponował jako jeden z niewielu pługiem trójskibowym na podorywki i młocarnią, z której korzystało wielu sąsiadów.

Miałem ośmioro rodzeństwa: cztery siostry i czterech braci. Po zgonie w wieku kilku miesięcy najstarszej siostry, ja jako kolejny wśród rodzeństwa, stałem się najstarszym potomkiem w rodzinie. Dlatego nazywano mnie niekiedy òjcechã. Zmarła jeszcze druga siostra w wieku niemowlęcym i brat mający skończone dziewięć lat. Zmarł na gruźlicę, która i mnie zaatakowała. Pozbyłem się jej w wieku trzydziestu lat, jak dostępna stała się na naszym rynku aptekarskim streptomecyna. Młodsza siostra zmarła jako zakonnica w Biłgoraju i tam została pochowana. Ojciec zmarł po powrocie z obozu sowieckiego na początku czerwca 1945 roku, a matka śmiercią naturalną w 1955 roku. Gospodarstwo rodzinne przypadło po śmierci ojca bratu Marianowi, który nie miał innego zawodu. Ja zdobyłem zawód nauczycielski, młodszy brat gajowego, a najmłodszy podjął pracę na poczcie. Marian zamienił gospodarstwo na dom mieszkalny z dość dużą działką w Rumi, a przed dwunastoma laty wyemigrował do Hamburga. I tak nasza posiadłość dostała się w obce ręce. Część ziemi przeszła w posiadanie hodowców drobiu i świń oraz właścicieli obiektów usługowych i wytwórczych.

Okupacja hitlerowska

Lata okupacji hitlerowskiej rozpoczęły się terrorem. Wiele osób aresztowano, w tym mojego ojca, ponieważ był opiekunem społecznym. Dwóch młodzieńców z wioski skierowano do Organizatio Todt, która budowała tzw. wał atlantycki. Przed kościołem w Redzie Niemcy organizowali łapanki młodych mężczyzn, których kierowano na przymusowe roboty do III Rzeszy. Już pod koniec 1939 roku na zbychowskich wybudowaniach powstała z mojej inicjatywy grupa tajnego nauczania, a później grupa partyzancka Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” pod dowództwem Ksawerego Stuby. On, Józef Henning i kilku innych znalazło się w obozie koncentracyjnym Stutthof, skąd już nie wrócili. Rolnicy byli gnębieni obowiązkowymi dostawami zboża, mleka, żywca i innych produktów rolnych. Mężczyzn w wieku wojskowym wcielono przymusowo (mnie również) do Wehrmachtu lub Kriegsmarine, gdzie kilku straciło życie. Piętno Volksliste i Wehrmachtu ciąży po dziś dzień na mieszkańcach Zbychowa, Kaszub i Pomorza. Osoby te są odsunięte od praw kombatanckich, mimo że walczyły w obronie Wybrzeża i kraju w 1939 roku, prowadziły tajne nauczanie, służyły w polskich siłach zbrojnych na wschodzie i zachodzie. Ja również do nich należę, choć walczyłem w batalionie kosynierskim wokół Gdyni w 1939 roku, prowadziłem tajne nauczanie, należałem do konspiracji alianckiej we Francji i do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, ale byłem przecież wehrmachtowcem.

Pod koniec wojny władze okupacyjne wcieliły przymusowo wszystkich mężczyzn od siedemnastego roku życia do Volkssturmu, niemieckiej organizacji paramilitarnej, a kobiety zapędzili do budowy umocnień militarnych wokół Gdyni i na przedpolach Zbychowa. Po wkroczeniu wojsk sowieckich do Zbychowa mężczyzn tych (około trzydziestu) aresztowano i skierowano do naprawy dróg na zapleczu frontu, a następnie osadzono w obozie, skąd wielu już nie wróciło (w tym również mój szwagier Feliks Hennig). Ojciec wrócił – jak już wspomniałem wyżej – do domu, ale z nabytym w obozie tyfusem i po kilku dniach zmarł.

Lata powojenne

W sierpniu 1945 roku wróciłem w strony rodzinne z Donaueschingen, miasta położonego u źródeł Dunaju. Podróż trwała dwa tygodnie. Najpierw odbyłem ją z żołnierzami amerykańskimi transportem kolejowym, następnie do Berlina dojechałem zwykłym pociągiem osobowym, a stąd do Poznania na dachu pociągu wiozącego na urlop żołnierzy radzieckich. Wreszcie dotarłem do Gdyni, gdzie dowiedziałem się, że nie mam już ojca. Pieszo dowlokłem się do Zbychowa. W domu zastałem mamę, dwie siostry i trzech braci. Był również wujek Władi, który pomagał nieletnim braciom łatać zniszczone dachy, głównie na stodole. Słomiany dach zastąpiono tam zwykłą czarną blachą, którą pociągnięto smołą.

Gospodarstwo było zniszczone i splądrowane, podobnie jak wszystkie we wsi. Z inwentarza żywego pozostały tylko nieliczne sztuki. Nasze konie przepadły nie wiadomo gdzie, ale bracia schwytali bezpańskie konie włóczące się po lasach. Nie było w co się ubrać ani co jeść. Po lasach walały się różne rzeczy. Bracia uzbierali trochę naczyń, ubioru i narzędzi. Zbliżał się okres zasiewów, a nie było ziarna siewnego. Pola były pełne okopów, ziemianek, wyrw po wybuchach artyleryjskich i bombach, zawalone różnym zniszczonym sprzętem wojskowym, wiele dróg było nieprzejezdnych. Ale nikt się z tego powodu nie załamywał; wszyscy garnęli się do pracy i działania. Wiele osób nie wróciło z wojny i obozów hitlerowskich i sowieckich. We wsi było wiele wdów z dziećmi. Tak było i w mojej rodzinie.

Ja podjąłem pracę w Nadleśnictwie Gniewowo głównie dlatego, by zarobić nieco grosza i otrzymać przydziały unrowskie w postaci tłuszczów, puszek mięsnych, sucharków. Do pracy miałem prawie pięć kilometrów. Po drodze udało mi się upolować parę zajęcy, a nawet dzika. Broń, jako pracownik leśny, posiadałem legalnie. Ciężka była zima 1945/1946 roku, ale młodzież rwała się do działalności społecznej i kulturalnej. Nauczyciel Władysław Pionk, rodowity Kaszuba, zorganizował kurs dokształcający dla młodzieży pozaszkolnej. Z mojej inicjatywy powstał wiejski zespół sceniczny i pod nadzorem nauczyciela wystawiliśmy kilka sztuk regionalnych, jak Bernarda Sychty Hanka sã żeni i Dzéwczã ë miedza. Wiele radości w życie wiejskie wnieśli adwentowi szopkarze, a starsza młodzież wróciła do tradycji przebierańców. Gwiżd|e, którym przewodziłem, kolędowali nie tylko w Zbychowie, ale w sąsiednich wioskach. Bardzo mile przyjął nas pan nadleśniczy, który z tej okazji zaprosił do siebie wiele gości. Nie było już zakazu palenia sobótek, jaki zastosowali podczas okupacji hitlerowcy i na tę uroczystość obrzędową schodziła się prawie cała wieś. Zbędna na wsi młodzież podejmowała pracę w miastach, najczęściej w porcie gdyńskim.

Rozbudowa i modernizacja wsi

Moja wioska rodzinna powoli wracała do dawnego wyglądu i nastąpił okres przyśpieszonych, poważniejszych zmian. Przede wszystkim odbudowano domy mieszkalne i gospodarcze, a przy tej okazji rozbudowano je do potrzeb zwiększonej produkcji zwierzęcej. Zagospodarowywano też pola uprawne, uporządkowano drogi. Przyszła kolej na elektryfikację i telefonizację, meliorację łąk, wybudowano hydrofornię i wodociąg wiejski i w ten sposób skończyła się udręka z wodą. Później zajęto się drogami i związaną z nimi komunikacją autobusową. Najpierw władze gminne doprowadziły asfaltówkę do Zbychowa, a następnie przedłużyły ją do Reszek. Do tej miejscowości skierowano przez Zbychowo autobus PKS, z którego usług korzystali przede wszystkim chłopo-robotnicy, uczniowie i studenci. Obecnie jest ich coraz mniej, bo robotnicy wiejscy tracą pracę, a rodziny wiejskie nie stać na kształcenie swoich dzieci. Po okresie burzenia starych budynków i budowy nowych, tak mieszkalnych, jak i gospodarczych, przyszedł czas na budowę domów nowoczesnych. Przede wszystkim robotnicy zatrudnieni w przemyśle okrętowym budują nowe okazałe domy, należycie ogrodzone z zagospodarowanymi ogródkami. Nad Jeziorem Wyspowskim powstała cała kolonia takich domków, a na wybudowaniach nowoczesna zagroda prezentująca się wspaniale. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych powstają obszerne obiekty hodowlane i przetwórcze. Jak wiemy, najwięcej wybudowano kurników i chlewni do hodowli nierogacizny. Obecnie kilka takich obiektów jest nieczynnych, a widzi się rozpoczęte w stanie surowym domy, niekiedy z napisami: „Na sprzedaż”. Na ich wykończenie zabrakło pieniędzy. Coraz więcej pól jest porośniętych chwastami i samosiejkami, bo uprawa ziemi ostatnio stała się nieopłacalna. Maszyny, jakimi dysponowało kółko rolnicze, nie są obecnie wykorzystywane. Również część maszyn chłopskich zarasta na podwórzach chwastami, bo brak pieniędzy na zakup części zamiennych. Rolnicy mają poważny problem ze zbytem swych produktów tak mozolnie wytwarzanych.

Skończył się długi marsz do kościoła w Redzie. W Nowym Dworze, oddalonym od Zbychowa tylko ponad 2 km, powstał kościół, a przy nim nowa parafia. W tej miejscowości wybudowano też szkołę zbiorczą ośmioklasową. Zlikwidowano zajęcia szkolne w Zbychowie, a uczniów dowożono do nowej szkoły nowodworskiej. Wydaje mi się, że w związku z wprowadzaną reformą oświaty lokalizacja gimnazjum w Gościcinie i dowożenie uczniów z Wielkiej Polany do tej miejscowości, położonej po drugiej stronie miasta powiatowego Wejherowa, nie jest dobrym pomysłem. Gimnazjum winno być w Nowym Dworze jako centrum Wielkiej Polany.

Zbychowo stało się wsią bardziej samodzielną. Ochotnicza Straż Pożarna otrzymała w miejsce wiekowej, malutkiej remizy obszerniejszą i bardziej nowoczesną, a sikawkę ręczną zastąpiono samochodami strażackimi. Uroczystości wiejskie i zabawy organizuje się albo w remizie, albo w nieczynnej szkole. Dyrekcja lasów wybudowała też asfaltówkę do Redy, uważając ją za prywatną, z czym nie mogą zgodzić się mieszkańcy Zbychowa. Życie w tej zapadłej wsi zmieniło się bardzo od lat dziewięćdziesiątych, a dziś dorobek ten na skutek złej polityki rolnej państwa powoli się marnuje. Rządy po latach dziewięćdziesiątych nie zapisały się rozsądną gospodarką.

Dość często odwiedzam moją wieś rodzinną i ubolewam nad tym, że nie ma już mojej chaty rodzinnej i w ogóle żadnego z zabudowań naszego byłego gospodarstwa. Wydaje mi się, że moje rodowe korzenie zostały podcięte. Nie zaglądam do byłego naszego obejścia, bo jak tam wchodzę, robi mi się smutno i ciężko na sercu. Dorobek wsi cieszy mnie bardzo, a obecny upadek wywołuje przygnębienie. Czy konieczne było porzucenie przez mojego brata gniazda rodzinnego? No tak, ale on na tym wygrał, bo dziś przyszły ciężkie czasy dla rolnictwa i w ogóle dla ludności wiejskiej, a mają nadejść jeszcze gorsze. Oby tak nie było.

Lesôcczé pòwiôstczi ë jiné dokôzë

Bòlesłôw Bòrk

Lesôcczé pòwiôstczi ë jiné dokôzë

W Bòjónie téż wierzą w pòdzemną drogã do mòrza

Rodné mòje stronë

Категорије

Архиве

Скорашњи чланци