<
Jerzy Treder
KASZUBI, ICH MOWA I KULTURA
1. Wiadomości ogólne o Kaszubach
Krofej
Brüggemann
Anton
Mrongowiusz
Gesellschaft für Pommersche Geschichte und
Altertumskunde
Ceynowa
Hilferding
3. Cechy systemu kaszubszczyzny
Cechy fonetyczne
Deklinacja
Koniugacja
Słowotwórstwo
Leksyka
Kultura
Tłumaczenia
1. Wiadomości ogólne o Kaszubach
Siedem miast kaszubskich chce uchodzić za stolicę Kaszub, co utrwaliła w
żartobliwym wierszyku modernistyczna poetka M. Wolska: Siedem miast od dawna
kłóci się ze sobą,/ Które z nich wszech Kaszub głową:/ Gdańsk miasto
liczne,/ Kartuzy śliczne, Święte Wejrowo,/ Lębork, Bytowo,/ Cna Kościerzyna/ I
Puck perzyna. Miasta te położone są blisko Gdańska, w którym pocysterski
klasztor w Oliwie jest zarazem nekropolią książąt kaszubskich.
Nazwa Kaszuby wydaje się być pierwotna i
„przyniesiona” z dawnych siedzib na Pomorze przez to plemię na przełomie VI/VII
w. i dlatego jest niejasna. Najstarszy zapis nazwy Kaszuby znamy z
bulli papieża Grzegorza IX, potwierdzającej joannitom posiadłości pod Stargardem
nad Iną (19 III 1238): o księciu Bogusławie (1156-1187) stwierdza się: clare
memorie… duce Cassubie. Potem m.in. często w tytulaturze książąt
Pomorza Zach. W kronice wlkpl. z k. XIII w. znajduje się próba objaśnienia
nazwy: cass-hubi od szuba ‘fałdzista szata’; por. J. Długosz:
Kassubyanye: kasz i huba, tj. kasać huby; od stroju
też m.in. K.C. Mrongowiusz i A. Brückner: ka-szuba ‘kożuch’.
Kaszubów zachodnich, stykających się z żywiołem niemieckim, określano potem
mianem Słowińcy (niem. Wenden, Wendisch 1536 Kantzow),
por.: slawięsky 1586, słowięsky język 1643, Slovnci, Slownci,
slovinsko mova 1856 Hilferding, Słowincë 1866 Ceynowa – nazwa
jasna, od etn. Słowianie, w którym rdzeń słow-, por.
słowo, czyli od mowy, jak Niemiec od niemy, tj. nie mówiący
(po słowiańsku).
Miejsce zamieszkania. Kaszubi jako jedyne
nadbałtyckie plemię uratowali swoją tożsamość. Do XIII w. Kaszubi jako część
Słowian nadbałtyckich zajmowali terytorium od Odry do Wisły, tj. całe Pomorze. W
XIV w. zamieszkiwali ziemie po Kołobrzeg nad Parsętą i po Stargard, w XVI w. już
tylko na pewno po Sławno nad Wieprzą i po Szczecinek, a od pocz. XX w. żyją na
małym terenie u ujścia Wisły do Bałtyku, wyznaczanym przez miasta z wiersza
Wolskiej. Po 1945 r. Kaszubi częściowo wrócili w okolice Lęborka, Bytowa i
Miastka.
W połowie XIX w. zaczęła się emigracja Kaszubów: Kanada 1858 w
prowincji Ontario z osadą Wilno, sporo w Winonie i Barrys Bay; w poł. XIX w. ok.
25 tys.; USA w XIX w. ok. 90 tys., np. Warszawa i Milwaukee;
Brazylia – ok. 15 tys. Nadto: Niemcy, Francja, Anglia, Australia i
Nowa Zelandia.
2. Wiedzy o Kaszubach wyraźnie przybywa od XVI w. Z
ducha reformacji rozwijało się w wiekach XVI-XVIII na Pomorzu Zach.
piśmiennictwo. Mogłoby się ono stać zalążkiem języka literackiego, gdyby
postępująca za nim germanizacja nie zniweczyła tego siewu, tj. liturgii w języku
macierzystym wierzących. Oto charakterystyczne tytuły dwóch najstarszych i
najważniejszych zabytków:
Duchowne piesnie D. Marcina Luthera y ynßich naboznich męzow. Zniemieckiego w
Slawięsky ięzik wilozone (1586) – tłumaczone przez S. Krofeja (pastor, Słowiniec?) z Geystliche Lieder. Mit
einer newen vorrhede D. Marth. Luth. Valentina Babsta (Leipzig 1545); Mały
Catechism D. Marciná Lutherá Niemiecko-Wándalski ábo Slowięski to jestá z
Niemieckiego języka w Slowieski wystáwion… (1643) w redakcji M. Brüggemanna (vel Mostnik, Pontanus). Inne teksty w
tym języku to np. religijne tzw. Perykopy smołdzińskie, Śpiewnik starokaszubski,
świeckie Przysięgi słowińskie z Wierzchocina.
Relacja Johanna Bernoulliego z pobytu w słowińskiej wsi Szczypkowice
pod Słupskiem (1778) zwróciła na Kaszubów uwagę redakcji powstających w
Petersburgu – pod protekcją Katarzyny II – słowników: Sravnitelnyje slovari
vsech jazykov i narecij Evropy i Azji (1787-1789), do których weszło
słownictwo kaszubskie (tylko 183 wyrazy), zebrane w słowińskiej wsi Gardna.
Relację Bernoulliego i te słowniki znał niemiecki sorabista K. von Anton (1751-1818), który pozyskał nadto materiały
leksykalne z okolic Lęborka i opublikował je w l. 1783-1789. Upowszechnił je też
slawista słowacki P.I. Szafaryk, m.in. w pracy Slovanské starožitnosti
(1836). W ten sposób świat dowiadywał się o Kaszubach i ich mowie.
Przełomową rolę w badaniach kaszubszczyzny odegrał filolog i leksykograf K.C.
Mrongowiusz (1764-1855), Mazur zamieszkały w
Gdańsku (1798), interesujący się Kaszubami i ich mową, poznaną pełniej w wyniku
podróży w pobliże Słupska, odbytej na prośbę hr. M. Rumiancowa, rosyjskiego
ministra oświaty. Mrongowiusz spisał słownik liczący ponad 250 wyrazów. Zauważył
podobieństwa kaszubskiego z rosyjskim w zakresie akcentu. Dostrzegał też wpływy
polszczyzny na kaszubszczyznę, ale twierdził, że jest ona częścią mowy
staropomorskiej, „siostrą wendyjskiej”, tj. Słowian nadbałtyckich, blisko
związana z połabskim.
Odpowiedzią na badania Mrongowiusza – niby z inicjatywy rosyjskiej – było
powstanie w Szczecinie (1825 15 VI) Gesellschaft für Pommersche Geschichte und
Altertumskunde (Towarzystwo Dziejów i Starożytności Pomorskich). Miało ono
zbierać i opracowywać historyczne zabytki Pomorza, badać dzieje tych ziem, a
efekty czytelnikom udostępniać. Jednak badania te hamował brak dostatecznej
motywacji w odkrywaniu słowiańskiej przeszłości Pomorza przez Niemców. Krótko
członkiem Towarzystwa był Mrongowiusz, który dla niego opracował program badań
kaszubskich, zrealizował potem w praktyce przez F. Ceynowę.
Kaszuba F.S. Ceynowa (1817-1881), lekarz,
działacz, powstaniec 1846 r. i panslawista znał – wprost lub pośrednio –
stanowisko wobec kaszubszczyzny Mrongowiusza i innych ówczesnych slawistów,
którzy uznawali ją za dialekt „przejściowy” między polszczyzną i połabszczyzną.
Wykorzystał atmosferę Wiosny Ludów i w celu wzmocnienia Słowiańszczyzny przed
germanizacją „wyrwał” kaszubszczyznę ze stanu bycia dialektem (polskim) i
wykreował ją na osobny język słowiański, słusznie uznając, że ostateczne piętno
mowie Kaszubów może nadać tylko stworzenie wersji pisanej. Nawiązywał tak do
wymienionych zabytków, tj. Krofeja i Mostnika. Jednak późny czas uformowania się
odmiany literackiej i ówczesne realia polityczne zadecydowały o ograniczeniu
funkcji kaszubszczyzny.
Cenowa pisał w Wuvogach nad movą Kaszebską (1850): „To je rzecz
zveczajno, że lud, chteri njimo v swóji móvje xąszk drekovąnech, vszędze
jednak[o] nje godo, jeno sę verobjają dialekte… Religijo mo tu vjelgi vpłiv…
mnjesze wódcenjo pókozeją sę pódług parafiji; wósoblevje wu Kaszebov veznanjo
evanjelickjeho na Pómórzu, tak mają wónji v parafiji Szmełdzinski wókoło
Gardejskieho jezora v wkręgu Słepskim grepę sobje vłoscevech verazov […]”
Stworzył alfabet kaszubski, napisał i wydał pierwszą gramatykę kaszubską (1879),
pomnażał i popularyzował kaszubskie piśmiennictwo w jednolitym języku. Pisał i
rozprawiał po kaszubsku już nie tylko o folklorze, ale o polityce i filozofii,
historii i etnografii, medycynie itd. Jego działalność spotkała się z niechęcią
czy wręcz wrogością, nawet wśród Kaszubów, którzy przywykli już do polszczyzny,
m.in. w Kościele, czy do niemczyzny, np. w szkole.
A.F. Hilferding (1831-1872), uczony rosyjski,
panslawista, na zlecenie Petersburskiej Akademii Umiejętności przyjechał w 1856
r. na Kaszuby. Najwięcej czasu spędził wśród Słowińców i Kabatków, a zatem na
samym zachodnim krańcu Słowiańszczyzny, ale badaniami objął całe ówczesne
Kaszuby. Pisał: „Byłem w krajach nadbałtyckich, nie na Rugii, co prawda, ale u
Kaszubów… Wywiozłem stamtąd bez liku wszelkiego etnograficznego i
filologicznego bogactwa […] nowe słowiańskie narzecze: nie kaszubskie, lecz
słowińskie. Tak, w rzeczy samej, między jez. Łebsko i jez. Gardno […] jest
trochę wsi […], gdzie typ narodu całkowicie różni się od polskiego i
kaszubskiego, gdzie narzecze jakieś archaiczne, z różnymi właściwościami języka
bałtyckich Słowian…”
Polak S. Ramułt pisał trafnie o Hilferding i jego książce Ostatki slavjan
na južnom beregu Baltijskogo Morja (1862): „wybił ku nim [Słowińcom – J.T.]
pierwsze okno od strony Słowiańszczyzny”. Notabene, Ramułt jest autorem dużego
Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego (1893), który wywołał w
nauce (polskiej) tzw. wojnę kaszubską, a tzw. sprawa kaszubska na stałe weszła
do wielkiej polityki.
Kontynuatorami badań Hilferdinga i Ramułta byli m.in. uczeni niemieccy, np.
pochodzący z Łużyc Gotthelf Bronisch, który badał w 1891 r. przede wszystkim
mowę Bylaków na północnym-wschodzie Kaszub – zwłaszcza zaś Friedrich Lorentz,
który przez 40 lat badał język całego obszaru Kaszub, zaczynając od
słowińszczyzny (1897). Zapisał ok. 1000 tekstów, stworzył dwa słowniki, napisał
gramatykę słowińską oraz (po 1918 r.) wielką i bardzo dokładną Gramatykę
pomorską (druk: 1927-1937).
Z Polaków poza Mrongowiusz i Ramułtem na miejscu kaszubszczyznę badali
jeszcze m.in. tacy wybitni uczeni, jak K. Nitsch z Krakowa (1901), M. Rudnicki z
Poznania (1911), a po II wojnie św. warszawski zespół Z. Stiebera i H.
Popowskiej-Taborskiej, który stworzył dzieło: Atlas językowy kaszubszczyzny i
dialektów sąsiednich (1964-1978), zawierające 750 map jęz. Uznawali
kaszubszczyznę za najbardziej odrębny dialekt języka polskiego. Niezwykłym
dziełem jest monumentalny Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej
(1967-1976) Kaszuby ks. B. Sychty, który prezentuje przebogate słownictwo (ok.
60 tys.).
Badania nad kaszubszczyzną przyniosły ogromną literaturę i bogate wyniki.
3. Cechy systemu kaszubszczyzny
Świadomość Kaszubów, system kaszubszczyzny i jej funkcje, a także fakty
kulturowe każą traktować kaszubszczyznę jako osobny język, który część drogi
przeszedł wspólnie z polszczyzną. Kaszubi są dwujęzyczni, a dawniej byli
trójjęzyczni; poza kaszubskim znali polski i niemiecki. Różnymi lokalnymi
gwarami w kontaktach nieoficjalnych posługuje się dziś ok. 350 tys. Kaszubów,
zwłaszcza starsi, gospodynie domowe i rolnicy. W środowiskach wiejskich stanowią
oni do 90%, natomiast w miastach ok. 15%.
Mówiony kaszubski różni się wyraźnie od dialektów Polski lądowej, bardziej od
polszczyzny literackiej, zwłaszcza w wymowie, słownictwie i słowotwórstwie,
mniej w odmianie i składni. Odrębność chroniła go przed wpływami polszczyzny (m.
in. przez Kościół katolicki) czy języka niemieckiego, szczególnie w okresie
krzyżackim i zaborów. Jednak wewnętrzne zróżnicowanie utrudnia(ło) wykształcenie
się odmiany ogólnej i pisanej. Wersją pisaną posługują się nieliczni, co jest
m.in. skutkiem braku nauki języka w szkole; od niedawna są już do tego
elementarze i podręczniki, a dopiero niedawno przygotowano nauczycieli. Od
Ceynowy kaszubski ewoluuje, ale poza pisownią jest on ciągle w małym stopniu
znormalizowany.
3.1. Wyłącznie kaszubskie są dziś takie cechy
fonetyczne: a) starsze: konstytutywne s z c dz ≤ ś ź ć
dź (z końca XII w.): sedzec, spiewac, pol. siedzieć;
‑ъk, ‑ьc ≥ *≥-k, *‑c:
kòtk, òjc, pol. kotek, ojciec; ë ≤ (krótkich) ǐ, ý,
ŭ (poł. XVII w.): żëda, dëmu, lëdu, pol. żyda, dymu,
ludu; b) nowsze z XIX w.: cz, dż ≤ k’, g’:
taczé nodżi, pol. takie nogi, czy l ≤ ł:
stól, pol. stół; ostatnia ograniczona tylko do Bylaków i
Słowińców.
Zróżnicowany jest akcent: a) ruchomy na pn.-zach. Kaszub, np.
czarownica, czarownic, czarownicama;
na tym terenie akcent pada często na ostatnią sylabę, np. typ
miodni, lepi itd.; b) stały inicjalny (jak czeski)
na pd.-zach. i części centralnych Kaszub, np. koszëla,
koszëlama; c) stały paroksytoniczny (jak polski) na pd.-wsch.
(Zabory).
3.2. Deklinację charakteryzują m.in.: a)
archaiczne postaci rzeczowników kam(ë), krzem(ë), płom(ë),
rzem(ë), jãczm(ë) – na północy – obok nowych typu kamiéń,
pol. kamień itp.; b) odmiana rzeczowników typu kôzanié, wieselé
jak przymiotniki, a zatem np. wieselégò, wieselémù – na północy
– obok dawnej typu wiesela, wieseli; c) resztki kategorii dualu,
zwłaszcza w zaimkach, np. naju, waju (dwuch), (w opozycji
do nas, was trzech).
Koniugację również cechuje archaizm niektórych
form: a) słowa posiłkowego bëc: typu jem, jes, je, jesma/
jesmë, jesta/ jesce, są; b) czasu teraźniejszego typu
gôdajã, ‑ajesz… obok gôdóm, ‑ôsz (pol. gadam,
‑asz), c) imperatiwu typu niesë, robi obok nies,
niesta, por. pol. nieś, nieście; d) czasu przeszłego typu
gôdôł jem, gôdôł jes itd. obok jô, të gôdôł itp.
3.3. Słowotwórstwo wyróżnia odmienność
funkcji i dystrybucji części formantów, wśród których też sporo archaizmów, np.
‑ba: ùczba, pol. uczenie; ‑(ow)iczé:
bòrowiczé ‘krzew borówki; ‑iszcze/ ‑ëszcze: grablëszcze,
pol. grablisko. W kaszubskim istnieją duże możliwości spieszczania, nie
tylko rzeczowników i przymiotników, ale przysłówków, np. daleczkò,
zaimków, np. nick ‘nic’, liczebników, np. pińck ‘pięć’,
dwòjiczkò ‘dwoje’, czasowników, np. dajczkac, róbkac;
zwłaszcza w zwrotach do dzieci.
3.4. Leksyka kaszubska wykazuje znaczną
oryginalność (ok. 60%?), wyrażającą się w zachowaniu wielu archaizmów, np.
czôrmësłë ‘drewniane nosidła’, dôcô ‘datki, taca’, jesorë
‘ości’, kôłp ‘łabędź morski’, nogawica ‘pończocha’ – i
przeprowadzeniu licznych innowacji, np. starsze sënówc ‘zięć’ obok
nowszych gòlëtka £ żëletka) (gòlëc. Od wieków ujawnia się
wpływ ogólnej polszczyzny, szczególnie w zakresie dotyczącym administracji,
szkoły, wojska, techniki, sztuki itp., gdzie też dawniej funkcjonowały
zapożyczenia niemieckie, np. pòwiat – kréz, starosta –
lãdrôt, armata – kanóna.
4. Kultura.
Niemiecki badacz kaszubszczyzny, F. Lorentz stwierdził: „zostali więc
Kaszubi, mimo zewnętrznego przyswojenia sobie zdobyczy kultury niemieckiej,
wewnętrznie tem, czem byli od początku: l u d e m
s ł o w i a ń s k i m”
(1934); dodajmy do tego: oddziaływanie kultury polskiej zatarło wiele jej
osobliwości.
Kulturę tę dzielić trzeba na ludową i wyższą. Ludową materialną chroni się w
skansenach i przetwarza, np. w architekturze, duchową zaś zapisał m.in. B.
Sychta we wspomnianym wielkim Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury
ludowej; odtwarzają ją, propagując już kaszubszczyznę literacką, m.in.
zespoły teatralne i wokalno-taneczne. Słynny jest kaszubski haft, także
rzeźba w drewnie, malarstwo na szkle, plecionkarstwo, rogarstwo, czyli wyroby z
rogu.
Gdy chodzi o kulturę wyższą, nawiązującą m.in. do ludowego folkloru, to
najlepiej prezentuje się literatura piękna, która od połowy XIX w. ma dość
bogaty dorobek, zwłaszcza w zakresie liryki i dramatu, mniej w prozie. Liczy się
tu twórczość H. Derdowskiego z k. XIX w. (np. poemat O panu Czorlińscim co do
Pucka po sece jachoł, 1880), grupy artystycznej Młodokaszubów (z pismem
„Gryf”), np. J. Karnowski – i Zrzeszeńców („Zrzesz Kaszëbskô), np. A. Labuda – i
Klekowcy („Kleka”), np. F. Sedzicki – oraz licznych (ok. 40) pisarzy
współczesnych, jak np. J. Drzeżdżon, S. Janke, J. Piepka, J. Trepczyk, J.
Walkusz. Ukazuje ją syntetycznie m.in. Historia literatury kaszubskiej,
napisana przez Austriaka F. Neureitera (1978). Normę językową krzewią też
np. modlitewnik Më trziómë z Bògã, audycje Tv Gdańsk „Rodnô zemia” i
Radia Gdańsk „W bòrach i na bôtach”, a także prasa, np. tygodnik „Norda” jako
dodatek „Dziennika Bałtyckiego” czy miesięcznik „Pomerania”.
Literatura kaszubska jest tłumaczona na inne
języki: polski, łużycki, białoruski, czeski, słowacki, niemiecki, francuski.
Najczęściej tłumaczonym poetą jest A. Nagel, z prozaików zaś arcydzieło
Majkowskiego, powieść Żëcé i przigodë Remusa (1938): na polski (1966),
niemiecki (E. Brenner, 1988) i francuski (J. Dera-Fischer, 1992). To europejskie
arcydzieło od 1999 r. dostępne jest w internecie (http://monika.
univ.gda.pl/~literat/remus/index.htm), mianowicie w ramach Wirtualnej Biblioteki
Literatury Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego (dr M. Adamiec). Kaszubi tłumaczą
też z innych języków, najwięcej w przeszłości z niemieckiego, dziś z
łaciny ks. F. Grucza Kaszëbskô Biblejô. Nowi Testament. IV
Ewanjelje (1992) czy polskiego np. Krimsczé sonetë (S. Janke) oraz Pismiona Swieté Nowégo Testameńtu E. Gołąbka (1993); ze Starego
Testamentu przetłumaczono już Knégã psalmów (1999).