Jerzy Treder
Frazeologia Kaszubska (Wprowadzenie)
Pozostała literatura
dotycząca kaszubskiej frazeologii
W polskiej literaturze naukowej frazeologia
jest ciągle stosunkowo słabo opracowana, co odnosi się tak do terminologii,
podstaw teoretycznych i naszej wiedzy o frazeologizmach w języku ogólnopolskim.
Największe osiągnięcia na tym polu łączą się dotychczas z nazwiskiem
S. Skorupki (1906-88), autora wielu prac z tej dziedziny, w tym m.in.
dwutomowego Słownika frazeologicznego języka polskiego (zob. Skor[1]), zawierającego ok. 80 tys. haseł
gniazdowych (w nich ponad 200 tys. jednostek), adresowanego do literatów,
dziennikarzy, tłumaczy, nauczycieli, a także stosowanych tutaj dwu klasyfikacji
jednostek frazeologicznych. Dopiero ostatnie lata przynoszą w dziedzinie
frazeologii sporo nowego, co dokumentuję wskazaniem na nazwiska
D. Buttler, E. Kozarzewskiej i A.M. Lewickiego, autorów licznych
prac ogólnoteoretycznych[2].
Wszechstronniej po 1945 r. tę sferę języka przebadali językoznawcy radzieccy,
którzy nie stworzyli wszakże jeszcze dużego słownika frazeologicznego języka
rosyjskiego czy słowników przekładowych. Oni też w ostatnich latach
intensywniej badają frazeologię dialektalną[3],
ale prace te pozostają przeważnie na etapie zbierackim, choć ogólna praca
W.M. Mokijenki (Słowiańska frazeologia, Moskva 1980) dowodzi
ogromnego zainteresowania tą frazeologią[4].
Na gruncie polskim właściwie dopiero
H. Górnowicz[5]
otworzył badania nad frazeologią gwarową, porównując frazeologię gwar
malborskich z ogólną, prezentując interesującą klasyfikację, którą zreferuję w
jednym z kolejnych odcinków[6],
i dochodząc do wniosku, że różnice między gwarą a językiem ogólnym w zakresie
frazeologii są mniejsze niż w zakresie fonetyki, fleksji, słowotwórstwa itd. W
gwarach malborskich ledwie 5 procent frazeologizmów nie ma dokładnych
odpowiedników w polszczyźnie literackiej, czego wszak – zdaniem Górnowicza –
nie należy uogólniać na stosunki między gwarami a językiem literackim w ogóle,
jak przekonuje przejrzenie chociażby pod tym kątem Słownika gwar kaszubskich
B. Sychty (zob. Sy). Encyklopedia wiedzy o języku polskim (Wrocław
1978, s. 91) podaje powyższy wskaźnik procentowy, informując ponadto, że w
odniesieniu do wyrazów wynosi on ok. 25 procent. Zobaczymy później, iż w
kaszubszczyźnie swoista frazeologia stanowi ok. 44 procent znanej w ogóle, przy
czym pamiętać tu trzeba, że ten dialekt spośród wszystkich z polskiego obszaru
językowego wykazuje największe odrębności fonetyczne, morfologiczne i
słownikowe.
Podkreślić w tym miejscu muszę także wielki
brak należycie zebranych i opracowanych materiałów gwarowych. Z przyjrzenia się
nowemu słownikowi gwarowemu (zob. SGP) od strony zawartości frazeologizmów
rodzą się sądy raczej pesymistyczne, nie ma bowiem zbyt rozbudowanej
frazeologii w praźródłach do tego dzieła. Zbiory paremiograficzne (zob. NKP)
pozostawiają w tym względzie wiele do życzenia, a to m.in. dlatego, że źródła
dialektalne (historyczne i współczesne) nie są wyraźnie wydzielone i należycie
scharakteryzowane, na co zwrócę uwagę w następnych odcinkach, analizując bogate
materiały do badania frazeologii kaszubskiej, zwłaszcza od połowy XIX w., tj.
od F. Ceynowy[7].
Frazeologia kaszubska jest jedną ze sfer – obok
składni – w dotychczasowych bogatych i mających długą historię badań nad
kaszubszczyzną nie ruszanych. Już pobieżne nawet przyjrzenie się jej wykazuje,
że jest ilościowo imponująca i jakościowo niezwykle osobliwa, a zatem warto
przyczyny jednego i drugiego spróbować oświetlić, aby i tym materiałem wspierać
wnioski o ewentualnej odrębności kaszubszczyzny, pogłębiając przez to sądy z
analizy faktów fonetyczno-morfologicznych i leksykalnych.
Moje badania określić mają stosunek znanej
współcześnie i ze źródeł historycznych frazeologii kaszubskiej do
ogólnopolskiej literackiej – aktualnej czy dawnej – i potocznej oraz do innych
gwar z polskiego obszaru językowego, a nadto – marginalnie i uzupełniająco – do
innych języków zachodniosłowiańskich: czeskiego, słowackiego i języków
łużyckich, ale zawsze oczywiście tylko na tyle, na ile pozwalają dostępne mi i
zgromadzone materiały. Najwięcej uwagi poświęcić chcę wyodrębnionej metodą
porównawczą idiomatyce kaszubskiej w wąskim rozumieniu, a więc wyjaśnieniu jej
genezy (np. folklor i historia, wierzenia i Biblia, języki obce i język
polski), wypełnianiu przez nią określonych pól (zakresów) znaczeniowych (por.
tutaj niżej o potrawach przypalonych), rozkładowi geograficznemu w samej mocno
przecież pod każdym względem zdyferencjonowanej kaszubszczyźnie, a także
zbieżnościom jej z innymi gwarami czy językami.
Przy zestawianiu frazeologizmów jakiejkolwiek
gwary z ogólnonarodowymi czy z innych gwar pochodzącymi pomijam różnice tkwiące
w porównywanych dialektach czy językach niezależnie od frazeologii, a zatem nie
mają znaczenia różnice:
1. fonetyczne, np. kasz. cygnąc za jãzëk
= lit. ciągnąć za język; kasz. zrobic wińc a) ‘skosić zboże,
związać w snopy i ustawić w sztygi’; b) ‘ukończyć jakąkolwiek robotę’ = koc.
zrobić wianiec Sy VI 158; kasz. cëchim pãkim (Zabory) = koc. cichim
pacham = borow. cichim pachem = chełm. cichim pąchem = lubaw.
cichim pichem Sy IV 40 wobec lit. z cicha pęk; są to wszystko
fakty identyczne, przy czym zwrócić można uwagę na lepsze zachowanie się
określonych właściwości wymawianiowych we frazeologii, zwłaszcza w gwarach, np.
ra– ³ re–
w kasz. miec dëszã na remieniu;
2. słownikowe typu: kasz. ani za dëtka
(= grosz) = lit. ani za grosz; jic jak po rëklënie (= gruda) =
lit. iść jak po grudzie; strzec jak jabłuszko w głowie Lor I 293
= lit. strzec jak oka w głowie; biegac jak sôreń Ram 8 = lit biec
jak jeleń; prożny jak pies CeyObr 20 = lit. głodny jak pies;
kasz. w piekle jôrmark ‘pada deszcz i równocześnie świeci słońce’
(Zabory) = koc. w piekle kermaż Sy IV 247 = ciesz. w piekle kiermasz
(Ond) NKP I 505, II 641; wymieniają się w nich składniki wyrazowe znaczeniowo
identyczne lub bardzo bliskie, a zauważyć można, że te częste różnice
utrudniają szybką identyfikację porównywanych faktów, co jeszcze trudniejsze
jest wówczas, gdy pewne wyrazy występują wyłącznie we frazeologizmach, co
dotyczy m.in. archaizmów i neologizmów. Tego rodzaju różnice występują także w
obrębie wyłącznie kaszubskich idiomów, np. chodzëc w żałobie wobec chodzëc
w trurze (Puckie) Sy VII 328; miec pod czôpką (pd, śr) wobec miec
pod mucą (pn);
3. fleksyjne, np. kasz. dostac po nosu
= lit. dostac po nosie; gadac jak z nótów = lit. gadać jak z
nut; koszta sądowé = lit. koszty sądowe; miec wicy szczescégo
jak rozëmu Sy V 237 = lit. mieć więcej szczęścia niż rozumu; poza
różnicami dialektalnymi ujawniają się tutaj różnice natury chronologicznej,
choć archaizmy fleksyjne występują przeważnie w faktach gwarowych;
4. słowotwórcze, np. biôłi jak gołąbk =
lit. biały jak gołąb; za niżódné skarbë = lit. za żadne skarby;
psowô pogoda = lit. psia pogoda; wrzeszczec jak potãpiélc
Sy IV 148 = lit. krzyczeć jak potępieniec; zeńc na bezdrożëszcza
(Odargowo, Żarnowiec, Lubkowo) Sy VII 12 = lit. zejść na bezdroża;
często w jednym z porównywanych systemów nie istnieje w ogóle dany wyraz, np. w
kaszubszczyźnie gołąb czy potępieniec;
5. składniowe, np. kasz. bëc doma =
lit. być w domu; od sédem bolescy (Zabory) Sy II 205 pod kopëczôrz
= lit. od siedmiu boleści; bojec sã włôsné cénié = lit. bać
się własnego cienia; dostac brzëch ‘zajść w ciążę’ Sy I 77 = pot. dostać
brzucha; utrzec komu nos = lit. utrzeć komu nosa; kasz.
trzej pokracë (pd) = koc. trzi pokraki (tj. święci złodzieje,
mianowicie Pankracy, Serwacy i Bonifacy) Sy V 401; różnice te uwzględnić należy
przy wydzielaniu wariantów, np. war. robic mądré minë Lor I 530 wobec
lit. robić mądrą minę przez skrzyżowanie z (stroić) poważne
miny, ale identyczne są kasz. morskô choroba Sy III 113 i lit. choroba
morska, ponieważ w kaszubszczyźnie przeważa szyk przymiotnik + rzeczownik;
ze względu na szyk wariantowe są: kasz. łzë sã kulają jak groch Sy I
364, II 132, III 31 i lit. łzy jak groch płyną Skor I 413.
Frazeologizm, inaczej związek frazeologiczny
to utarte, powtarzane w tym samym lub prawie tym samym kształcie (brzmieniu),
znaczeniu czy składzie połączenie wyrazowe, reprodukowane przez użytkowników z
pamięci, czyli tak samo jak wyraz. Istnieje on jednak w mowie (czy tekście) w
postaci różnych, nieraz dość licznych wariantów, np. marchiew skrobac (strugac)
Sy III 50, V 321, cëbulã skubac (pn) Sy V 67 i skrobac piotrëszkã Sy
IV 287, V 321 = lit. przestarz. skrobać pietruszkę ‘o dziewczynie: nie
mieć powodzenia na zabawie’ Skor II 130. Poza wspólną budową i zbliżonym
składem wyrazowym łączy je znaczenie, podczas gdy odrębnymi frazeologizmami są
znaczeniowo różne kasz. wcygnąc pãpk ‘schudnąć’ (pn) i koc. wczągnécz
pąpek ‘przebudzić się’ Sy VII 211. To właśnie gwarowy materiał
frazeologiczny, kiedy się go ze sobą zestawi i doń dołączy jeszcze ogólnopolski
(współczesny i historyczny), każe sprowadzać określone jednostki
frazeologiczne, ukazujące w tym zestawieniu wielką zmienność i płynność, do
jakiegoś wspólnego modelu. Model ten nie ma być wcale abstrakcyjny, gdyż
wybierać się na niego z owego zbioru powinno najbardziej typowy (m.in. dla
dawności, częstości i zakresu – geograficznego i stylistycznego – użycia) stały
związek wyrazowy, inne zaś z tegoż zbioru traktując jako jego warianty tożsame
lub bliskie strukturalnie, wykazujące zwykle wymianę komponentów wyrazowych i
węższy zakres użycia.
Niech tę skomplikowaną problematykę zilustrują
interesujące frazeologizmy obsługujące pole znaczeniowe” ‘przypalić się (o
potrawie)’. Kilkadziesiąt różnych faktów wypełniających to pole podzieliłbym na
następujące trzy grupy:
Inwariant A: chtos
wlôzł w mléko [i cos zrobił]:
kuchôrz wlôzł w mléko (Kamienica Szl., Stężyca) Sy II 288; por. tu: ksiądz wlazł w mleko
(śmietanę) z 1855 r. i nadto z Lubelskiego, ciesz. ksiądz do bárszczu
wláz obok lubel. pop wlazł w kaszę NKP II 231 i małopol. sefc
wloz do kasy Kos 58;
préder (= pastor) wlôzł
w mléko (pn) Sy VII 242; to pod wpływem grupy C, gdzie zobacz: préder
zawitôł do waju (pn) Sy VII 242;
krôwc wlôzł w obiôd ‘o przesolonym obiedzie’ (Kościerskie i Kociewie) Sy II 240,
wykazujące wychodzenie poza omawiane pole, tj. nabieranie nowego znaczenia, co
pod wpływem etymologii ludowej, która wiąże ten zwrot z kosztowaniem obiadu
przez domokrążnego krawca;
nieboszczëca wlazła (Zabory i Bory) Sy III 228 – skrócone z *nieboszczëca wlazła w mléko,
co pod wpływem grupy C;
białka sobie fartuch przépôlëła (Pomieczyno, Łebno) Sy I 100 i – bez lokalizacji – Sy I 279, co może
powstało z pierwotnego: *białka wlazła i sobie fartuch przëpôlëła;
chłop rãkawicã wrzucył w grôp (/w mléko) (Będargowo i okolica) Sy IV 303, może z pierwotnego:
*chłop wlôzł i rãkawicã wrzucył w grôp, do czego uprawnia:
kot wlôzł w strawã i jã przëprawił (pn-zach) Sy II 218 i skrócone: kot wlôzł w strawã
(Wierzchucino, Nadole) Sy V 174, przy czym człon kot pod wpływem grupy
B, ale por. też: Musiał kota zabić z 1856 r. i z Lubelskiego, „tzn.
musiał z kota tę potrawę zrobić. O kucharzu, któremu nie udał się obiad” NKP II
168, a do krôwc i chłop por. fakty z frazeologii o gęstej
potrawie, np. Górol w kierpcach przeszedł po tej kaszy NKP I 275 i kasz.
klepówka (= gęsta potrawa), że po nié kot mógł jic (pn-zach) Sy
II 166.
Uwagi: Ta struktura jest ogólnokaszubska,
znana także u sąsiadów (Kociewie, Bory) i na południu Polski, poświadczona już
w poł. XIX w. Wydaje się, iż ksiądz – podobnie jak kot – jest w jej składzie
wtórny, gdy pierwotny jest raczej człon nazywający sporządzającego potrawę,
czyli kucharz, białka (nieboszczëca). Człon ujęty w nawias
kwadratowy również może być wtórny, z wpływu grupy C.
Inwariant B: lës
[w strawie] zamieszôł (/zakrącył, zamiótł):
w strawie lës ogónem zamieszôł (Przodkowo, Kielno, Stężyca, Kamienica Szl.) Sy II 356;
lës ogónã zamiótł
(/zakrącył) ‘o rzadkiej potrawie’ (Rab, Otalżyno) Sy II 356 jako
skrócone i wykazujące zmianę znaczeniową, gdy pierwotne znaczenie posiada
warianty rozszerzone i zarazem skrócone:
(dzys tu u nas) lës z czerwonym
ogónim przyjechôł (Przyjezierze Wdzydzkie) Sy II 356, ujawniający wpływ
grupy C, w związku z którą pozostaje zwrot miedwiedza prowadzëlë Sy III
155 (bez lokalizacji).
Uwagi: Jest to struktura nowa, wyraźnie w
wyniku ewolucji grupy C, nadto pod wpływem grupy A, a terenem jej
ukształtowania pozostaje właściwie zachód Kartuskiego, gdzie zachował się typ
A. Objął on też południe Kaszub. Do członu lis por. kasz. przëlësëc
i zlësëc – o tkaninie: ‘popalić’ (śr, pd i Kociewie) i lësowac
‘ts.’ (Kępa Pucka), lisa złapać ‘popalić ubranie’ u Mrongowiusza,
Lindego, a z Tarnowskiego w 1895 r. NKP II 307, por. chełm. pognało lisa
‘bielizna zżółkła przy prasowaniu’ Mac 146. Zwrócić jeszcze trzeba uwagę na lësy
ogón, bot. ‘widłak, Lycopodium clavatum’ (Przyjezierze Wdzydzkie) i żart. dostac
lësym ogónim ‘dostać naganę’ (pd) Sy II 357.
Inwariant C: ksądz
(przë)jachôł [i cos poswiãcył (/zrobił, zamieszôł)]:
pop (= pastor) przejéżdżôł
Sy IV 136 = ksydz jachôł (śr) = ksądz jachôł (Łubiana) Sy II 282
obok wikari (przë)jachôł (Zapceń, Miechucino, Goręczyno)
Sy VI 152;
organista przëjachôł (Przetoczyno, Łebno) Sy III 336;
piekôrz przëjachôł
(Nakla, Parchowo) Sy IV 246, tj. pod wpływem grupy A;
ksądz jedze ‘kipi’
(Przetoczyno) Sy II 282, czyli stary zwrot (por. wyżej: organista przëjachôł)
w nowym znaczeniu, co pod wpływem typu mléko ucékô ’kipi’;
Oto kilka wariantów rozszerzonych:
pop (przë)jachôł
i to poswiãcył Sy IV 136 obok ksydz jachôł i poswicył (Puckie) Sy II
282;
ksydz przëjachôł i brodą zamieszôł w
strawie (pd, zwł. Borzyszkowy, Swornegacie) Sy II 282 –
pod wpływem grupy B;
ksądz jachôł bez wies (Tuszkowy) Sy II 282;
préder zawitôł do waju (pn) Sy II 242.
Na koniec dwa warianty rozszerzone i
jednocześnie skrócone:
pop skropił krëpë
(pn-zach) Sy II 259;
predich bótë ostawił (Zabory) IV 166, zakładać bowiem można pierwotne: *pop przëjachôł i…
Fakty z grupy C przez tak zbudowane słowne
obrazy przypalenia się potraw (wtórnie: kipienie) przypisują zagapieniu się
osoby przygotowującej strawę na dziejące się osobliwe (na wsi) wydarzenia,
których bohaterem jest ksiądz, szczególnie pastor, co wynika z antagonizmów
społeczno-religijnych, branych jednak żartobliwie. Warianty rozszerzone są przy
tym bardziej obrazowe i wobec owego „bohatera” uszczypliwe. Rzeczone podłoże
frazeologizmów omówionego rodzaju sprawdza się w zwrocie miedwiedza prowadzëlë,
który tylko formalnie mieści się w grupie B, która powstała przez skrzyżowanie
obrazowania we frazeologizmach grupy C i A, nakładając się na obrazowe zwroty o
przypalonej tkaninie, częściowo też o gęstej potrawie.
Typ A posiada najszerszy zasięg, typ C jest
właściwie tylko kaszubski, natomiast typ B ograniczony właściwie do okolic
Przodkowa i Kielna na pn-wsch. od kartuz i Kamienicy Szl. i Stężycy na pd-zach.
od Kartuz. Wewnętrzne zróżnicowanie geograficzne typu A czy C wiąże się ze
zróżnicowaniem leksykalnym kaszubszczyzny i rozkładem wariantów
frazeologicznych. Geografia ta jest dodatkowym czynnikiem utrudniającym szybkie
uchwycenie obrazu całości. Tak kwestię te przedstawić można, wykorzystując
tylko po części łączące się z nią zagadki natury etymologicznej i prezentując
ich nieco w uwagach.
Kwestię inwariantu i wariantów, a równocześnie
samo bogactwo frazeologii i jej wewnętrzne zróżnicowanie geograficzne
zaprezentować można na wielu innych interesujących przykładach[8]. Zróżnicowanie i związki
różnych części Kaszub w zakresie frazeologii ilustruje m.in. przykład z pola
znaczeniowego ‘upić się’[9]:
I ogólnokaszubskie: 1. równe literackim:
a) upic sã (/nachilac/ nażgrzéc sã) jak bidlã (/dobiczã)
Sy I 30, 222, II 29, VII 379; b) urżnąc sã (/użréc/ nażgrzéc
(śr)/ uzupac sã (pd-zach) jak nieboskié stworzenié Sy IV 373, VI
313, 376; c) użréc/ opawac/ napatoczëc sã (Zabory) jak swinia Sy
V 200, VI 313, VII 220 z wariantem użréc sã jak wieprz Sy VI 313, może
pod wpływem gruby jak wieprz Skor II 561; d) spic sã jak korka (=
chodak) Sy II 206, IV 251, 268 : hist. pije jak dziurawy but NKP II 856,
pod wpływem kasz. miec ful korki ‘ts’ (zob. niżej); e) upic sã jak béla
Sy I 31; 2. równe innogwarowym: a) upic sã jak beczka Sy I 30, pijany
jak beczka CeyS I 16 = ciesz. naloty jak beczka NKP II 269; b) Żid
kogos oczarził (/urocził) z wariantem Żid komus zadôł Sy VI
296 = ciesz. zaś go Żyd/ Żydówka urzekł(a) NKP III 987; c) archaiczne pijany
jak szterë dzéwki CeyS I 16 = ciesz.-śl. Ond 157, Wal 119 i hist. NKP II
858 z nowszym wariantem upic sã za trzë dzéwki ‘do nieprzytomności’ Maj
113, Sy I 264 według struktury chlapac (/chmielëc) za trzech
‘dużo pić, jeść’ Sy II 31,41; d) współczesne bëc po wëpłace = koc. Sy
VII 347; e) dostac pajiczé nogi (pn) Sy IV 10 (por. pajiczé nogi
‘cienkie’) : koc. mnieć pajancze nogi SyK III 15; f) miec korki ful
Sy VII 304 pod swicëc obok miec ful szlorë (śr) Ex : koc. mniec
szlori Ex; 3. kaszubskie idiomy: a) upic sã jak kozeł Sy II
224; b) nagoléc sã jak strãk (bobu) Sy I 338, V 178; c) upic sã
(/nagoléc/ napic sã) jak gózdz Sy I 338, 349, IV 268 i spiti
jak pënka Ex, gdzie pënka ‘drewniany szewski gwóźdź’ Lor I 624; por.
urznąć się jak jasny gwint.
II północnokaszubskie: 1. nalôc so w kodrë
(= szmaty) Sy VII 125 obok nalôc so w korki (/w szlorë) Ex, por.
wyżej miec korki ful i typ nalać w łeb (/pałkę/ szyję) NKP
II 270; 2. upic sã jak briwka Ex, por. upiti briwka ‘błędny
ognik’ (Łebcz) Sy IV 268 i typ pijany jak szewc.
III północny zachód i okolice Pucka: kupic
rozëm Sy VII 271, por. miec kupczi rozëm ‘być pijanym’ (Sławoszyno,
Puck, Swarzewo, Łebcz, Strzelno, Starzyno, Żarnowiec) Sy VII 271 i strukturę rozumu
nie kupisz.
IV północny zachód (zachód Puckiego i
Wejherowskiego) : wpadnąc miedzë zbójców (Kępa Żarnowiecka) Sy VI 197 i
okolice Strzepcza Ex, według struktury wejść między wrony.
V północny zachód i centrum: nos sobie oblôc
(/ podlôc) Sy VII 184, Ex według ciesz. dać se do nosa (/ ryla)
NKP II 640 i spalëc sobie nos ‘nie powieść się’ (Puckie) Sy VII 184 czy utrzeć
komu nosa.
VI środkowy zachód: nażgac sã w szterë rzëcë
(Puzdrowo, Parchowo, Sulęczyno) = koc. Sy VII 379, por. wyżej upił się jak
cztery dziewki i typ miec cos w rzëcë ‘być obojętnym na wszystko’, a
także semantycznie przekształcone koc. nażreć sia w sztéri téłki ‘wiele
zjeść’ SyK III 105.
VIII południowy wschód (Zabory): mniec kozã
Sy II 222, co według miec kota ‘o pijanym lub psychicznie chorym’ Sy II
218, por. NKP I 650, a do wymiany kot na koza por. wyżej upic
sã jak kozeł i np. kocô (/kozô) wiara ‘sekta’ Sy II
220, 224.
Południe i centrum Kaszub wykazuje chyba
najwięcej zbieżności, a północ i centrum dokumentuje niemal tyle samo idiomów,
a północ i południe łączą się w dziedzinie frazeologii również z pominięciem
centrum, np. Puck widzec ‘zabawa dziewcząt obliczona na nabieranie
naiwnych’ (pn, sporad. Pd) Sy IV 216, a częściej łączy się tak idiomatyka
północy z pd-zach (Gochy), np. sëchô łiskawic (pd-zach) Sy III 22 : sëchi/
cëchi grzëmot (Bór, Jastarnia) Sy I 381.
Wiemy już, co to jest frazeologia,
frazeologizm albo inaczej związek frazeologiczny, który traktujemy jako wiązkę
wariantów, dodajmy zatem jeszcze pojęcie idiomu. Otóż idiom to taki
frazeologizm, który nie posiada dosłownego odpowiednika w innym języku czy w
innej gwarze, np. pol. pójść po rozum do głowy czy postawić się
okoniem, kasz. starô baba ‘deszcz wschodni’ (Bór) Sy I 9, bëc
tego boga ‘być przekonanym’ (Puzdrowo, Sierakowice, Gowidlino,
Strzebielino, Luzino) Sy VII 17. Kaszubskimi idiomami zajmować się tutaj
będziemy przede wszystkim, utrwalają one bowiem specyficzne zwyczajowe lub
emocjonalne widzenie przez te społeczność określonego wycinka rzeczywistości.
Powiedzmy też od razu, że idiomami być nie mogą frazeologizmy zapożyczone[10], np. kurzé oko ‘odcisk’
Lab 34 = czes. kuřé oko Bas 169 i głuż. kurjace woko Trof 361 =
niem. Hühnerauge [Hühner ‘kurzy’ Auge ‘oko’]; w pierszé
rédze ‘najpierw’ Ex = pot. w pierwszym rzędzie Skor I 672 = czes. v
první řadě = niem. in erster Reihe; jemu je nót = niem. ihm
ist notwendig ‘er braucht, er muß’ czy wząc se w (n)acht = niem. sich
in acht nehmen ‘Achtung, Obacht’ Lor I3, 49, 553, 566.
Wspomnę też o związkach frazeologicznych
przejętych z ogólnej polszczyzny[11],
np. niebieskié stworzenié (pd) Sy II 76, oczë wszëtkim zbieleją
(Zabory) Sy V 294, miec zagrania (pd) Sy VII 366, co nie znaczy
oczywiście, żeby wszystkie fakty wspólne kaszubszczyźnie i polszczyźnie ogólnej
były zapożyczeniami, mogły się one bowiem pojawiać niezależnie od siebie lub
wywodzić ze wspólnego źródła, np. prasłowiańskiego: czôrnô woda
‘głębina’ Sy VI 95 i (ani tëlé, co) czôrno za nokcę ‘nic’ Sy III
215 (por. Słownik prasłowiański, t. II s. 240)[12].
Od kilku dziesięcioleci znane i stosowane są
dwie wzajemnie krzyżujące się klasyfikacje frazeologizmów. Ze względu na
stopień scalenia (zespolenia) wyrazów w związku frazeologicznym rozróżnia się
trzy typy połączeń: 1. związki stałe, wyłącznie reprodukowane z pamięci,
w których wyrazy składowe utraciły lub tracą swoje pierwotne znaczenie, np.
pol. zagiąć na kogo parol, kasz. mariczënë buksë! – okrzyk
zdziwienia Lor I 488, bożi batug (secze) ‘grad (pada)’ Sy I 51, buten
szëku ‘ponad miarę’ (wyraz zdziwienia, dezaprobaty) CeyZdG 66, Sy I 96, V
244, cëszé kota ‘bardzo cicho’ Maj 265, Sy I 120, zarżnąc se w palc
‘skompromitować, wkopać się’ Sy IV 13, cos (pewno) krôsnię
wzęło ‘mówi się, gdy nie można czegoś znaleźć’ Sy VI 128, o kims (ani)
swiat nie pisze ‘o człowieku długo skądś nie wracającym’ Sy IV 279; 2.
związki łączliwe, zawierające w swym składzie wyrazy o przewidywalnej
łączliwości z innymi, tj. wypowiedzenie jednego wyrazu pozwala się już domyśleć
następnego, np. pol. kary koń (/rumak, wierzchowiec), kasz. narowisti
kóń (/zgrzébc) Sy II 195, pies szczekô (/pn: łaje/ czafroce/
pd, śr: ujôdô) Sy IV 259; 3. związki luźne, tworzone doraźnie
i z zachowaniem przez wyrazy składowe swoich pierwotnych znaczeń, np. kasz. jesc
pôłnié; te ostatnie związki należą już do składni, ale wspomina się o nich
we frazeologii, gdyż mogą z czasem przejść do związków stałych, np. kasz. odstawiac
polkę ‘awanturować się’ Sy IV 134, pierwotnie określenie popisywania się
tancerza w tańcu.
Drugiego podziału dokonuje się ze względu na
strukturę (sposób wyrażania) frazeologizmu, wyodrębniając także trzy typy
połączeń: 1. wyrażenia, w których wyrazem centralnym jest rzeczownik,
przymiotnik, zaimek, imiesłów przymiotnikowy czy przysłówek. np. kasz. gurkowi
czas ‘bieda, przednówek’ Sy I 385 (co innego pol. ogórkowy sezon), kaszëbskô
bëlnota ‘uczciwe życie’ Sy II 146, gęsô gôdka ‘paplanina’ Sy I 296, spiący
patrón ‘człowiek niedbały’ (Jastarnia’ Sy IV 44, słodki w gębie
‘smakosz’ Sy I 308, midzë dwuma widama ‘o zmierzchu lub (rzadziej) o
świcie’ Sy III 157, VI 148; 2. zwroty, w których ośrodkiem jest
czasownik lub imiesłów przysłówkowy, np. kasz. czëc (h)élskié zwonë
1. o mrozie: szczypać’; 2. o uderzeniu: ‘boleć’ CeyObr 12, CeyS I 6, Pob 25,
Ram 274, Sy I 274, II 31; do pségo kogos dostac ‘zmęczyć kogo’ Sy IV 295
pod rakarzëc; chodzëc rękoma i nogoma ‘mocno machać rękami podczas
chodzenia’ Sy IV 302; dostac kogos na sztur ‘zmusić kogo do uległości’
Sy V 305; zwroty mogą w swym składzie zawierać wyrażenia, np. dzura w płoce
‘defloracja (Kępa Swarzewska) Sy I 270 i chodzëc z dzurą w płoce ‘o
dziewczynie niezamężnej mającej stosunek płciowy’ Sy IV 90; 3. frazy
mają postać zdania, przy czym frazą jest tylko takie zdanie, które powtarzane
jest w tej samej lub podobnej formie, jak na przykład przysłowia i powiedzenia,
np. Babié lato długo nie bawi – aluzja do urody kobiecej Sy I 10; Môłé
dzecë depca po nogach, wiôlgié po sercu Sy I 199, 259; W jagwańce
skrzëpki są zamkłé (pn-zach) Sy II 69; Dzękuję cë, Boże, za starosc, ale
bróń mie od dzëwactwa Sy V 152.
W kaszubszczyźnie pn-wsch., zwłaszcza zaś na
półwyspie Hel znany jest wyraz dochlebié, przenośnie ‘ulubione
wyrażenie, przysłowie, powtarzane stereotypowo, nałogowe przeklinanie’
(pierwotnie o omaście do chleba) Sy I 225, które może się odnosić do wyrażeń i
zwrotów, szczególnie jednak do fraz, w tym do przysłów, do których porównaj
wszakże kasz. przësłowié Sy IV 206 obok przemówka ‘przysłowie,
przypowieść’ (Staniszewo, Sianowo, Sianowska Huta) Sy IV 187, a w nowszym
słowniku A. Labudy w tym znaczeniu pojawia się wyraz przëpowiôstka.
F. Ceynowa używał wyrazu gôdka na określenie osobliwego połączenia
wyrazowego (por. gôdka komorniczô, tj. przysłowie komornicze CeyS 99, co
Ram 43, tytuł: Pirszi tésąc kaszëbsko-słowińskich gôdk), do czego por.
ostatnie z pięciu znaczeń wyrazu gôdka, tj. anegdota, baśń, podanie Sy I
297. Później powiem, że w paremiografii – nie tylko zresztą kaszubskiej –
trudno o precyzyjne rozróżnianie przysłowia od sentencji czy maksymy i od
zwrotu przysłowiowego, który dominować będzie w tutaj cytowanych przykładach.
Szacuję, że z różnych źródeł, o których będzie
mowa w następnych odcinkach, i z własnej eksploracji zgromadziłem łącznie ok.
9,5 tys. wyrażeń i zwrotów, pomijając więc przysłowia i porzekadła czy
przekleństwa i przezwiska (z powodu odmiennej geografii pierwszych, lokalnego
zaś charakteru tych drugich), wyrażenia przyimkowe, nazwy demonologiczne,
botaniczne, zoologiczne (ze względu na ich terminologiczny charakter) itp. B.
Sychta zgromadził ok. 31 tys. wyrazów hasłowych (zob. A. Koszałka, Lokalizacja
geograficzna materiału leksykalnego zawartego w Słowniku gwar kaszubskich
B. Sychty, Zesz. Nauk. WHUG. Prace Językoznawcze 6, 1979, s. 65), a wewnątrz
nich kryje się ponad 12 tys. różnych frazeologizmów, nie licząc wcale
przekleństw (por. w słynnym słowniku S.B. Lindego ok. 10 tys.) i nader częstych
wariantów, np. przysł. Baba bez chłopa to jak chëcz bez płota obok Gdowa
bez chłopa jak ogród bez płota, wyrażenie bożi rôz (pd) obok bożô
wola ‘epilepsja’ (Zabory), zwrot wieprze przegóniac obok swinia z
próscamë przenëkac (przez groch) ’krasić’. W podanej liczbie jest
ok. 4 tys. przysłów, zostaje zatem ok. 8 tys. wyrażeń i zwrotów, w większości o
charakterze przysłowiowym.
Mimo względności tego rodzaju porównań powiem
jednak na przykład, że: 1. w słowniku gwar malborskich (zob. Gór) jest ok. 8,5
tys. wyrazów i ok. 1770 związków frazeologicznych oraz 105 przysłów; 2. w
liczącym ok. 29 tys. wyrazów słowniku Domaniewka (zob. Szym) jest ok. 3 tys.
związków frazeologicznych; 3. w zbiorze z Cieszyńskiego (zob. Ond) znajduje się
8566 ponumerowanych faktów; 4. w zbiorze z Górnego Śląska (zob. Wal) 4113
ponumerowanych frazeologizmów; w ostatnich dwu publikacjach przeważają
przysłowia, a osobno liczone są rozliczne warianty. U Sychty zapisanych zostało
ok. 8 tys. wyrażeń i zwrotów, a więc ok. 1,5 tys. tutaj analizowanych pochodzi
z pozostałych źródeł kaszubskich, zwłaszcza Ceynowy Ramułta, Lorentza, także z
literatury kaszubskiej, np. Majkowskiego, Karnowskiego, Derdowskiego, Budzisza,
Łajming. Oto orientacyjne dane liczbowe (z uwzględnieniem źródła i rezultatów
porównania z materiałami ogólnopolskimi czy z innych dialektów polskich):
|
status kasz źródło |
oryginal. (idiomy) |
równe in. gwarow. |
warianty gwarowe |
historyczne |
potoczne |
literackie |
Razem |
|
liczba % |
liczba % |
liczba % |
liczba % |
liczba % |
liczba % |
||
|
Ceynowa |
190; 2,8 |
64; 7,7 |
48; 5,5 |
37; 4,4 |
49; 5,9 |
445; 53,4 |
833 |
|
Pobłocki |
54; 48,6 |
9; 8,1 |
9; 8,1 |
3; 2,7 |
5; 4,5 |
10; 9,0 |
111 |
|
Ramułt |
285; 31,7 |
59; 6,5 |
74; 8,2 |
37; 4,1 |
33; 3,6 |
265; 29,5 |
899 |
|
Lorentz |
452; 32,3 |
76; 5,4 |
83; 5,9 |
29; 2,1 |
66; 4,7 |
691; 49,4 |
1397 |
|
Sychta |
3280;41,3 |
1010;12,7 |
1289;16,2 |
212; 2,7 |
324; 4,1 |
1822;23,0 |
7937 |
|
Majkowski |
182; 31,7 |
20; 3,5 |
31; 5,4 |
26; 4,5 |
16; 2,8 |
299; 52,1 |
574 |
|
Łajming |
178; 30,6 |
178; 30,6 |
32; 5,5 |
17; 2,9 |
32; 5,5 |
300; 51,5 |
582 |
|
Rydzewska |
53; 39,2 |
5; 3,7 |
15; 11,1 |
3; 2,2 |
9; 6,7 |
50; 30,7 |
135 |
|
Razem |
4674;37,5 |
1266;10,1 |
1581;12,9 |
364; 2,9 |
534; 4,3 |
4049;42,5 |
12468 |
Są to, rzecz jasna, dane przybliżone i w
jakimś stopniu płynne[13],
uzależnione od kompletności wyzyskanych zbiorów porównawczych (zob. w
rozwiązaniu skrótów), a z tym nie jest najlepiej. Zależy to ponadto od stopnia
konsekwencji w trzymaniu się pewnych ustaleń, np. jeśli kaszubski frazeologizm
w tej samej postaci poświadczony jest w innej gwarze i równocześnie w języku
ogólnopolskim, wówczas zaliczony został do równych literackim, np. kasz. cemno
jak w miechu Sy III 158 = koc. ciamno jak mniechu SyK II 128 =
ciesz. ćma jak w miechu NKP I 316 = lit. ciemno jak w worku Skor
I 142; jeśli jednak kaszubski frazeologizm tożsamy był lub bardzo bliski
faktowi z innej gwary, różniąc się bardziej od ogólnopolskiego, wtedy uznany
został za równy lub wariantowy wobec tego z innej gwary, np. kasz. bajac jak
slepi o farbach Sy V 73 jako wariantowy wobec ciesz. bajać jak ślepy o
barwie NKP III 432, gdy lit. mówić jak ślepy o kolorach Skor I 459.
Historyczność frazeologizmu stwierdzałem przy pomocy SJP, Skor i NKP (gdy brak
poświadczeń ogólnych po Adalbergu[14],
tj. po 1894 r.), a analogicznie rozstrzygałem kwalifikację do potocznych,
kierując się tu częściowo własnym rozeznaniem.
W zestawieniu powyższym zaskakuje sama liczba
frazeologizmów, tj. właśnie ok. 9,5 tys., wiedzieć bowiem trzeba, że w
wykorzystanych źródłach wiele faktów powtarza się, a więc cyfry w rubryce
„razem” (w poziomie) odnoszą się do liczby fiszek; miarodajne są jednak w niej
globalne dane procentowe. W tabeli nie wykazałem kilku drobniejszych danych,
np. 34 (w tym 17 oryginalnych) frazeologizmów z Kolberga (zob. Kolb[15]), gdzie trochę materiałów z
Hilferdinga, też z Prejsa i Parczewskiego, zwłaszcza zaś z Ceynowy i
Pobłockiego, przy czym te ostatnie wyłączono; 28 (w tym 9 oryginalnych)
związków z Biskupskiego (zob. Ber), w tym 20 nowych. Powiem jeszcze, że z
materiałów w słowniku Lorentza wyłączono ponad 650 frazeologizmów z
Derdowskiego, Karnowskiego, Heykego, Majkowskiego, Budzisza, Patoka, Bilota i
Labudy, Sędzickiego i Piepki itd. W słowniku tym trudno nieraz określić owo
przejęcie z innych publikacji, np. on nie je w cemię biti może pochodzić
z Derdowskiego lub z terenu (Kosakowo) Lor I 84.
Uwzględniono materiał wyekscerpowany z
A. Majkowskiego Żëcé i przigodë Remusa, A. Łajming Od dziś
do jutra i N. Rydzewskiej Rybacy bez sieci, jak również nie
wykazanych tu utworów: A. Necla (zwłaszcza Krwawy sztorm i Złote
klucze), J. Piepki (szczególnie Cisza i Hanesk) i
F. Fenikowskiego Zapadły zamek. Szerzej o tych sprawach napiszę później,
ale o frazeologii z tych pierwszych muszę powiedzieć, że jest w pełni
autentyczna, mimo iż w przypadku Majkowskiego i Łajming tylko po ok. 220 faktów
posiada poświadczenie u Sychty, nadto w innych źródłach tylko część, a sporo
poza tym wcale nie notowanych, też pośród idiomów kaszubskich. U Rydzewskiej
widać silna zależność od Ramułta.
Najbardziej wszakże w tabeli zadziwia chyba
liczba frazeologizmów zarejestrowanych w Słowniku Sychty, zwłaszcza
jednak imponuje w nim zasób idiomów (w sensie dosłownym), mianowicie ok. 3280,
co stanowi ponad 41 procent wszystkich zapisanych, a poza tym pamiętać należy,
iż wśród wariantów gwarowych chyba połowa odnosi się do owych idiomów
kaszubskich. Nadzwyczaj wysoka frekwencja faktów tego typu może nawet nieco
niepokoić, kiedy porówna się ja z Ceynowa i owymi 5 procentami w gwarach
malborskich. Podkreślić wszakże muszę, że ekscerpowałem też pisma Ceynowy, a te
wskazują liczne polonizmy. Na wysoki procent swoistej frazeologii kaszubskiej,
przekraczającej 40 procent, gdy się uwzględni fakty wariantowe, w tabeli tej
znajdują się inne argumenty, np. Ramułt ma ich ponad 32 procent, biorąc pod
uwagę warianty gwarowe, a bardzo bliskie im są dane z Majkowskiego i Łajming, a
przy tym u każdego z trojga wymienionych wysoki jest udział faktów wspólnych z
ogólna polszczyzną.
Tylko niewielka cząstka spośród oryginalnych
frazeologizmów, szczególnie w Słowniku Sychty, interpretowana być może
jako okazjonalne indywidualizmy, świadczące i tak o zdolnościach językowych (i
poetyckich) Kaszubów, potwierdzające poza tym tę prawdę, że każde takie
połączenie wyrazowe było zrazu tylko faktem jednostkowym, powstającym w
określonej sytuacji, np. lesny doktor ‘dzięcioł’ pod tętół (Lubocino) Sy
V 337, wyrażenie opisowe brika, co sama jedze ‘samochód’ (z Puzdrowa od
człowieka, który utracił częściowo słuch i mowę) Sy Vi 21, wyrażenie
porównawcze, rymujące się: gburka jak gurka ‘o otyłej żonie gbura’ Sy I
385. Łatwo zaliczyć tu fakty wydobyte z tekstów, a zatem przez leksykografa nie
wyróżnionych, np. miec łep rozczeparzony jak burzô (Kępa Żarnowiecka) Sy
I 66; krużôki krzëwé jak baranié rogi (Przyjezierze Wdzydzkie) Sy II
268, zamilknąc jak ptôszk jesenią Sy III 170, komus z nozdrzów kapie
jak z daku na zymku Sy III 224, miec krzëwi nos jak papuga Sy IV 26,
miec za krótką pierznę ‘nie mieć posagu’ (cytat z Wesela kaszubskiego)
Sy IV 258, żëc samotno jak serota Sy V 137. Nie można jednak o
okazjonalność posądzać frazeologizmów wyróżnionych, bliżej zlokalizowanych, np.
głupi jak mączny miech Sy I 324, III 122; gôdô, jakbë zwónki gôdałë
‘opowiada z właściwą sobie swadą’ Sy I 291; ta je w nôlepszé cenie ‘o
pannie na wydaniu’ (Rąb) Sy I 125; dim, wiater, ogin, prësk ‘szybko’ Sy
IV 167; béł të tam? ‘przezwisko człowieka nieufnego’ (Szemud) Sy V 319.
Niektóre z nich maja analogie innosłowiańskie, np. głowë składac
‘plotkować’ (Dębogórze) Sy I 327 a czes. dáť hlavy dohromady ‘wspólnie
się (po)radzić’ Bas 44 czy czosac kogos bez grzebienia ‘sprawić lanie’
(pn-zach) Sy I 375 a głuż. přez wochlu (= grzebień do czesania lnu) poćahać
někoho Trof 360. Fakty podejrzane o okazjonalność z rzadka widzieć by można
i w innych źródłach, np. buten diôbła ‘gorzej niż sam diabeł’ Lab 20, biôłëmi
nicami łatac czôrny kabot ‘o pracy niedorzecznej czy nieumiejętnej’ Ram
127, cëlinder jak bębórk (z Majkowskiego) Lor I 27, nie one jednak –
nawet razem wzięte – kształtują oblicze kaszubskiej frazeologii, a i tak bogate
źródła nie zarejestrowały wszystkich faktów, np. (z)robic z kim
krótki proces Łaj Dz 15 = ciesz. NKP II 1081; zwinąc kotéwkę Ex =
pol. zwinąć chorągiewkę.
W niniejszym cyklu artykułów zamierzam m.in.
uzasadnić, że tak wielka osobliwość kaszubskiej frazeologii posiada następujące
przyczyny[16]:
1. Peryferyjność położenia kaszubszczyzny i jej rozwój w znacznej izolacji od
innych dialektów i ogólnej polszczyzny, szczególnie mówionej, z powodu
wielowiekowego otoczenia niemieckiego; kontakty z innymi gwarami i językiem
polskim literackim frazeologie te wzbogacały, przyczyniając się do narodzin
wielu osobliwych wariantów i całkowicie oryginalnych połączeń wyrazowych. 2.
Historycznie zmienne zróżnicowanie wewnętrzne kaszubszczyzny we wszystkich
podsystemach językowych, m.in. leksykalnym, co wywołało także potrzebę coraz to
nowszych adaptacji frazeologizmów ogólnopolskich, oddalających zarazem tę
frazeologię od ogólnopolskiej i innogwarowej. 3. Wielość swoistych złóż
obrazowania, a więc dawnych i nowych wierzeń i obyczajów, w obrębie których
idiomatyczność jest jeszcze wyższa, różnorodność stosunków społecznych,
narodowych i wyznaniowych przy jednoczesnej ciągłości osadnictwa, stabilności
stosunków własnościowych i rodzinnych, różnorodność zajęć zawodowych ludności
bo poza rolnictwem też m.in. bartnictwo, leśnictwo, łowiectwo, sadownictwo,
rzemiosło, zwłaszcza zaś rybołówstwo śródlądowe i morskie. 4. Typ umysłowości
Kaszubów, bystrych obserwatorów skłonnych do żartobliwej lub złośliwej ironii
(por. ilość lokalnych etnonimów, choronimów i przezwisk), obdarzonych doskonałą
pamięcią itp., a to warunkowało sposób wodzenia otaczającego świata i ujmowanie
go w słowne obrazy-frazeologzimy. 5. Nakładanie się różnych chronologicznie
warstw frazeologicznych: obok odziedziczonych z dawnych epok (por. powiązania
innogwarowe i innojęzykowe) samodzielnie wytworzone na podstawie zachowanych
prastarych wzorców (por. związki naturalne i konwencjonalne w idiomatyce
kaszubskiej) i zapożyczone, m.in. z języka polskiego i niemieckiego;
innowacyjność reprezentuje również bogata wariantowość, pozostająca w związku z
przemianami w obrębie kaszubskiej leksyki i gramatyki.
Rozwiązanie skrótów:
Bas – Słownik frazeologiczny czesko-polski.
Oprac. M. Basaj i D. Rytel, Katowice 1981
Ber – A. Berka (L. Biskupski), Słownik
kaszubski porównawczy, Warszawa 1981
CeyObr – F. Ceynowa, Obrazcy
kaszebskogo narieczija, Izviestija II Otdielenija Imperatorskoj Akademiji Nauk, Petersburg 1852
CeyS – F. Ceynowa, Skôrb kaszëbsko-słowińskié
mowë, Świecie 1866
CeyZdG – F. Ceynowa, Zarës do
grammatiki kaszébsko-słowinskié mowë, Poznań 1879
Derd – H. Derdowski, Nórcyk kaszubści
abo koruszk i jedna maca jędrnyj prowde. Pozbieroł […] Jarosz Derdowści
we Winonie w Nórtowyj Ameryce, 1897
Ex – Materiały własne autora z eksploracji
terenowej
Gór – H. Górnowicz, Dialekt malborski,
t. II Słownik, Gdańsk 1973-4
Kos – W. Kosiński, Słownik okolicy Czchowa,
Kraków 1914
Lab – A. Labuda, Słowniczek kaszubski,
Warszawa 1960
Lor – F. Lorentz, Pomoranisches Wörterbuch,
Bd I, Berlin 1958
Łaj – A. Łajming, Od dziś do jutra,
Gdańsk 1976
Mac – J. Maciejewski, Słownik
chełmińsko-dobrzyński (Siemoń, Dulsk), Toruń 1969
Maj – A. Majkowski, Żëcé i przigodë
Remusa, Gdańsk 1974-6
NKP – Nowa księga przysłów i wyrażeń
przysłowiowych polskich, red. J. Krzyżanowski, t. I-IV, Warszawa
1969-78
Ond – J. Ondrusz, Przysłowia i
przymówiska ludowe ze Śląska Cieszyńskiego, Prace i
materiały etnograficzne, t. XV. Cz. 2., Wrocław 1960
Pob – G. Pobłocki, Słownik kaszubski z
dodatkiem idiotyzmów chełmińskich i kociewskich, Kraków 1893
Ram – S. Ramułt, Słownik języka
pomorskiego, czyli kaszubskiego, Kraków 1893
Rydz – N. Rydzewska,
Rybacy bez sieci, t. I-II,
Gdynia 1958
SGP – Słownik gwar polskich,
oprac.[…] pod kier. M. Karasia, t. I, Wrocław 1982
SJP – Słownik języka polskiego, red.
W. Doroszewski, t. I-XI, Warszawa 1958-69
Skor – S. Skorupka, Słownik
frazeologiczny języka polskiego, t. I-II, Warszawa 1967-8
Sm – E. Smiešková, Malý frazeologický
slovník, Bratislava 1977
Sy – B. Sychta, Słownik gwar
kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I-VII, Wrocław 1967-76
SyK – B. Sychta, Słownictwo kociewskie
na tle kultury ludowej, t. I, Wrocław 1980
Szym – M. Szymczak, Słownik gwary
Domaniewka w powiecie łęczyckim, Cz. I-VIII, Wrocław 1962-73
Trof – K.K. Trofimowič, Hornjo-serbsko-ruski
słownik, Budyšin-Moskva 1974
Wal – S. Wallis, Przysłowia i
„pogadki” ludowe na Górnym Śląsku, Prace i materiały
etnograficzne, t. XV. Cz. 1., Wrocław 1960
Inne:
arch. – archaiczne
borow. – borowiackie
chełm. – chełmińskie
ciesz. – cieszyńskie
czes. – czeskie
kasz. – kaszubskie
koc. – kociewskie
lit. – literackie (polskie)
lubaw. – lubawskie
pot. – potoczne
przestarz. – przestarzałe
słow. – słowackie
war. – wariant(owe)
złośl. – złośliwe
żart. – żartobliwe
Pozostała literatura dotycząca kaszubskiej frazeologii:
1.Z idiomatyki frazeologicznej Kaszub i Śląska Cieszyńskiego, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, Wrocław
1982, s. 125-133.
2.Kociewska i kaszubska frazeologia a chrześcijańskie wierzenia i
praktyki [Cz. 1.] Żiwcam do nieba póńść,
Kociewski Magazyn Regionalny 7, 1989, s. 48-49; [Cz. II] 2. Jak amen w
pacjyrzu, Kociewski Magazyn Regionalny 8 1990, s. 44-46.
3.Nazwy biblijne w polskiej frazeologii, Zesz.
Nauk. WH UG. Prace Językoznawcze 11, Gdańsk 1985 [dr. 1986], s. 87-96.
4.Nazwy własne we frazeologii zachodniosłowiańskiej, w: Gdańskie Studia Językoznawcze IV 1988, s. 131-159.
5.Pomorskie nazwy geograficzne we frazeologii,
„Jantarowe Szlaki” R. XXXI 1988 nr 2(208), s. 41-44.
6.Leksem alleluja w polskiej frazeologii, w:
Problemy frazeologii europejskiej II, pod red. A.M. Lewickiego i W.
Chlebdy, Warszawa 1997 [druk 1998], s. 331-334.
7.Święci w polskiej frazeologii, w: Tysiąc
lat polskiego słownictwa religijnego, red. B. Kreja, Gdańsk 1999, s.
213-222.
8.Ze studiów nad frazeologią kaszubską (na
tle porównawczym), UG. Rozprawy i monografie 68, Gdańsk 1986, ss. 333.