Jerzi Tréder
Jãzëk, pismienizna i dëchòwô kùltura Kaszëbów
(HISTORIA, GEÒGRAFIA, JÃZËK I PISMIENIZNA KASZËBÓW,
pòd redakcją Jana Mòrdawsczégò, Wëdowizna Mark Rożôk, przë wespółrobòce z Institutã Kaszëbsczim, Gduńsk 2000)
Tołmaczënk Jerzi Tréder
Spisënk zamkłoscë
1.Jãzëk, dialektë i kaszëbsczé gwarë. Krąg úżëcégò
1.1. Kaszëbizna jakno słowiańsczi jãzëk
1.2. Òbjim i zjinaczenié jãzëka (mòwë) Kaszëbów. Môlowé gromadë
1.3. Jeleżnosc socjolingwisticznô kaszëbiznë
1.4. Etapë rozwiju lëteracczi kaszëbiznë
1.5. Znanczi lëteracczi kaszëbiznë a dialektowé spòdlé. Pisënk
1.6. Dzeje badaniów kaszëbiznë i ji wëapartniającé znanczi
2. Kaszëbskô pismienizna i piãknô lëteratura
2.2. Prekùrsorzë pismieniznë: Florian Cenôwa i Hierónim Derdowsczi
2.3. Młodokaszëbi
2.4. Zrzeszéńcowie
2.7. Rodzaje i lëteracczé gatënczi
2.8. Stilizacja kaszëbskô w dokôzach
2.9. Tołmaczeniô
2.10. Geògrafia lëterackô
3.1. Zemia
3.2. Wòda
3.3. Òdżin
3.4. Wiater
Kaszëbskò-pòlsczi słowniczk (wërazów w titułach i kaszëbsczich cëtatach)
Wstãp
W nôblëższich latach mómë bëc fùlprawnëma nôleżnikama Eùropejsczi Ùnii. Droga do struktur zrzeszony Eùropë i przińdné najé bëcé w EÙ ju dzys òznacziwają mùsz zjinaczeniów w wiele òbrëmiach żëcô w Repùblice Pòlsczi. Jedną z nich, móże w nôwikszim stãpniu rozsądzeniową ò przińdnoce, je edukacja. Naja jawernota w nym òbrëmienim je dosc dalek òd miarë òbòwiązkòwy w państwach EÙ. Dlôtegò tak wôżną rzeczą je ùnowienié pòùczënë w RP, dokładno sparłãczony z ùnowienim teritorialnégò ùstawù państwa.
W krajach Eùropejsczi Ùnii pierszą rolą w wiele rëmiach pùblicznégò żëcô państwa òdgriwają samòrządné krôjné, chtërnëch zastãpiną są naje nowé wòjewództwa. W krãgù krôjnowy pòliticzi, jaką robią wòjewództwa, wiôldżi znaczënk mô edukacja i kùltura. W państwach EÙ przëwiãzywô sã stolemną wôgã do krôjnowégò sztôłceniô i chòwaniô, do fùlniészégò pòznaniô historii i spôdkòwiznë kùlturë nôblëższich strón. Jidze przece ò zakòrzenianié młodégò pòkòleniô w tradicji domôcégò kraju, òsoblëwò w môłi tatczëznë, ò ùswiądnienié nôrodny i eùropejsczi bòkadnoscë w rozmajitoscë, ò sztôłcenié sztaturë młodëch lëdzy jakno òbëwatelów swiądnëch swòjich mòżnot i òbòwiązków wedle tatczëznë, ale òtemkłëch na lëdzy i spòlëznë jinëch kùltur.
Nawlékającë do tëch zgrôwów, Ministerztwò Nôrodné Edukacji w rujanie 1995 r. – téż w nawleczenim do Ùstawù ò systemie pòùczënë z 7 séwnika 1991 r., w chtërnym zeswiôdcziwô sã, że „pòùczëna służi rozwijowi w młodzëznie pòczëcô òdpòwiedzalnotë, miłotë i ùwôżaniô dlô pòlsczi kùlturowy spôdkòwiznë z równoczasnym otemkniãcym sã na wôrtnotã kùltur Eùropë i swiata” – sczerowało do szkólnëch programòwé założeniô pòzywóné „Kùlturowô spôdkòwizna w krôjnie”.
We wstãpie do programù jegò ùsôdzcë zeswiôdcziwają, że „przekôzanié kùlturowy spôdkòwiznë kraju nôskùtkòwni móże sã òdbëwac przez pòznanié nôblëższégò òkrãżégò, gwôsny krôjnë i ji wôrtnotë w sparłãczenim nôrodnëch i òglowòlëdzczich wôrtnot”. I dali: „Pòznanié przez dzecë i młodzëznã gwôsny krôjnë miałobë sã odbëwac òd wczasnégò dzectwa na kòżdim etapie edukacji, wedle mòdelów i metod dopasowónëch do psychòfizycznégò i intelektualnégò rozwiju, w wespółrobòce z òkrãżim, na lekcjach – ze zwëskanim programòwëch fùńdameńtów òsóbnëch przibiorów, a téż w dzejanim pòzalekcjowym i pòzaszkòłowym”.
Tak zesadzoné deje regiónalëznë, téż w spòlëznowym i kùlturowym żëcym Pòlôchów i Pòlsczi, nie są nowé. Jich zôczątczi sygają nômni pòłowë XIX wiekù. Jesz na zôczątkù XX wiekù regiónalëzna tikała przédno òbrónë gwôsny kùlturowy i nôrodny apartnotë. Jiną rolą miała òna w òdrodzony Repùblice w midzëwòjnowym dwadzescelatim. Ji pòzytiwné wôrtnotë ju wnenczas bëłë przëjimniãté w systemie edukacji, w zamkłoscach ùczbë i chòwaniô, téż pòzaszkòłowégò. Pò 1945 r., nimò jidący z górë krôjnowy pòliticzi nierôd abò nawetka nieprzëjacelsczi piastowaniu juwernotë i wôrtnotë krôjnowy kùlturë, deje regiónalëznë òbstojałë czasë PRL. Wiele pedagógów, szkólnëch i dzejôrzi kùlturë, òsoblëwò òd sétmëdzesątëch lat, włączëło sã w dzejania szkòłë i krójnëch zrzeszën, mającëch baro mòcną starã ò ùchòwanié rozmajitoôrtnégò bògactwa pòlsczi kùlturë, ò piastowanié môlowëch tradicji, ò pòznanié i rozwij spôdkòwiznë kùlturë najich môłëch tatczëzn. Na miarã Repùbliczi Kaszëbë i Nadwiselné Pòmòrzé w tim krãgù przënôlégałë do krôjnów ò òsoblëwy rësznoce, bùdzącë ùwôżanié westrzód ùstrónowëch wzérôczów dlô mòcë trwaniô przë gwôsny tradicji i kaszëbsczim jãzëkù, dlô spòlëznowy rësznotë i bëcô przedstôwców Kaszëbów na rozmajitëch niwach òbëwatelsczégò dzejaniô w Pòlsce, chtërnégò ùkòrunowanim bëło przińdzenié Pòlsczi nazôd do karna samòstójnëch demòkratnëch państwów Eùropë.
Rzecznikã sprawów kaszëbsczi spòlëznë – i szerzi pòmòrzczi, tak w niedôwny przeszłocë, jak i dzys – je Zrzeszenié Kaszëbskò-Pòmòrzczé, pòwstałé w 1956 r. Wëkònywô òno i rozszérzwiô dzãka pòkòlenióm swòjich ùsôdzców i dzejôrzi deje samòrządnotë, widzenié dinamicznégò rozwiju samòrządnégò Pòmòrzô w demokratny Repùblice, mòcny spòlëznową rësznotą òbëwatelów, znającëch apartnosc i wôrtnotë swòji krôjnë i Pòlsczi w całi Eùropie.
Przëbôcziwającë sobie nônowszé dzeje Eùropë i Pòlsczi nad Bôłtã, łôtwie òbôczimë, że w rozsądzeniowym ò teroczasnoce XIX i XX wiekù ò bëcym Pòmòrzô w Repùblice rozsądzëła sztatura Kaszëbów, jich wòlô piastowaniô gwôsny kùlturë jakno dzélu pòlsczi kùlturë, wëpisónô m.jin. w gòdle Młodokaszëbów „co kaszëbsczé, to pòlsczé”. Równoczasno pamiãtac trzeba, że całé Pòmòrzé, bãdącé historiczną i teroczasną môłą tatczëzną Kaszëbów, òd wieków mô przirodã kraju wiele kùltur; je môlã òsoblëwégò zetkaniô, a czãsto miónczëzn i biôtk lëdzy apartnëch kùltur, nôwicy pòlsczi i miemiecczi. Przińdzenié Pòlsczi nazôd nad Bôłt w 1920 r. i nad Òdrã w 1945 r. òznôcziwało rozwij kaszébskòscë, zôsny rozkòscérzanié sã Kaszëbów w czerënkù zôchódnym. Równoczasno na Nadwiselnym Pòmòrzim kaszëbskô spòlëzna dzejô i parłãczi wespółstójnosc za swòjã môłą tatczëznã z sąsadëjącëma krôjnowëma gromadama, téż Pòmòrzónama. Są to pierszim dzélã Kòcewiôcë, Bòrowiôcë i Krajniôcë, jak téż mieszkeńcë Zemi Chełmińsczi, dlô chtërnëch Pòmòrzé je téż, jak dlô Kaszëbów, jich môłą tatczëzną.
Wszëtczi dzysészi Pòmòrzónie mają swiądã, że z westrzód mieszkeńców pòmòrzczich zemiów prawie Kaszëbi są nôstarszim i nôbarżi domôcym lëdztwã ti krôjnë nad Bôłtã. To ò nich w XIX wiekù rusczi ùczałi Aleksander Hilferding napisôł ksążkã „Nëdżi Słowianów na pôłniowym brzegù Bôłtu”. Te nëdżi nié lë nie zadżinãłë, ale w warënkach òdrodzony Repùbliczi ùmòcniłë swòją juwernotã, doprowadzëłë do rozwiju kùlturë i kaszëbsczégò jãzëka, dopòmògłë do krôjnowégò rozwiju w Pòlsce. Temù Kaszëbóm i Pòmòrzu jakno jich môłi tatczëznie pòswiãconô je niniészô ksążka, czerowónô przédno do szkólnëch, wespółùsôdzającëch i wëkònywającëch nowy program krôjnowy edukacji na Kaszëbach, na Pòmòrzim i w Pòlsce, a téż do ùczniów gimnazjów i liceów. Ùsôdzcë zdôwają sobie sprawã z tegò, że wiele Kaszëbów i jich sąsadów, téż szkólnëch i ùczniów, niewiele wié ò historii i kùlturze swòji môłi tatczëznë, ò ji geògrafii, ò kaszëbsczim jãzëkù, ò przeszłoce i teroczasnocë Pòmòrzô. Dlôtegò rechùjemë, że naja knëga, ùlepsziwónô w réżnëch wëdôwkach, dóńdze nié lë do Kaszëbów, ale dzãka szkòle i młodzëznë do wszëtczich mieszkeńców przińdnégò pòmorzczégò wòjewództwa, chtërnégò stolëcą òstónie Gduńsk, òd wieków stolëczny gard Kaszëbów, Pòmòrzónów nad Wisłą.
Westrzód Czëtińców pòlemikã móże rodzëc sprawa teroczasnégò teritorialnégò òbjimù Kaszëbów. Podjimającë sã grãdégò zadaniô ùprawieniô greńców kaszëbsczi krôjnë, òstało przëjãté, że:
– drëżéń Kaszëbów robi na òbéńda Pòmòrzô, na chtërny na co dzéń, w miészim abò wikszim stãpniu, pòtrzebòwóny je kaszëbsczi jãzëk; òbjim ti òbéńdë pòkôzywają mapë wëdrëkòwóné w trzecym dzélu ùsôdzkù;
– za teroczasné Kaszëbë je przëjãtô òbéńda, na jaczi lëdze rechùjącé sã do ti spòlëznë robią przënômni trzecy dzél môlowégò lëdztwa i ten, dze nimò niewiôldżégò procenta w òbrëmienim dónégò zalëdzeniô wielota Kaszëbów je wiôlgô (np. we Gduńsku i Sopòce); òbjim negò teritorium pòkôzywają mapë w geògrafnym dzélu ùsôdzkù;
No slédné kriterium pòzwòli, mòżebno, przesënąc greńce teroczasnëch Kaszëbów na zôchód, jakò że są znaczi, że w strzédnëch gminach jistniejącégò jesz w chwilë pisaniô niniészi knëdżi słëpsczégò wòjewództwa procent Kaszëbów i swiąda kaszëbskòscë nëch terenów je znaczącô. Nie je to równak mòżebné terô bez zrobieniô badaniów, a dotądka taczich nie bëło.
Żebë zaczekawionëch Czëtińców w jak nôwikszim stãpniu zblëżëc do problemów naji môłi tatczëznë, wëdôwómë ksążkã w pòdwòjnym jãzëcznym ùjimniãcym: pòlsczim i kaszëbsczim.
Rechùjemë na żëcznotã szkólnëch i jinëch czëtińców, na bôczënczi i propozycje pòzwôlającé ùlepszëc pòstãpny wëdôwk. Mómë nôdzejã, że najô knëga zletczi prowadzenié krôjnowy edukacji na Kaszëbach i Pòmòrzim, przënômni w krãgù geògrafii, historii i jãzëka.
Józef Bòrzëszkòwsczi, Jan Mòrdawsczi, Jerzi Tréder
1. JÃZËK, DIALEKTË I KASZËBSCZÉ GWARË. KRˇG ÙŻËCÉGÒ
1.1 Kaszëbizna jakno słowiańsczi jãzëk
Żlë rozmienié jãzëka zrzeszëc z etnicznym i kùlturowym karnã (nié: z państwã i nôrodã), a dëcht na pierszim môlu ze swiądą apartnotë zastrzegòwóny m.jin.:
a) wësygającą swòjizną samy mòwny sferë,
b) mienim òsóbny pismieniznë,
c) swiądnym rozwijã jãzëka, lëteraturë i gwôsny kùlturë,
d) znaczną òsoblëwòtą w plónie zwëków,
e) nastawienim na apartnotã tak dobrowólno, tj. westrzód szeroczich rzesz lëdztwa, jak téż swiądno, tj. westrzód elit i inteligencji,
wnenczas kaszëbiznã (lëteracką, pisóną) zarechòwac nôleżi do jãzëków.
Swòjizna zwëków i pòczëcé mòwny apartnotë westrzód Kaszëbów (np. grãdosc dogôdaniô sã ze sąsôdama i tołmaczeniowé słowôrze) je òd dôwna, a próbë gwôsny pismieniznë przëpôdają na pòłowã XVI w. na Pòmòrzim Zôchódnym (np. Krofej), a pòtemù w pòłowie XIX w. na Pòmòrzim Gduńsczim (Cenôwa).
Pismienizna ùsadzonô przez Floriana Cenôwã (1817-81) ze Sławòszëna w Pùcczém pòkôzała sã w wëznaczony jeleżnosce Eùropë pòłowë XIX w., w czas Zymkù Lëdów, to je nôrodnëch, mòwnëch i kùlturowëch zgrôwów Czechów, Słowôków, Łużanów i jinëch lëdów, òbjimniãtëch szerzwienim słowianofilsczëch dejów, wedle chtërnëch wszëtczé słowiańsczé nôrzecza są dialektama jednégò słowiańsczégò jãzëka. Kaszëbi mòglë ùznac prawò do gwôsnégò jãzëka tim barżi, że Pòlskô tak samò bëła w niewòlë. Kaszëbizna òstała ùznónô téż za zatorczënã przed germanizacją, a rozwij pismieniznë nôprzód miôł cucëc rodową bùchã, umócniwac etniczną swiądã i przëstojec cywilizacjowémù pòkrokòwi Kaszëbów, pòtémù barżi służił dokôzaniu i przekôzaniu kùlturowégò bògactwa i juwernotë.
Lëterackô kaszëbizna mô téj swòjégò „òjca”. Cenôwa dôł pòczątk swòjégò dzejaniô, mającë téż na bôczenkù mòdła tzw. kaszëbsczich mòwnëch pamiątków z Pòmòrzczé, dze w czãdze refòrmacji zajistniała leżnosc i pòtrzebnota rozwiju nôbòżny pismieniznë w jãzëkù wierzącëch. Ùsadzył alfabét i pisënk, swòje mòwné prawidła (np. gramatikã), dôł próbë rozmajitëch tekstów (òb. 1.6., 2.2.), wëchôdającë z wëniosłi z dodomu kaszëbiznë, a wic nordowy. Òd tegò czasu je kaszëbizna ùmëslno òbrôbiónym spòsobã dogôdiwaniô sã i wiedno sã jesz le zjiscywô. Dokładno rzeszi sã z pismienizną, bò w kòżdim pòkòlenim je to jãzëk le czile abò czilenôsce lëteratów, gôdającëch jesz prawie swòjima môlowyma òtmianama kaszëbiznë.
1.2 Òbjim i zjinaczenié jãzëka (mòwë) Kaszëbów. Môlowé gromadë
Kaszëbi zamieszkiwają dzys niewiôlgą zamkłą òbéńdã (etniczną) Pòmòrzô Gduńsczégò. Wisła je wschódną greńcą, zôchódną ùscé Piôsznicë do Bôłtu, pôłniową Brda (linia Czersk – Swòrë), nordową Bôłt i półòstrów Hél. Përzinkã Kaszëbów wcygnãło pò 1945 r. w òkòlé Bëtowa, Miastka i Lãbòrga.
Je to wschódny skrôwk wikszégò (w. XII-XIII pò Parsãtã i Kòłobrzég) teritorium Pòmòrzô, chtërné òd wieków pòdlégało pòwólny germanizacji. Kaszëbizna wiedno bëła bënnowò zjinaczonô, co sã zwikszało dlô izolacji, np. w czasach krzëżacczich. Wicy wiédzë ò tim mómë dopiérze òd czasów Cenôwë. Hilferding w pòłowie XIX w. pòdzelił (mal. 12.) kaszëbiznã „pôłnikòwò” na:
1. gwarã pòmerańsczich Słowińców i Kaszëbów: a) Słowińców, np. Wiôlgô Gardna, Klëczi, Smôłdzëno; b) Kabôtków, np. Główczëce, Rowë; dzys ji ni ma;
2. gwarã pòmerańskich Kaszëbów: a) nad jez. Łebskò, np. Jizbica i Łeba, b) za Jez. Łebsczim, np. Charbrowò, Sôrbsk, Òseczi, c) w Bëtowsczém, np. Bëtowò, Grzmiącô; slédnô dzélã je zachòwónô, np. w Czôrny Dąbrowie i Rekòwie;
3. gwarã kaszëbską w Zôchódnëch Prësach, np. Żarnówc, Swôrzewò, Chałëpë, Wejrowò, Kartuzë, Stãżëca, Kòscérzëna, Lesno, Skarszewò.
Dzelnotã tã na zôczątkù XX w. ùnowił Lorentz (mal. 54.), chtëren w òbrëmienim 2 przédnëch òbéńdów: norda i pôłnié (jinëch wedle iloczasu), i tak „równoleżnikòwò”, wëdzelił 21 gromadów, a w nich 70 gwar, przëjimającë baro môłé nierównotë; zòbrôzkòwôł to tekstama (razã bliskò 1000).
Atlas jãzëkòwy kaszëbiznë òddôwô stón (mal. 56.) z pòłowë XX w. i wëapartniô:
1. archaiczniészą nordã: a) Pùcczé (Mòrzanie; òsóbno półòstrów Hél: Rëbôcë); b) Pùcczé i Wejrowsczé; pas strzódkòwy to tzw. Lesôcë;
2. innowacyjny westrzódk, m.jin. Józcë, jinaczi Mùcnicë (òkòlé Strzépcza, Mirochòwa i Srôkòjc);
3. spòlaszałé pôłnié, òsoblëwò wschódné.
W nëch gromadach òglowò zôchód je barżi archaiczny, w nym téż na pôłniu, za to całi wschód je innowacyjny.
Bënnowé zjinaczenié jãzëkòwé i kùlturowé Kaszëbi sami dostrzégają w mnodżich mionach etnicznëch pòdgromad. Miona te pòchôdają: z topògrafii (Kaszëbë, Lesôcë, Zôbòrë), òd swòjizn mòwë (Bëlôcë, Gôchë, Krëbanie, Słowińcë), òd zajãców (np. Rëbôcë òkòma Kònicë, jinaczi Gbùrzë), òd òbleczënkù (Kabôtcë, Mùcnicë), òd majątkòwégò stónu (np. Parcanô Szlachta) itd. Bëlôcë na nd.-wsch. bëlaczą, tj. wëmôwiają ł jakno l (np. bél, bëla, pòl. był, była); Półbëlôcë, jinaczi Leżcë na nd.-zôch., gôdający gwarą żarnowską, le dzélama bëlaczą (przër. leżka, pòl. łyżka); Józcë na strz.-zôch. gôdają gw. srôkòjską; Lesôcë na strz.-wsch. gw. lesôcką; Gôchë na pł.-zôch. gw. gôchòwską; Zôbòrôki, Zabòrôcë abò Krëbanie na pł.-wsch. gw. zôbòrską abò krëbańską. Wëdżinioni Słowińcowie nad jez. Gardno i Łebskò ùżiwelë gw. słowińsczi, a Kabôtkòwie w par. Cecenowò i Główczëce gw. kabôcczi.
Pòdczorchąc trzeba, że w òbrëmienim pòdgromad (np. Bëlôcë) fùnkcjonëją dalszé pòdgromadë (Kònicë, Rëbôcë) i że jich miona nierôz czësto sã pòkriwają (np. Józcë i Mùcnicë) abò dzélã na sebie nakłôdają (np. Parcanô Szlachta a Józcë). Wikszosc tich mion nie je równak szerzi brëkòwónô (mal. 55.). Miono Kaszëbë i Kaszëbi jakno nadleżné òbjimô całą òbéńdã; móże pòchòdzëc òd słowa kaszëbë ‘snôdczé wòdë pòrosłé wësoką trôwą’ (òb. kôrta).
1.3. Jeleżnosc socjolingwisticznô kaszëbiznë
Lëdztwò òbéńdë Kaszëbów òpisôł blëżi J. Mòrdawsczi (òb. 2.1.). Kaszëbi żëją na terenie zamieszkiwónym przez kòle 1,2 mln lëdztwa, jaczé gôdô òficjalno òglową pòlaszëzną, a dzél równoczasowò – w nieòficjalnëch jeleżnoscach – swòjima domôcyma etnolektama: a) przëniosłima przez migrańtów z westrzédny Pòlsczi abò pôłniowy czë z greńców wschódnëch midzëwòjnowy Repùbliczi, b) swójnyma aùtochtónowémù lëdztwù, tj. kaszëbsczémù, wëmiészónémù – apartno na ùbrzegach – z Kocewiôkama (òd pł.-wsch.), przedstôwiającyma miészóné gwarë wiôlgòpòlskò-mazowiecczé, i Bòrowiôkama (òd pł.), gôdającyma gwarama wiôlgòpòlsczima.
Kaszëbi są dzys z wiksza dwamòwni. W czãdze zarabczeniô (1772-1918) bëlë nawetka trzëmòwni: doma i z sąsôdama gôdelë pò kaszëbskù, w Kòscele (nôùka religii, spòwiédz, mòdlëtwë, piesnie) pò pòlskù, w szkòłach i ùrzãdach lëteracką miemczëzną; dôwni w łączbie z miemiecczima kòlonistama pòznôwelë téż dólnomiemiecczé gwarë.
Na òbéńdze zamkłi wnożënë pò kaszëbskù gôdô (!) kòle 80-90% Kaszëbów, w nym dlô bliskò 60% je to pierszi jãzëk, a téj kaszëbizna spôłniwô wôżną rolã kùlturową i w dogôdiwanim sã, nie rzekącë ò rozpòznôwny czë wseczëcowy. Pòwszédno gôdają tak starszi lëdze, gòspòdënie domôcégò i rolnicë. Młodé pòkòlenié, òsoblëwò ùczniowie, sztudeńcë i wsowô inteligencja niechają kaszëbiznë, znôw strzédné pòkòlenié i robòtnicë równo czãsto ùżiwają kaszëbiznë jak pòlaszëznë. Pò kaszëbskù gôdô sã pierszim dzélã w łączbach nieòficjalnëch na wsy (rzôdzy w miesce, nadzwëkòwò w pùblicznëch institucjach), w rodzëznie midzë starkama i starszima czë żeniałima, mało z nômłodszima. Młodé pòkòlenia pòznôwają swiat dërżéniowò w pòlsczim jãzëkù. Dzecë ùczą sã nierôz pòtemù kaszëbiznë òd swòjich rówieników. Kòle 50% sromô sã kaszëbiznë, czej nie je w gwôsnym òkrãżim.
Czësto jinô je jeleżnosc lëteracczi kaszëbiznë, ò czim òbôcz na kùńc p. 1.4.
1.4. Etapë rozwiju lëteracczi kaszëbiznë
Kaszëbsczé elitë mają ò niã starã ju 150 lat, dbającë téż ò to, żebë (np. Derdowsczi, Majkòwsczi) to pògòdzëc z panowanim òficjalnégò pòlsczégò jãzëka w pùblicznym żëcym (w Kòscele nawetka w czãdze zarabczeniô), pòlsczégò państwa (czë do 1918 r. prësczégò) i przëcygającą pòlską kùlturą. W ji rozwiju wëdzelëc móże piãc periódów, zrzeszonëch z karnama pisôrzów i swójnyma ôrtama pòdéńdë do jãzëka i jegò wzbògôcaniô, jak téż ùprocëmnienim do pisënkù: 1. Cenôwa, 2. Derdowsczi, 3. Młodokaszëbi i Sëchta, 4. Zrzeszéńcowie, 5. pisôrze pò II swiatowy wòjnie.
Cenôwa ùznôł kaszëbiznã za apartny jãzëk, ùżiwającë gò jakno sposób pismieniznë i lëteraturë. Jãzëk pismión Cenôwë (òb. 2.2.) wikszim dzélã równô sã z mòwą jegò rodny wsë Sławòszëno (Pùcczé), ale òglowò przedstôwiô mòwã wësztôłconégò na pòlsczich mòdłach mòwnëch kaszëbsczégò inteligeńta, chtëren z lëteracczi pòlaszëznë przechôdô na swòjã rodną mòwã. Niechtërné môlowé znanczi nordowòkaszëbsczé ù niegò òstałë, òsoblëwò słowiznowé, równowôżoné jednak wielnyma pòloniznama, czej samą kaszëbiznę zeswiôdczô gwôsny pisënk, ùrównywający – jak kòżdô òrtografia – wiele apartnoscy fòneticznëch.
Derdowsczi parłãcził kaszëbiznã blós z lëteraturą. Wersji Cenôwë nie ùznôł, bò bëła dlô niegò za baro nordowô i równoczasowò „sztëczno” pòlaszącô, a przez to dlô Kaszëbów nierozmiónô i „cëzô”. Przëblëżił jã do swòji gwarë wielewsczi (òb. 2.2.), lżiszi i „nôtërni spòlaszony”, włączającë do ni elemeńtë jinëch gwarów. Pisôł ò sobie tak: „Aùtor, ùżiwającë[…] gwarë z òkòlégò Chmielna, pògòdzył nordową gwarã kaszëbską z pôłniową, a do tegò miôł starã, jak je widzec z jegò dokôzu, dobierac w równy wielënie tëlé wërazów i fòrm z gwarë nadmòrzô, jile z gwarë mieszkeńców z pòwiatu kòscérzczégò, człëchòwsczégò i chòjnicczégò. Chcôł wierã na nen ôrt ùsadzëc jednotã w nôrzeczim kaszëbsczim, nadac jemù taczi sztôłt, żebë kòżdi Kaszëba ùznôł to za swòjã mòwã i rozmiôł ksążkã tak napisóną”. W pisënkù pòprzestôł na lëtrach pòlsczégò alfabétu. W całoscë ùznac to nôleżi za próbã dosc ùdóną i przëjãtą przez pòsobników, m.jin. Majkòwsczégò i Karnowsczégò.
Mòdło Derdowsczégò razã z krãgã fùnkcjonowaniô wzął nôprzód Majkòwsczi (1898), ale niechôł gò w Remùsu, ùrôbiającë dlô niegò nowy jãzëk (òb. 2.3.), blisczi ju Zrzeszéńcóm (òb. 2.4.). Młodokaszëbi w ùsztôłcenim òglowy òtmianë kaszëbiznë wzãlë doswiôdczeniô Cenôwë i Derdowsczégò, co je widzec w pisënkù, chtëren béł jakbë w pòłowie drodżi midzë w całoscë kaszëbsczim Cenôwë a czësto zgódnym z pòlaszëzną pisënkã Derdowsczégò; apartné lëtrë brelë dlô ùńdzeniô dwùznacznotë (np. jem: jém: jim), jak pòtemù Zrzeszéńcowie. W jich lëteracczim jãzykù jidze jesz pòznac znanczi domôcy kaszëbiznë. Blós Majkòwsczi – pòd cëskã radikalniészëch Zrzeszéńców – ùsadzył jãzëk niezanôléżny òd gôdóny kaszëbiznë pònazwónëch strón. Panëją ù niegò znanczi kaszëbiznë na pôłniowy zôchód òd Kartuz i òkòlégò Kòscérzënë, ùmëslno przez pisôrza wzbògôcóné ò swòjiznë jinëch òkòlów.
Na Młodokaszëbów miôł cësk Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego S. Ramùłta (1893), chtëren wëpòwiôdôł pòzdrzatk Cenôwë. W słowôrzu pierszëznã dôwôł òtmianie westrzédnokaszëbsczi, co przejął Majkòwsczi, przedstôwiającë tak òglowé dilemë: „Nôrzeczé nasze miałobë wiedno do lëteracczégò jãzëka stojec w roli nôrzeczô. Dlôtegò kòscelnym jãzëkã òstawac miôłbë, jak donëchczas przez dłudżé wieczi, lëteracczi pòlsczi jãzëk. Jãzëkã nôùczi, jãzykã wieców, jak donëchczas, bãdze pòlsczi jãzëk, jakno wskôzanié naszi nôrodny solidarnotë z całą Òjczëzną. Zato piãkne nasze nôrzeczé wiôldżé môl ùżëcô móże miec w piãkny lëteraturze, w pòwiôstce i piesni, w amatorzczim teatrze…”
Perspektiwã ùsztôłceniô lëteracczi kaszëbiznë, zmòcniwający ji swójné znanczi, dôwała wersja Zrzeszéńców (òb. 2.4.), stojącëch jak Cenôwa (i Ramùłt) na stanowiszczu mòwny apartnoscë kaszëbiznë. Robilë nad ji òglową òtmianą, mającë swiądã, że próbë Derdowsczégò i Majkòwsczégò ùrosłë na spòdlim nie przedstôwny gôdóny kaszëbiznë pôłniowy. Pòchôdającë z przëgrańczô centrum i nordë, pierszëznã dôwelë znankóm nordowòkaszëbsczim, a w jawernoce téż brëkòwelë w pierszi rédze swòjã domôcą kaszëbiznã. Wprowôdzalë do ni sztëczné fòrmë czë neòlogizmë foneticzné, słowòtwórczé i słowiznowé, nawlékającé do stónu w archaiczny nordowy kaszëbiznie. Na nen ôrt pòwstôwôł jãzyk dosc grãdi, co sã òdnôszô òsoblëwò do wiérzt Rómpsczégò i do dolmaczenia Jewanielii Grëczë, na gwësny ôrt téż do Trepczika.
Labùda pisôł: „Nié jeden dialekt, ale wszëtczé znanczi wszëtczich dialektów miałabë brëkòwac lëterackô kaszëbizna” (1939), Trepczik dodôwôł: „A doch kaszëbizna nie je żódną skażoną pòlską gwarą czë ùbestrzoną miemczëzną, ale apartną słowiańską mòwą […] Kòżdim ùsôdzkã móm starã podczorchiwac przirodné swòjiznë[…] Dobiéróm słowiznã leno kaszëbską, żebë ùchòwac jã òd zabôczënkù[…]” (Mòje żëcé).
Jãzëk nen rodzył procëmnotã w krãgù „Kleczi”: „wiele Kaszëbów mùszi so baro głowic nad òdczëtanim niejednëch wërazów «czeskò-słowiańsczégò» pòchòdzeniô” (F. Schroeder), czë: „Przë pòmòcë nacygónëch fòrm, pòkracznégò pisënkù, dopasowaniô nieznónëch powszédno abò mało ùżiwonëch wërazów, òsoblëwò w pòlsczim jãzëkù (lëteracczim), […] mają starã robic pòzdrzatk wiôldżi jinotë òd bezzmiłkòwy pòlaszëznë – nowy jãzëk” (F. Sãdzëcczi). Tzw. „klekòwców” bò wej parłãczëło ùznôwanié kaszëbiznë za dialekt (òb. 2.5.), „wëcyszanié” apartnosców, pisënk zbliżony do pòlsczégò – ùprawiony przez Roppla (1939) – i jãzëk powszédno zrozmiałi, z wëraznyma prãgama pòlaszëznë; òddôwôł òn mòwã zwëczajnégò inteligeńta-Kaszëbë, ùtrzemiwającégò le niechtërné swòjiznë domôcy mòwë, jak np. Roppel z òkòlégò Wejrowa, Szefka ze Strzebielëna, J. Ceynowa z òtmianë bëlaczący itd.
Ôrt jãzëka Remùsa Majkòwsczégò i Zrzeszéńców ùprôwiają dali pisôrze dzysdniowi, starszégò i strzédnégò pòkòleniô (òb. 2.6.), jak np. E. Gòłąbk, S. Janke, J. Walkùsz. Rozbiérk tekstów Jankégò z Lëpùsza (pôłnié) i Walkùsza z Klëkòwy Hëtë (strzódk) – pòkôzywô dosc wiôldżi ùnormòwanié: 1. w fònetice znanczi nordowé, np. ôrt parmiń; ôrt cygnie; ôrt zwón, pęzel; 2. w deklinacji i słowòtwórzbie fòrmë strzódkòwé i nordowé, wzmòcniwóné jidzenim w szlach Zrzeszéńców, np. adiektiwnô òtmiana ôrtu kôzaniégo, pronoma nen, nadżib rozkôzowny z ‑i/‑ë ôrtu kôż(ë); 3. cësk kaszëbiznë Zrzeszéńców, òsoblëwò w słowiznie, np. dobëc, farwa, miłota, pojuga, smrok, stalata, tatczëzna, ubëtk (Janke), ajtakowac sę, bëlny, biôtka (Walkùsz); ù òbùch np. czôłn, jiwer, snôżi, stanica, stolem, sztôłt; 4. znanczi kaszëbiznë domôcy wikszé ù Walkùsza, np. cëskany, małi, stari, griżla, nadżib rozkôzowny bez ‑i/‑ë: kôż (Janke np. cëskóny, môłi, stôri, rozkażë, grużla), miészé ù Jankégò, np. czuc; 5. wikszi cësk pòlaszëznë ù Walkùsza, np. jaskółka, korzisc, tęskni±czka, zégar, ôrt znając (Janke np. wzerającë).
Përzinkã eksperimeńtu pòkôzywô dzys jãzëk S. Pestczi, czej M. Selin ùżiwô zwiksza jawerny môlowy gwarë, nawlékającë do nordowòkaszëbsczich prozajików na przódkù z Drzéżdżónã, chtëren prowadzył dali jãzëk prozë Bùdzësza (òb. 2.7.). Bùdzësz pisôł òglowò nordowòwschódną kaszëbizną, òdezdrzëwającë swiądno Cenôwã, ùżiwôł apartnëch słów, prawie zabôczonëch, wprowôdzającë chãtno neòlogizmë i pòżëczné słowa pòlsczé i miemiecczé. Bilot znôw ùżiwôł gwarë pùcczi, dobiérającë kaszëbsczé neòlogizmë i pòżëczné słowa z pòlsczégò.
Prôwdzëwô môlowô kaszëbizna sedzy ù spòdlégò ùsôdztwa B. Sëchtë, jidącégò gwôsną stegną (òb. 2.7.), co sã znaczëło m.jin. w pisënkù, òddôwającym labialną wëmòwã samòzwãków (np. uekno), mitkòsc spółzwãków przez j (mjiłi), mający lëtrã ö i nierôz ë. Widzawiszcze Szopka kaszëbskô (1925) napisôł wiérztą pòlską i kaszëbską, co znankùje wëkònanié pòzdrzatkù Majkòwsczégò, żądającégò dozéraniô kaszëbiznë w lëteracczim ùsôdztwie. Òstôł temù wiérny (np. tzw. didaskalia pò pòlskù!). Jegò dokôzë na zdrzadniã (òb. 2.7.) piastëją téż samą mòwã, chtërną miôł za ùniwersalną wôrtnotã, parłãcznika dialektów kòntinentalny Pòlsczi i wëdżinionëch Pòłabianów. Jãzëk jegò dokôzów je blisczi żëwy gôdóny kaszëbiznie zôchòdu centrum, ale zmòcniwô zjôwianié sã wiele swòjiznów (òsoblëwò fòneticznëch i słowiznowëch), zgrôwającë jakòs do mòdłowégò ji sztôłtu. Do Cenôwë nawlékô wëpòwiésc dzérzcë dokôzu Hanka sã żeni: „nigdë, przenigdë nie wstidzta sã pò kaszëbskù gadac”.
Jistniejącô 150 lat pisónô kaszëbizna nie doszła do pòspólnégò sztôłtu, równak dzélowò pòkôzywô normalizacjã, a òglowy czerënk ji rozwiju òstôł naznaczony, m.jin. dzãka słowôrzóm Labùdë i Trepczika czë całimù ùsôdztwù Zrzeszéńców. Pòsobné wersje lëteracczi kaszëbiznë są zwëskã nié le dwiganiô do stanowiszcza jãzëka pismieniznë domôcy gwarë pisôrza, ale pòkôzywają nawiérzkòwanié sã dokònaniów ùszłëch pòkòleniów, ùrobiającë nową nôtërã jãzëkòwą, np. nôpiérwy kòscérskò-lëpùskô kaszëbizna Majkòwsczégò, robionô òglowò na mòdle Derdowsczégò, pòd cëskã Zrzeszéńców przeszła w jãzëk Remùsa. Zrzeszéńcy nôprzód szlë za Majkòwsczim, zôs dzysdniowi młodi za Zrzeszéńcama. W jãzëkù teroczasnëch pisôrzów wikszé są znanczi jich domôcy kaszëbiznë, przez co òn zwëskiwô na zwëczajnoce.
Wôrtno dostrzec ùżëcé kaszëbiznë w nowëch sferach, to je w liturgii, np. tołmaczenia Biblie Gòłąbka (jãzëk młodëch) i Grëczë (jãzëk Zrzeszéńców), kôzaniô ks. Mariana Miotka Swiãtim turã starków (1991), zdrôdzającé swiónowską kaszëbiznã, i ks. Jana Walkùsza (òb. 2.6.) Sztrądã słowa (1996), zrzeszoné z corocznym kònkùrsã „Rodny mòwë” (finał w Chmielnie), zafarbòwóné stãżëcką gwarą, ale òdezdrzëwoné na jãzykù Zrzeszéńców. Kaszëbiznã je téż czëc w radiu, m.jin. aùdicja Na bôtach ë w bòrach, i telewizji, np. magazyn Rodnô zemia. Ùczi sã ji w czile szkòłach, np. w Głodnicë i Rãbie. Rozkòscérzô jã kònkùrs lëteracczi miona J. Drzéżdżóna (Wejrowò) i nobilitëją msze swiãté pò kaszëbskù.
1.5. Znanczi lëteracczi kaszëbiznë a dialektowé spòdlé. Pisënk
Jãzëk kaszëbsczich pisôrzów, zanôlégający dzélama od czãdu jich ùsôdztwa, a wic jiny w òsóbnëch dokôzach, np. Majkòwsczégò Jak w Kòscérznie kòscelnégò òbrelë… (1899) i Żëcô i przigòdë Remùsa (1938), pòkôzywô zwëskanié swòjiznów domôcy gwarë. Pòstrzédno móże gadac, wëchôdającë òd Cenôwë, ò jinym stãpniu tzw. normalizacji (ùregùlowania) kaszëbiznë jakno lëteracczégò jãzëka, nôpiérwy na nordowym spòdlim dialektowym (Cenôwa), pòtemù barżi pôłniowym, ale ze zwëskanim znank centralnëch Kaszëbów (np. Derdowsczi, Majkòwsczi), pózni znôw jawno nordowym (np. Bùdzësz) abò le bòdôj, bò fakticzno barżi centralnym ù Zrzeszéńców (np. Trepczik).
Nôbarżi widzawnym elemeńtã zrównaniô kaszëbiznë béł pisënk, nimò jegò zmianów. Cenôwa zmieniwôł gò czile razy, wëchôdającë òd pòlsczégò i jidącë w czerënkù tzw. słowiańsczégò. Béł òn w wiôldżim stãpniu fòneticzny. Ùżiwôł m.jin. znóné dzys lëtrë: ô dlô á (np. skôrb), é dlô dzysészégò ë (np. Kaszébé), dlô labialny wëmòwë nôprzód ó (np. Póloch), pòtemù ò (np. mòva); mitkkòsc zaznôczôł lëtrą j, téż np. kj, gj: takji długji. Derdowsczi brëkòwôł le pòlsczégò pisënkù, zapisëjącë m.jin. ci, dzi: taci dłudzi. Młodokaszëbi nôprzódka (m.jin. w „Grifie”) szlë szlachã Derdowsczégò, pòtemù – pò diskùsjach, m.jin. z bëtnictwã F. Lorentza i K. Nitscha – stanãlë midzë nim a Cenôwą. Òstającë òglowò przë pòlsczim pisënkù, ùżiwelë òsóbnëch lëtrów le dlô zjinacziwaniô fòrm, np. kôt ‘chat’ : kót ‘kopyto’ : kot ‘kot’.
Majkòwsczi ùsadzył gwôsną òrtografiã dlô Remùsa, zwëskùjącë m.jin. òd Cenôwë, np. pisanié nosowëch samòzwãków czë sparłãczeniów kj, gj. Nawlékelë do ni Zrzeszéńcowie, jidącë dali szlachã Cenôwë (np. A. Labùda 1939). Roppel pierszosc òddôwôł (1939) barżi pòlsczimù pisënkòwi, nôbarżi pòwszédnémù do 1975 r., czej gò ùnowiono w tzw. zrzeszeniowëch Zasadach pisowni kaszubskiej, ùnowionëch zôs w 1996 r. (òb. E. Gòłąbk, Wskôzë kaszëbsczégò pisënkù, 1997) przez brëkòwanië lëtrë ã i danié mòżlëwòtë zaznôczaniô labialny wëmòwë lëtrama ò, ù, jak to głosëlë Zrzeszéńcowie w tzw. pisënkù S. Bieszka (1959). Pisôrz nen zeswiôdcził: „Na czim mô zanôlegac pòkrok pisënkù wedle naszégò ùprosceniô? 1. eliminacja tëch lëtrów, jaczich ni ma w pòlsczim pisënkù, abò robią kaszëbsczi pisënk cëzym dlô òka przënãconégò do pòlsczégò pisma i nié są nieòbéńdné w kaszëbsczim pismie, to je: a) lëtrã v zastãpic lëtrą w, za czim mùszi jic, żebë przëdech[…] òznaczëc jiną lëtrą; b) hewò akceńtã ò, ù, jak ògón, ùzdrzec. Taczi ôrt pisaniô nie przemieniwô w całoscë pòlsczégò òbrazu słowa…”
(Bôczënk: Niżi w pùnktach òd 2.1. do 2.7. pòdôwóné titułë dokôzów i cytatë blëżi òbrôzkùją òpisóną rozmajitosc w krãgù kaszëbsczi ortografii. Wiele bëło wëdôwóné w pisënkù Roppla i w pisënkù z 1975 r.)
Pismienizna donëchczasnô dokôzywô, że w ùnormòwanim kaszëbiznë wôżną rolą òdgriwała zgrôwa do panowaniô m.jin. taczich znank, jak: 1. wzmòcnienié ôrtu cwiardi i môłczëc; 2. krąg brëkòwaniô ôrtu cëzy, redosc i jerzmò, kòtk i kùńc czy klic i wzyc; 3. krąg ń w ôrce gruńt, hańdel; 4. wëmòwa rz, a na tim spòdlim ôrt gbùrztwò, lékarztwò; 5. ôrt kam(ë) za kamiń i ôrt anatomijô; 6. instrument. lp. mascul. i neutrum z ã za em, np. Bògã; 7. instrument. lm. z -ima/ -ëma, -ama: taczima dobrëma kòniama, locat. lm. -ëch: swòjëch dobrëch; 8. adiektiwnô òtmiana ôrtu wieselé, -égò; 9. dôwni genetiwné -éhò, mòżebno -éwò; 10. akuzat. pronomów ôrtu ję, naszę; 11. fòrmë òtmianë ôrtu pitaję, pitajesz; 12. rozkôzownik ôrtu niesë, robi; 13. fòrmë przeszłé ôrtu jem pisôł, jes pisôł i skróceniô w 3. òsobie ôrtu da, zaczę; 14. wërazë złożoné ôrtu òchlëdëtk, kùmméster, stalata (jawerné i neòlogizmë), 15. ôrt bòlącé, lëstowi; 16. ôrt adresa i rozwij; 17. produktiwnota: a) przedrostków òt-: òtmiana; s-: smrok; są-: sąbagniô; b) przërostków: -unk/ -ënk: ratënk; -ota òkòma -osc: mòdrota/mòdrosc; -izna/ -ëzna: słabizna; -itwa/ -ëtwa: grzëbitwa; -ba: ùczba; -ę òkòma -ôk: swinię/swiniôk; -iszcze/-szcze òkòma -isko/-sko: kalëszcze/kalëskò; -éra: garnéra; -érowac: badérowac; -iwac/-ëwac òkòma -owac: wësëpëwac; c) zdrôbnianié werbów, np. róbkac, róbkôj; d)) zwieloné werba ôrtu derac, derowac; w całoscë tzw. dëbeltné ôrtu przëbôcziwac; 18. particypia pisząc(ë), zrobiwszë; 19. frekwencja pasywum, np. móm zrobioné ‘zrobił jem’; 20. spójniki: abë, chtëren, co, jaczi; ë, ëż(le), jiże; 21. proporcje słowiznë jawerny i „dorobiony”; 22. słowizna kònkretnô i lëdowô czë abstraktnô, brónô z lëteracczi pòlaszëznë, 23. ùprocëmnienié do germanizmów: znóné w gôdóny kaszëbiznie (wikszim dzélã z gwar dólnomiemiecczich) czë bróné z lëteracczi miemczëznë.
Kaszëbizna òdznôczającô sã przewôżënkã i bëlnym ùrównanim chòcle dzélã wskôzónëch swòjiznów – przë równoczasowym felënkù baro môlowëch – pòkôzowac bãdze wikszé abò miészé òddalenié òd realny gôdóny kaszëbiznë i zbliżenié do pòlaszëznë. W dzejach (lëteracczi) kaszëbiznë pòlsczi jãzëk sprôwiôł pòdobną – pòzytiwną i negatiwną – rolą, jak czedësz łacëzna w sztôłcenim pòlaszëznë;ji ùrównëjący cësk wzmòcniwają taczé institucje, jak: Kòscół, ùrzãdë, szkòła (pòùczëna), pismienizna (drëk).
1.6. Dzeje badaniów kaszëbiznë i ji wëapartniającé znanczi
Kaszëbi midzë II-IV w. n.e. zamikelë – wedle G. Labùdë – marsz cygnący na zôchód etniczny i jãzëkòwy gromadë Wieletów (Pòłabianów), współùsôdzający tzw. zôchódną Lechiã. Nôleżą wic do gromadë zwóny lechicką. Teroczasnô kaszëbizna je jediną na Pòmòrzim mòwą prowadzącą dali historiczné dialektë pòmòrzczé i na pòlsczi mòwny òbéńdze nôbarżi apartnym dialektã.
Wiédzô ò ni narôstała pòmale, m.jin. na skùtk rozbiérkù kronik (np. T. Kantzowa 1536) czë òpisënków wanodżi (np. J. Bernoùllégò 1777), bòkadni razã z pòczątkama slawisticzi na przełómanim XVIII i XIX w. K.C. Mrąga (1764-1855) nadczidł ò ji juwernoce z rusczim w krãgù akceńtu, wiedzącë równak, że „kaszëbsczi jãzëk, ùżiwóny w Zôchódnëch Prësach, je blós dialektã lëteracczégò pòlsczégò jãzyka (hochpolnisch) i je jemù nawetka blëższi niżlë dialekt bawarzczi abò sasczi lëteracczémù miemiecczémù jãzykowi (hochdeutsch)”, co cytowelë pòtemù Ruscë I.P. Prejs i A. Hilferding. Czej Mrąga pòznôł łużëcczé jãzëczi, zeswiôdzcził, że kaszëbizna, mòwa stôropòmòrzkô je sostrą serbsczi. Zestawił téż i dzélã zdzejôł program badaniów nad Kaszëbama, np. ùsôdzającë môłi słowôrz kaszëbsczi.
Rozmajice pònazywóny – tedë i pózni – béł status i môl kaszëbiznë. Ji przënôleżnota do zôchódnosłowiańsczich jãzëków nie pòdlégô diskùsji, czej ni ma zgòdë (np. Ramùłt 1893) co do wãższi westrzód nich gromadë tzw. lechicczich (téż pòlsczi i pòłabsczi), Gromada lechickô apartni sã: bëcym nosowëch samòzwãków (np. miãso, ząb), felënkã zjinaczi g na h (np. droga, tegò), ùtrzimanim dz z ps. *dj i *g’ (np. ksãdza, nodze) czë zjinaką (przegłosã) ps. *ě na a (np. wierzëc : wiara) i ps. *ę na Q (òb. klic kòle kląc : wëklãti). Z lechicczich jãzëków pòłabizna, zadżinionô w nédze w XVIII w., bëła zôchódnym biegùnã, a pòlaszëzna wschódnym, kaszëbizna zôs midzë nima miała miec nôtërã przechódną.
Taczé stanowiszcze zajimelë slawiscë w XIX w., na spòdlim dzélëkòwy wiédzë z przełómaniô XVIII i XIX w., òsoblëwò na spòdlim badaniów Hilferdinga (Ostatki Slavian na jużnom bieriegu Bałtijskogo Moria, 1862), chtëren zeswiôdzczôł: „Jãzëk pòlsczi i jãzyk nadbôłtowëch Słowianów bëłë jedną pòspólną wietwą słowiańsczi mòwë, chtërną móże nazwac lechicką, a jakô sã rozdzelëła na dwa nôrzeczô, pòlsczé i nadbôłtowé[…] Temù téż panëjącé westrzód ùczałégò dzélu môlowégò lëdztwa przeswiôdczenié, że nôrzeczé kaszëbsczé je blós skażonym jãzëkã pòlsczim, je czësto błãdné…”
Na gruńt pòlsczi nôùczi przeniósł te deje L. Malënowsczi (1875), pòdtrzimôł je prawie K. Nitsch (1905), ju pò swòjich badaniach w Lëzënie (1901), pòdczôrchiwającë równoczasno dosc wiôlgą jinotę kaszëbiznë òd zaòstałich dialektów na terenie Pòlsczi. Pòzdrzatk ò przechódnoce kaszëbiznë prowadzył dali Z. Sztiéber, a nôbarżi widzałô tegò dokùmeńtacja je w Atlasu jãzykòwym kaszëbiznë i dialektów sąsédnëch (1964-1978), ùprawionym przez karno PAN, m.jin. H. Pòpòwską-Tabòrską, K. Handke, E. Rzetelską-Feleszkò i J. Zeniukòwą.
Nitsch swòjã dbã wëpòwiedzôł w pòlemice z F. Lorentzã, chtëren ùznôł kaszëbsczi (zarôz i słowińsczi) za samòstójny jãzëk, akceptującë stanowiszcze Cenôwë, teòreticzno ùdokôzóné i rozwité przez Ramùłta, równak w Gramatice pòmòrzczi zeswiôdcził: „Zgòdzył jem sã z Ramùłtã, ale timczasã doszedł jem do przeswiôdczeniô, że tak nie je, równak jem sã nie zbliżił do òstateczny swiądë”. Ramùłt, jidącë za Cenôwą, we wstãpie do Słowôrza jãzëka pòmòrzczégò, czëlë kaszëbsczégò (1893) całémù pòmòrzczémù jãzëkòwi (tj. kaszëbiznie i pòłabiznie) przëznôł stanowiszcze pòstrzédné midzë pòlsczim a serbsczima, przékùjącë tim samym klasyfikacjã zôchódnosłowiańsczich jãzëków Schleichera, czim wëwòłôł tzw. kaszëbską sprawã.
Cenôwa znôł stanowiszcze Mrądżi czë slawistów P. Szafarzëka, I.I. Srezniewsczégò, pòtemù Hilferdinga, F. Miklosicha i A. Schleichera. Nawetka jakno niefilolog zdôł sobie sprawã, że z „przechódnotë” czë „wtopieniô” kaszëbiznë w pòlaszëznã i pòłabiznã jegò domôcą mòwã wëdostac móże ùrobienié pismieniznë, pisôł bò wej m.jin.: „To je rzecz zveczajno, że lud, chteri njimo v swóji móvje xąszk drekovąnech, vszędze jednako nje godo, jeno sę verobjają dialekte podług wóbcowanjo” (1850).
Na spòdlim swòji sławòszińsczi mòwë Cenôwa ùprawił alfabét, pisënk, słowôrze (tołmaczeniowé), gramatikã i mnodżé próbczi tekstów z rozmajitëch plónów rësznotë dëchòwy, pismieniznowy, zrzeszony z pòlitiką, filozófią, historią, etnografią, medicyną itd. (òb. 2.2.). Pisôł np. „Me Kaszebji godome móvą Słovjanską, to je: pódobną jak Pólosze, Serbóvje Łużanamji zvąni”, a na zôczątk Zarésu do Grammatikj… (1879) dôł gôdkã „Jak hto móże, Tak Bòga hváli”. Béł cwiardi: „Je ju wieldżi czas, abë żóden Kaszëba sę nie wstidzëł po kaszëbsku gadac; bo chtëren to robi, ten gwësno nigdë nie pomëslôł, że on je zbójcą przecywko swojim starszim, że on je zbójcą przecywko swojim bracóm ë sostróm […]; jednym słowę, że on je zbójcą przecywko swojému całému narodowi”.
Apartnëch znank jinaczącëch (òpisënkòwò) kaszëbiznã òd pòlaszëznë, òsoblëwò lëteracczi bëło za jegò czasów wiele, bo wej w lechicczi gromadze òd strzédnowiekù zachôdałë dali jinaczącé procesë, jak: zlenié sã tzw. sonańtów *l i *ľ w ôł (np. pôłnié), zjinaka *ę na i, y (np. cąc òkòma cyc), zastãpienié ś ź ć dź przez s z c dz (tzw. kaszëbienié, np. sedzec), pòjawienié sã apartnégò samòzwãku (tzw. szwa), tj. rozwij (pò zdżinienim iloczasu) i, y, u (krótczich) ≥ ë, np. Kaszëbë. Ju pò wëmercym pòłabiznë dokònôł sã rozwij k’, g’ ≥ ć dź abò cz, dż, np. taczé nodżi. Slédné, dosc nowé znanczi nôleżą dzys do nôwôżniészëch (kònstitutiwnëch). Rozwij kaszëbiznë szedł – i jidze – dali i narôstało ji bënowé zjinaczenié, np. zjinaka ł na l (bëlaczenié: bél, bëla za béł, bëła) czë scwiardzenié ń w n (np. òdżin), pòwstanié np. gwarë lëzyńskò-szemôłdzczi z wëmòwą ôrtu szła krjewa dje Przetjeczëna i złóma sje njegã (òb. 1.2.).
2. KASZËBSKÔ PISMIENIZNA I PIÃKNÔ LËTERATURA
Są dwa przédné elemeńtë lëteraturë: 1. òtôczającô jawernota, òkrãżé, m.jin. z jegò kùlturą dëchòwą, chtërny elemeńtã je tradicja i lëteracczé przeséle ùstné, tj. fòlklor (òb. 3.); 2. pòdskôcënczi butnowé: a) tematowé i fòrmalné, zachôdającé na tematë i fòrmë môlowë (z tradicją); b) nowé, dofùlowùjącé i nadôwającé lëteraturze nadzwëkòwé fùnkcje. Kaszëbskô kùltura jistnieje wieczi, ale „kwalifikòwóną” lëteraturã piãkną Kaszëbi ùprôwiają dopiérze òd Młodokaszëbów (òb. 2.3.), chocô bëłë próbë wczasniészé. Przédnym dzélëkã ti lëteraturë je mòwa, kaszëbizna, a dzeje kaszëbsczi pismieniznë to wespół historia biôtczi nié le z germanizacją i o przetrwanié mòwë starków, ale przesztôłcanié ji w òtmianã òglową, kaszëbsczi jãzëk.
Bôczenié: Szerzi niżle tu ò kaszëbsczi pismieniznie òb.: A. Bùkòwsczi, Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny (1950), J. Drzéżdżón, Piętno Smętka. Z problemów kaszubskiej literatury regionalnej lat 1920-1939 (1973); tegòż: Współczesna literatura kaszubska 1945-1980 (1986); F. Neùreiter, Historia literatury kaszubskiej (1982).
2.1. Zôczątczi pismieniznë.
Za pòkónë lëteracczi kaszëbiznë ùznac móże dwa tołmaczenia: a) pastora z Bëtowa, Szëmóna Krofeja Duchowne piesnie Dra Marcina Luthera i inszich naboznich męzow. Z niemieckiego w slawięsky jęzik wilozone… (1586), nalazłé w 1896 r. w Smôłdzënie, òdezdrzëwóné na V. Babsta Geystliche Lieder (1545); òkòma piesni téż tu np. Wierzã w Bòga i Òjcze nasz; b) pastora ze Smôłdzëna, Michała Pòntanusa Mały Catechism D. Marciná Lutherá Niemiecko-Wándalski ábo Słowięski to jestá z Niemieckiego języká w Słowięski wystáwion… (1643), w chtërnym są nadto psalmë i pasja, a całô knéżka, ùrobionô dlô pastorów, je dwajãzëkòwô: miemieckô i kaszëbskô. Drëdżi wëdôwk z 1758 r. béł gruńtowno jãzëkòwò ùnowiony; na nim òpiarti je wëdôwk Mrądżi (1828), do chtërnégò nawlékôł pòtemù Cenôwa. Òba titule pòdczorchiwają apartnosc òd pòlskòkatolëcczégò kòscelnégò jãzëka. Je téż pògląd, że òne przedstôwiają tegòczasną nordowòpòlską pòlaszëznã z mnodżima kaszëbsczima znankama: fòneticznyma, fleksyjnyma i słowiznowyma. Prawie to samò sã sądzy ò jãzykù jinëch pamiątków tzw. kaszëbsczich, jak np. Perikòpë smôłdzyńsczé (1770), Piesnik stôrokaszëbsczi czë Przësydżi słowińsczé z Wierzchòcëna (1725).
Krofej pòdjął prakticzny rozsądzënk, zgódny ze wskôzą refòrmacji, żebë ewangelizacjã prowadzëc w jãzëkù ewangelizowónëch Kaszëbów; zachãcywôł, żebë „pòtemù wicy pòtrzébnëch knéżków w ti mòwie przedolmaczono”. Cenôwa pòstąpił pózni téż prakticzno, ale w sparłãczenim z powôżnyma rozwôżaniama slawistów co do jistnotë kaszëbiznë, chtërna wëdôwała sã „przechódnô” òsoblëwò temù, że nie stojała za nią pismienizna (z Biblią).
2.2. Prekùrsorzë pismieniznë: Florian Cenôwa i Hierónim Derdowsczi.
Zasłëgą Cenôwë bëło pòdjimniãcé i ùdokôzanié ùdbë ò twòrzenim pismieniznë pò kaszëbskù (òb. 1.1., 1.4., 1.6.), a wic ùsadzenié alfabétu i próbów rozmajitëch tekstów pò kaszëbskù, jak: etnograficzné, np. Wiléjá Noweho Roku; Szczodráki (1843), Zvéczaje é wóbéczaje Kaszébsko-słovjnskjeho narodé (1862) i Przesłovjo kaszebskje (1852); historiczné, np. Kile słov wó Kaszebach e jich zemi (1850); religijné, np. Pjnc głovnech wóddzałov Evangjelickjeho Katechizmu (1861); publicystné, np. Kaszebji do Pólochov i Wó narodowoscé, a wó móvje (1850); pòpùlarnonôùczné, np. Xążeczka dlo Kaszebov; mediczné, np. Dorade Lekarzkje… (1862) i lëteracczé, np. Rozmowa Pólocha s Kaszebą (1850) i Rozmòva Kaszébé s Pòlôchę (1862), tołmaczenia A. Pùszkina Z mòskjèvskòréskjèho wò rébôku é ribce, F. Tiutczewa Vjekovati li nam v razlukje czë dowòdzëznë Móje spóstrzeżenjo prze przezeranju wuvog Ismaela Sreznjevskjeho nad móvą Kaszebską.
Wiele robòtów wëdôł w gwôsnym cządnikù Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè mòvé (1866-1868), m.jin. Pirszi tésąc kaszébsko-słovjnskjch gôdk. Przesłanim jegò dzejaniô mògą bëc słowa: „Je ju wieldżi czas, abë żóden Kaszëba sę nie wstidzëł po kaszëbsku gadac”. Miało to doprowadzëc do òdrodë Kaszëbów. Pisôł pò pòlskù i miemieckù, np. Zarés do Grammatikj Kašébsko-Słovjnskjè Mòvé (1871), i pò łacëznie, np. gwôsną mediczną dowòdzëznã.
Przed smiercą doszło do jegò spòtkaniô z Derdowsczim. Òtaksowôł je tak: „Jarosz Derdowski nôprzód sę se mną zaprzëjazniéł, odebręł ode mnie w podarënku moje dzęłka a téj sę wudęł do przeciwnégo obozë, to je pana Danielewskiego ë wëdęł po swojemu Pana Czarlinskiego” (1880); Derdowsczi ò nim pisôł: „Lud szanował go więcej jako znakomitego lekarza, aniżeli jako pisarza, i dla poważnej jego postawy zwał go żartobliwie «królem kaszubskim»” (1883); òddôł tczã Cenôwie w wiérzce Wòjkasyn ze Słowòszëna (Dr Florian Ceynowa) (1881).
Derdowsczi z Wiela to pierszi pòéta i kaszëbsczi lëterat, chtëren dali prowadzył samą dejã Cenôwë pisaniô pò kaszëbskù, ale jinak widzôł łączbë midzë kaszëbizną i pòlaszëzną (òb. 1.4.). Òkòma pòématu O panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł (1880) – z dedikacją J. Kraszewsczémù i dwawiérztą: Nie ma Kaszub bez Polonii, a bez Kaszub Polsci – napisôł pò kaszëbskù Kaszube pod Widnem (1883) i Jasiek z Knieji (1885), a pò pòlskù z kaszëbsczima dialogama Walka na jarmarku (1883) (òb. 2.9.). Na emigracji wëdôwôł pismò „Wiarus” i wëdrëkòwôł zbiérk 285 gôdk pt. Nórcyk kaszubści (1897). Jegò rzeczeniama mògą bëc z Czôrlińsczégò: „Ale ma le mowę naszą serdecznie kochejma i po polsku coroz lepi godac sę starejma” lub z Kaszube pod Widnem: „Chto le kaszubsci jęzek dobrze znaje,/ Ten z nim objechac może wszetcie kraje;/ Bo mest kożdego narodu i wiare/ Mowa podobno do kaszubsci gware”. Je aùtorã himnu Tam, gdze Wisła (z nótą F. Nowòwiesczégò). Napisôł pò pòlskù z elemeńtama żëdowczi mòwë Wracanie żydów do Palestyny… (1884).
Lëteracczi mòtiw wanodżi dokôzcë w Czôrlińsczim pòzwolił przedstawic geògrafiã i historiã Kaszëbów, ôrtë i nôtërã lëdzy razã z jich nôbòżnotą i gùsłowatoscą czë jãdrzną mòwą (np. frazeòlogia), môlowy fòlklor (np. pùcczi wãgòrz na lińcëchù), legeńdë (np. kòlibiónka ò chajsce w 1308 r., ò Krakù i Wandze), pòdaniô (np. ò stolemnëch òksëpach), gùsłë i wierzeniô (np. topienié czarownicë), mitologiã i demònologiã (np. Smãtk), lëdowy katéchizm (egzamin z Biblii). W zrównanim z Cenôwą miôł dôr pisaniô, chòc Majkòwsczi ò nim pisôł: „Nie béł nasz pòéta òrzłã pòriwającym za sobą i ùnôszającym sã machtnyma skrzidłama kù wëszawóm. Szarô filisternô ptôszëzna nié rôz na niegò mrëczała, czej za jaskro z nich sobie zazãbòlił” (1911). Dokôzë jegò miałë dosc tëlé wëdôwków, co dokôzywô, że ùcził Kaszëbów czëtac pò kaszëbskù.
2.3. Młodokaszëbi.
Pierszé to lëteracczé karno, ùsôdzcë zrzeszoni z „Grifã”: Aleksander Majkòwsczi (1876-1938) z Kòscérzënë, Jan Karnowsczi (ps. Wôs Budzysz) (1886-1939) z Czarnowa pòd Brusama i ks. dr Léòn Heyke (1885-1939) z Cérzni pòd Bieszkòjcama. Dejowé jich dilemë ùjmiwô gòdło „Wszëtkò, co kaszëbsczé, to pòlsczé” (Majkòwsczi), tj. „na elemeńtach swójsczich trzeba oprzéc elemeńtë òglowòpòlsczé” (Karnowsczi).
Mòcni wëpòwiôdôł je nôprzódka do nich nôleżący Frańcëszk Sãdzëcczi (1882-1957) z Rotembarka: „Jem Kaszëbą, Pòlskô nënką mòją”, aùtor wëbiérkù dokôzów Jestem Kaszubą (1956). Pisôł m.jin.: „Ta naszô téż mowa, choc tak prostô, cwardô,/ Z przërodą sę naszą, z czężką dolą zrosła/ I prostą oznaczô naszą duszę hardą,/ Co nóm zwëcężstwo nad wrodżiem przëniosła” (1923). Procëmnota do Zrzeszéńców zbliżëła gò do „Kleczi” (òb. 2.5.). Pisôł përznã pò miemieckù i frańcëskù, wiele pò pòlskù, np. Dumki z kaszubskich pól (1911) i Wiatr zawiał od pomorskich stron (1918). Je aùtorã zajimny Gôdczi o muzëkance Januszu Skwierku (1923), Baśni kaszubskich (1979) i scenowëch òbrôzków (òb. 2.7.). Karnowski tak gò òceniwôł: „Zwëkòwnota je znanką jegò pismionów, a Derdowsczi alfą i òmégą w pòliticznym i lëteracczim pòjimanim kaszëbsczich sprawów” (1925).
Młodokaszëbi ùsôdzelë wikszim dzélã pòezjã, np. Majkòwsczi Spiewe i frantówci (1905; pòr. Wiersze i frantówci 1957), Karnowsczi Nôwotnę spiéwě (1910), Heyke Piesnie północny (1911-2; por. Kaszëbsczi spiéwë 1972; nowi wëdôwk: 1999) i pòéma Dobrogost i Miłosława (1923-39; drëkòwóné: 1999). Karnowsczi òstawił òkòma tegò dramë (òb. 2.7.) czë pëszné hùmòresczi Sowizdrzôł u Krëbanów i Krëbanë w labece (1920-24; drëk 1983), a Majkòwsczi nôwikszi kaszëbsczi dokôz Żëcé i przigodë Remusa (1938).
Karnowsczi-lirik wëpòwiôdôł sã w kaszëbiznie òkòlégò Brusów: „Dokoła Brusów, w całi ti strónie/ Kaszubskô mowa eszczi je dóma,/ Indzy gdze dôwno skrëła ją truna,/ Tu jesz wieków nieszczesné sęcie/ Na twoji twôrze nie bëlë w stanie/ Zetrzéc ti swójsci kaszëbsci znanci” (Bruskô mowa). Pòéma Rozmyszlanie Cenowë je artisticzną syntezą jegò studium Dr Florian Ceynowa („Grif” 1921-2). Jegò wspòminczi Moja droga kaszubska (drëk 1981) dokôzywają, jak trafioné bëło pòzwanié tegò ideòloga Młodokaszëbów „mózgiem ruchu kaszubskiego”. Dolmacził Eichendorffa i M. Greifa, a na Goethém je òpiarti wiérzta Znôsz të ten krôj.
Heyke, zwóny lirikã nordë, ùsôdzôł historiczné i patrioticzné wiérztë, np. Swiat kaszëbsczi. Piãkno téż wësłôwiôł eroticzną miłotã: „Podôj rękę, zdrzë mie w oczë,/ Dzéwko, dzéwko, co cë je?/ Pierszy kwiôtk, co dzysô urosł,/ A ten kwiôtk, ten je dlô ce” (Rôj na zemi). Jakno pierszi pòéta pisôł nordową kaszëbizną lesôcką, m.jin. pòezje Kaszëbski spiewe (1927), wiôlgą balladã Dobrogost i Miłosława (1923-39), prozą hùmòreskã Bardzeńskji vergle (1923) i Podania kaszubskie (1931), scenowé dokôzë (òb. 2.8.). Jakno prefekt w kòscérzczi seminarii miôł cësk na A. Labùdã i J. Trepczika. Dolmacził Goethégò Moeja boeginka i Dëchów spiew nad woedamy (1921).
Majkòwsczi debiutowôł pòématã w kòscérzkò-lëpùsczi gwarze Jak w Koscérznie Koscelnygo obrele abo Pięc kawalerów a jedna jedyno brutka (1899). Taką kaszëbiznã przedstôwiô téż zbiérk Spiewe i frantówci (1905), dze czëtómë: „I jak gąska-s sę pasło przë wëjadłim żłobie,/ I cëzy cę wëgnelë z progu twoji chatë,/ I błotem oczapelë cë królewsczi szatë,/ I żiwcem chcelë-c kopac w niestrojonym grobie./ A të, biédnô, w tak płaczliwi doli/ Niemô szłas mniedzë pola strzód maku i wrzosu/ I nawet nie umniałas mówic, co cę boli…” (Kaszubsko-pomorskô mowa). W zbiérkù tim są téż dolmaczenia Hòracégò, Eichendorffa i Kriłowa (òb. 2.9.).
Żëcé i przigodë Remùsa pisôł cziledzesąt lat, nôpiérwy pò pòlskù i wiérztą, òstateczno gwôsną lëteracką kaszëbizną (òb. 1.4.), chtërną przedstôwiają téż Strachë i zrękowinë (òb. 2.7.). Mógłbë pòwiesc nazwac w skrócenim swójnym prowôdnikã pò Kaszëbach 2. pòłowë XIX w., dlô mòtiwù wanodżi dokôzcë, heńdlëjącégò knéżkama i dewòcjónaliama. Òkòma elemeńtów aùtobiografnëch wplotłëch je do nich wiele pòdaniów (np. ò śpiącym wòjskù), pòwiôstków (ò zapadłim zómkù i królewiónce, z chtërną zrzeszoné òstałë ùkôzczi: Strach, Trud, Niewôrto) i kaszëbsczëch zwëków. Pòwiesc wëkôzywô cësk np. Don Kichota, Ut mine stromtid (tj. Ze Strzédnégò Pòmòrzô) F. Reùtera, Faùsta Goethégò, Gösta Berling S. Lagerlöf, Nietzschégò. Wiele tu przëmiarów łączeniô (synkretizmù) elemeńtów rozmajitëch kùńsztów. W zrównanim z „lëdowym” Czôrlińsczim Derdowsczégò, chtëren le bawił, proza ta mô wërazné fùnkcje nôùczné, zachãcywô do ùtrzimaniô spôdkòwiznë tatków, do wëzwòleniô Kaszëbów òd Smãtka.
Wëdôwk z 1995 r. je równoleżny: kaszëbsczi (w pisënkù òriginału) i w dolmaczenim pòlsczim L. Bądkòwsczégò (1966); òkòma tegò dolmaczenié miemiecczé E. Brenner (1988) i freńcësczé J. Dera-Fischer (1992). Tom pierszi Na pustkovju sfilmòwôł K. Gòrdon (Tv Gduńsk 1987). Dzéle pòwiescë są dostãpné w nagranim kasetowym Z. Jankòwsczégò. Wczasni Majkòwsczi pisôł pòlską prozã z kaszëbsczima dialogama (òb. 2.8.). Napisôł Historiã Kaszëbów (1938) i prowôdniczi, np. Zdroje Radëni (1913). W 1973 r. bëła wëdónô pò pòlskù napisanô pòwiesc Pomorzanie. Zbliżył sã do Zrzeszéńców, chtërni ùznôwelë gò za Méstra; na ten ôrt òstała zachòwónô bezùstôwnota rozwijowô jãzëka i lëteraturë.
Młodokaszëbi rozwinãlë mësl i lëteraturã regiónalną. Wedle nich pisôrz i lëteratura bëlë ju dëchòwyma prowôdnikama, wzrôsła ranga regiónu, môłi tatczëznë nad Bôłtã. Kaszëbską szopkã sparłãczëlë z deją wòlnotë, a np. dokôzë Czôrlińsczi i Remùs lëdową farwnotã wëniosłë do lëteracczich wôrtnot. Lëteratura ta pòkôzywô znanczi gwôsné Kaszëbóm. Rozmajité lëteracczé rodzaje i gatënczi (òb. 2.7.), np. lirika, wiérzta rimòwónô abò biôłô, pòémat epicczi, ballada, refleksyjnô, wspòminkòwô, religijnô czë nôùcznô proza, scenowé dramë, felietónë, hùmòresczi itd. – służëłë òbronie samy mòwë jakno céchù juwernotë.
2.4. Zrzeszéńcowie.
Drëdżé to pòétné karno, zebróné wkół cządnika „Zrzesz Kaszëbskô” (1933-39): Aleksander Labùda (1902-81) ze Strëszi Bùdë, Jan Trepczik (1907-89) spòd Mirochòwa, Jan Rómpsczi (1913-69) z Kartuz, Francëszk Grëcza (1911-93) z Pòmieczińsczi Hëtë. Cządnik – z gòdłã „W imię Boga – odrodzenie Kaszub” – miôł za zgrôwã „òdrodã Wiôldżégò Pòmòrzô na spòdlim kaszëbiznë, w nôbëlniészëch ùdbach z pòmòcą i wespółbëcym Pòlsczi, dlô ji dobra”. Kaszëbiznã ùznôwelë za apartny słowiańsczi jãzëk.
Jich teòretik Sztefan Bieszk (1895-1964), ùrodzony we Fribùrgù (Badenia), ale tatk wëszedł z Kòleczkòwa w Wejrowsczém, pisôł – z ekwiwaleńtama pòlsczima – słôwiącé snôżotã swòji tatczëznë Sonety kaszubskie (wëd. 1975, 1986), a w 1959 r. ùsadzył gwôsny pisënk (òb. 1.5.), pòstulëjącë òpiarcé lëteracczégò jãzëka na dialektach mającëch nôwicy apartnëch znank i w slédnëch dzesãclatach nôbarżi rëszné w ùróbkù, „a je to gromada dialektów centralnëch zôchódnëch”. Usôdzôł téż dramë (òb. 2.7.)
Debiutë Zrzeszéńców przëpadłë na zôczątk trzëdzestëch lat. Długò naznôczalë czerënk rozwiju kaszëbsczégò lëteracczégò jãzëka, mającë wërazny cësk na stanowiszcze Młodokaszëbów, òd chtërnëch sã dowiedzelë ò pòzdrzatkach Cenôwë i Ramùłta na kaszëbiznã, i procëmnëch pisôrzów z krãgù „Kleki”. Òstawilë dosc tëlé wôżnëch dokôzów, np. zbiérk widzałëch i aktualnëch felietónów lëdzkò-pòliticznëch Labùdë (Guczów Mack gôdô), melodné piesnie (Kaszebskji Pjesnjôk 1935, Lecë choranko 1980, 1997) i snôżé wiérztë (np. zbiérk Odecknienié 1977) Trepczika, dolmaczenié Biblëji kaszëbsczi Grëczë (1992), òsoblëwò słowôrze Labùdë (1960, 1981) i Słownik polsko-kaszubski Trepczika (1994). Wiérztë Trepczika dolmaczoné są na biôłorësczi, bretońsczi, łużëcczi, miemieczi i słowacczi.
Zbiérk Labùdë Kaszëbsczim jesma lëdã (drëk 1996) przënôszô cziledzesąt tekstów-manifestów z mòttã (z lëteracczégò dodôwkù do „Zrzeszë): „Chto dzys nie chce mòwë òjców tczëc, mùszi witro słëgą cëzëch bëc”. Szlachã felietónistë Labùdë szedł A. Hirsz (òb. 2.7.). Wiérztë Trepczika rëchają trzech témów: historii (np. Piesniô Wendów), jãzëka (np. Tczëwôrtnô jes jak dzejów duch) i miłotë do rodny zemi, np. piesniô Hej mòrze, mòrze, lubòtné mòrze…
Labùda tak ùjął ewòlucjã jãzëka: „…mòże gadac ò lëteracczi kaszëbiznie dzelący sã na baro gwarową i òglową. Pierszô jinaczi sã òd drëdżi tim, że przëjimô wszëtczé dodôwné swòjiznë wszëtczich gwar […] Znaczącą znanką ti drëdżi je téż ji wikszô apartnota w ùprocëmnienim do lëteracczi pòlaszëznë[…] Jini pisôrze bëlë w sztãdze sã ùniesc nad domôcą gwarã i ùsôdzają w òglowy kaszëbiznie, czemù zôczątk delë znóny lëteratowie […] Dokôz Majkòwsczégò pt. Żëcé i przigodë Remusa je klasykòwym przëmiôrã prozë gwôsno lëteracczi, a Nowotné spiéwë Bùdzësza – pòezji. Òdezdrzëwają jich pisôrze młodszégò pòkòleniô, jak Jan Trepczik, Jan Rómpsczi i jini, zbiérający sã wkół cządnika «Zrzesz Kaszëbskô», jaczi tekstë zasługiwają na miono kaszëbiznë òglowy, tj. gwôsno lëteracczi…” (1937).
Zrzeszéńcowie ùznelë zasłëdżi Cenôwë, dzãka chtërnémù lud „przëbôcziwô mowę tatków przódë” i Majkòwsczégò, że „skażonô gôdka sta sę nama sjętô” – słowama Bieszka, co pisôł téż: „Dzél poétów z Labudą i Trepczikę przédnyma [Karnowsczim, Bilotã, Bùdzëszã, Patokã – J.T.] stworzëlë jistnô dlô se mowę lëteracką o dobëtnëch céchach swojsczëch. Proces zéńdzeniô kaszëbsczich dijalektów w jednę oglowokaszëbską mowę ni mógł jesz dóńc. Bo element rëbacczi [nordowy], nôwôżniészi bodôj, mô chdze môl” (1937).
Strach ò kawel jãzëka przewijô sã ù Rómpsczégò (zbiérczi pòsmiertné: Pomión zwonów 1970, Wiérzte 1980), np.: „Ko wszëtczié spinô chëcze, wszëtczié grzebie/ Zabëtô! Bôczë, jaczié tną ję miecze/ I jako zewsz±dk sę na nię dôka wlecze –/ Nie widzysz skrëchłé zlepiszcza kol sebie?…/Ach, mowa mojëch tatków, zwęcznô strëna!/ Czë możno, żebë lud ję wôżëł zgubic?!/ Jakbë sę modlëc, szeptac zdrowas z rena?” (Apartnô fuga). Zbiérk Pòmión… przeniósł wiérztë sparłãczoné z wòjną. Pisôł téż dramë (òb. 2.7.).
2.5. Pisôrze z krãgù „Kleki”.
Z cządnikã „Kleka” (1937-39), mającym wiele głoszący nôdpis: Tygodnik Wielkiego Pomorza, sparłãczëlë sã m.jin.: Léòn Roppel (ps. Piãtów Tóna) (1912-78) z Wejrowa, Józef Ceynowa (1905-91) z Pôłczëna i Paweł Szefka (1910-92) ze Strzebielëna; wszëtcë z nordë. Debiutowelë w pòłowie trzëdzestëch lat. Deją i jãzëkã stojelë w procëmnoce do Zrzeszéńców (òb. 2.4.), a zrzesził sã z nima F. Sãdzëcczi (òb. 2.3.).
Nôbrzadniészi béł germanista Roppel, chtërnégò wiérztë są zebróné w knédze Nasze stronë (1955) (razã z J. Piepką) i pòsmiertnym zbiérkù Z piesnią do Cebie jidzema, Mateńko (1988). Ùsôdzôł scenowé widzawiszcza (1948-1949) i òpòwiôstczi Na jantôrowym brzegu (1939). Zbiérôł piesnie, rzeklënë, gôdczi (Z księgi mądrości Morzan 1965) i tãgódczi, np. Orzechë do ucechë (1956). Tołmaczony je na anielsczi, japòńsczi, łużëcczi, miemiecczi i słowacczi. Wëdôł m.jin. wôżną czedësz antologiã Ma jesma od morza. Poezja i proza po kaszubsku o morzu (1963), òbjimającą dokôzë wiele pisôrzów.
J. Ceynowa dozérôł pòezjã zaangażowóną, np. zbiérk Z Tatczëznë (1981), epickô pòéma Rzez Kaszëbów w Gduńsku (1938) czë Kępnowsczi zôpis naszą zwélą (1975) i prozã, np. Urënamle. Powiôstczi z komudnëch lat (1982), m.jin. dlô dzôtk i młodzëznë, np. Skarb i moc. Bajki puckie (1975), Bursztinowé serce (1981). W wiérzce Mowa mojô czëtómë: „Chcelë téż i ce ugrędzëc,/ wcësnąc w grób, jak Słowińców ksędżi swięté,/ le të sę skarszniła, wielgorodnô,/ rozpolëła taczié widë, że uczałi w podzéw wpadlë,/ pokazëjąc twoje skarbë swiatu…/ I buszny jem,/ że mojô jes,/ że ce mogę wielëc”. Znónô je jegò Rëbackô piesniô: „Jô jem rëbôk z prapradżada…” Nierôzka bëlacził. Pisôł téż pò pòlskù.
2.6. Lëteratura pò 1945 r.
Wëkôzywô òna òglowò próbë pògòdzenié dwùch wczasniészëch czerënków: „Zrzeszë” i „Kleczi”; do jich ùsôdztwa i jãzëka zbliżają sã òglowò starszi i młodszi pisôrze, debiutëjący bliskò pò 1945 r. jaż do zôczątkù szescdzesątëch lat. W jãzëkù jich je widzec rozmajité môlowé znanczi.
Antón Peplińsczi (1918-95) z Wiôldżégò Klińcza, ksądz, pòéta i kòmpòzytor, je aùtorã kòlãdów i jasełków Kaszëbsczié jasełka (1987), piesnie Kaszëbë wołają nas (1988) i zbiérków wiérzt Niech szëmi las (1973). Jegò dokôzë są baro prosté i melodné (np. Stëdnicczé jezora), a jich jãzëk jawerny. Mòdłã dlô niegò bëlë Sëchta i Sãdzëcczi.
Alojzy Nôgel (1930-98) z Czelna ùsadzył wiele wiérzt w zbiérkach: Procem nocë (1970), Cassubia fidelis (1971), Astrë (1975). Tematë nôbòżné panëją w Otemknij dwiérze (1992) i Nie spiéwôj pùsti nocë. Wierztë wëbróné (1997). Ùrobiô téż prozã dlô dzôtk (òb. 2.7.). Ùznôwôł cësk Sëchtë i Heykégò, prozë Majkòwsczégò i felietónów Labùdë. Namiszlôł sã nad ùznanim kaszëbiznë za jãzyk. Do swòji domôcy mòwë wcygô jiné elemeńtë, np. archaizëjącé ôrtu barń, barnic, ogard czë neòlogizmë ôrtu bëłosc, np. „Poezja/ to nie je/ zymk i kwiôtczi./ Poezja/ to chaja, barń/ i biôtczi/ Poéta nie dami/ Poéta nie spi./ On na starżi/ stoji wcyg…” Pisze prosto i nôwicy wiérztą biôłą, np. ò diskùsji ùczałëch na téma statusu swòji mòwë: „Piszta głëpstwa,/ piszta./ O kaszëbsczich dzejach,/ Jô sę z waji smieję/ I so skoczno gwiżdżę/ Wcale sę nie jiszczę/ Co téż wa napiszeta./ Na płoce szkrzeczi warna: gwara, gwarë, gwarë…” Dolmacził z miemiecczégò Cëcho noc, z biôłorësczégò wiérztã J. Kùpałë A kto tam idzie, z łotewsczégò dzél prozë A. Sakse i wiérztã Janisa Rainisa Złamany świerk. Czãsto dolmaczony: na biôłorësczi, bretońsczi, łotewsczi, łużëcczi, niemiecczi i słowacczi. Czile jegò wiérztów muzyczno òbrobilë Henrik Jabłońsczi i Juliusz Łuciuk.
Jan Piepka (ps. Staszków Jan) (1926-2001) z Łebna, widzałi gôdësz, wëdôł: Nasze stronë. Wybór wierszy i opowiadań kaszubskich (1955) (z Ropplã), òpòwiôdaniô Purtkowé stegnë (1956), Stojedna chwilka. Poezje, satyry i obrazek sceniczny (1961), Choróbsko. Komédia (1968), zbiérczi Kamiszci (1983) i dlô dzôtk Moja kotka – mój kot (1983). Jegò kaszëbizna mô pòlonizmë. Do ùsôdzków napisónëch pò pòlskù wprowadzył elemeńtë mòwë kaszëbsczi, np. Hanesk czë dlô młodzëznë Wieża z domem i Torbus i reszta zgrai. Nie tacy nawlékaniô do felietónów Labùdë. Powszédno znónô je (m.jin. jakno piesniô z nótą Trepczika) wiérzta Moje stronë: „Mojim stronom,/ mojim stronom/ spłacëc chcôłbëm lëdzczi dług/ za dni smiéchu,/ dni robotë,/ cziej na roli orze pług”. Przedstôwiô nôwicy swòje priwatné przeżëcô i wseczëcô. Dolmaczony na biôłorësczi, łużëcczi i miemiecczi.
Sztefan Fikùs (1920) z Lëzëna je aùtorã wòjnowëch wspòminków Pojmeńczicë (1983) i wiérzt Moje miasto (1985), téż pòlsczich, dedikòwónëch Lãbòrgòwi. Pisze téż felietónë. Dzélama pòsługiwô sã lëzyńską gwarą, np. mitczé k, g, np. wszëtkim, i wëmòwa ôrtu krjewa, wkołe, np. „Stôré to czasë – niepamiętné, a jednak drżéń jego słowiański, jak wszëtko wkołe – ta zemia, te lasë – nawet niebo”.
Aùgùstin Dominik (1915-87) z Żarnowca napisôł m.jin. zbiérk hùmòresków Tóna z pustk (1983), jak téż Gawędy kaszubskie (1986) i òpòwiésc Pokąd bądą bôtë (1992).
Stanisłôw Òkòń (1899-1976) z Wierzchùcëna znóny je jakno aùtor scenowëch òbrôzków, np. Drzemałowé kłopotë o corkę i Magdulowé grodzësko i zbiérkù Za lasã mòrzé (1975 i 1998), liczącégò 25 wiérzt, w nym 4 pò pòlskù, np. Wierzchucino, Wędrujący po zachodniej ziemi; A wej jiné titułë: Më jesmë Kaszëbi, Nad lôskã tam tatków chëcz, Nasze stronë, Kùkùczka, Ò moje dzéwczątkò.
W drëdżi pòłowie szescdzesątëch lat zadebiutowelë:
Marian Selin (1937) z Jastarni, aùtor zbiérków Kaszubski kwiat (1982) i Niech wiater niese piesń (1996), napisôł wiele wiérzt – téż pò pòlskù i z gwôsnyma nótama – wikszim dzëlã sparłãczonëch z mòrzã i żëcym rëbôków, jak np. Môli krôj, Rëbackô chëcz. W jãzëkù ùtrzëmywô wërazné swòjiznë jastarzkò-bòrowsczé, np. „Choc môli mój bôcyk ë môlé w nim wiosla,/ Wëplënę na morze, nie rzucę rzemiosla!/ Na morze wëplënę, pożegnaję krôj,/ Bo rëbaczëc muszę, tam téż je mój rôj!/ Dze fale tańcëją i dze wiaterk grô/ Tam drëwie mój bôcyk, w nim szëprem jem jô…” (Môli bôcëk). Ùrobił rëbacczé widzawisze Broduzy (1956).
Stanisłôw Pestka (ps. J. Zbrzëca) (1929) z Rolbika, piesniodzeja pôłnia Kaszëbów, zaczął pisac pòd cëskã Karnowsczégò. Wëdôł zbiérczi Południca (1976; òb. 3.4.), Wizrë ë duchë (1986) i Wieczórny widnik (2002), òbjimającé ùsôdzczi artisticzno nowé, intelektualné, jãzykòwò grãdé i òriginalné, nafùlowóné mòwnyma swòjiznama z jinëch strón Kaszëbów (np. ùmiarti, skarń), òdchôdającą w przeszłotã słowizną (np. ògnarëjô) czë neòlogizmama (np. zéwia, zéwiszcza), téż wëszukónyma pòlonizmama i mëslowyma metafórama, np. fetisz, kamuszci Démostenesa: „Czëc jak szëmią sosnë za Darżlubiem/ Krzëkwa rodnëch zéwiów/ Namaszczonô môłniów pôchą/ Wcyg kolibie umiartégo dëcha/ Czë w tę pëszną mowę wierzą/ Ti co żdają dzys fetiszów/ Czë téż dlô nich słowa spod lemiesza/ Nie sa abë kamuszciem Démostenesa/ Zdatnym leno na wëplënięcé/ A ta mowa ze zmłodzoną skarnią/ Dozdrzeniałą do żëwota w ognarëji” (Kaszëbscié zéwiszcza). Pòezja ta je òdwôżnym artisticznym eksperimeńtã. Zajimné są téż jegò felietónë (pòd ps. Krëban z Milachòwa). Dolmacził wiérztë G. Carduccégò, I. Bùnina i A. von Chamiso.
Młodszi pisôrze, debiutëjący w sétmedzesątëch latach i pózni, dzejają pòjedińczo, równak midzë nima zachôdają juwernotë, sprawioné m.jin. zwëskiwanim doswiôdczeniów wczasniészëch pòkòleniów, np. Cenôwë – na niwie jãzyka, òsoblëwò pisënkù, Derdowsczégò – na plónie fabùlarnégò wiérztowónégò ùsôdztwa, Majkòwsczégò – w krãgù prozë (np. Janke), Bùdzësza – w pierszi rédze w proze Drzéżdżóna czë Dominika; w pòezji wëjôwiô sã cësk Zrzeszéńców.
Jan Drzéżdżón (1937-92) z Domôtowa mni ùsôdzôł pòezjã (zbiérczi Sklaniané pôcorë 1974 i Przëszlë rôz do mie 1995), wicy prozã, np. òpòwiôdaniô W niedzélny wieczór (1974), Dzwónnik (1979), Na niwach (1991), Kol Biélawë (1991) i pòsmiertno wëdóną niefabùlarną prozã Twarz Smãtka (1993), w chtërny òbrôzama ò żëcym na tzw. pùstkach pòlemizëje z widzenim Smãtka Derdowsczégò i Majkòwsczégò, rénëjącë wespół z tim donëchczasné prawidła kaszëbsczi prozë, ùrôbiający stegnã do jegò pòlsczi prozë, ùtrzimóny w pòetice „narëszony realnotë”: nié spikù, nié jawë, „filmòwòscë” narracyjnëch òbrôzów, namalowónëch specyficznym kaszëbsczim jãzykã w aùtenticzny nordowòwschódny òtmianie bëlaczący. Nawlékôł do Bùdzësza (òb. 2.7.). Pisôł téż pò pòlskù, m.jin. dlô młodzëznë, np. Kraina Patalonków (1978).
Stanisłôw Janke (1956) z Lëpùsza je aùtorã zbiérków nowòczasnëch i rozmajitëch wiérzt Ju nie jem motélnikem (1983), Kol kuńca wieku (1990), Do biôłégo rena (1994), teroczasny prozë Łiskawica (1988) i Psë (1991). Wespół z J. Łiskã wëdôł na zdrzadniã Jak Kulombószów Krësztof Amerikę wëkrił. Na podstawie tekstu A. Budzisza (1989). W jegò jãzykù nié za wiôldżé są prãdżi gwarë kòscérzkò-lëpùsczi, wikszé Zrzeszéńców. Pisôł téż dlô dzôtk (òb. 2.7.). Pierszi to kaszëbsczi pòéta, co dolmaczi Mickiewicza, m.jin. Akermańsczé stepë (1998) i Òda do młodectwa: „Młodectwò! Tobie nektar żëcégò/ Je miodny, jak le z jinyma gò dzelã:/ Serca niebiańsczé sã rozweselą/ Czej je razã złocanô nitka scygô./ Razã, młodi przëjacele!…/ W szczescym wszëtczégò są wszëtczich cele…” Z ukraińsczégò przedolmacził T. Szewczenczi Zanobit (kasz. Zôpis), a jegò wiérztë są dolmaczoné na bretońsczi, fińsczi, islandzczi, łużëcczi i piemòncczi.
Jaromira Labùdda (1955) z Tłuczewa dzélama sedzy w krãgù jãzëka i deji swòjégò tatka Aleksandra, np. w zbiérkach Kôrba cëchotë (1986) i Słowami obséwają zemię (1995), wërazno równak apartni sã ùnowioną pòetiką, np.: „na kutrze/ widza jem piesniodzeję/ rozbijôł jadrem zawątaniégo/ piestrzéń widnika/ a ponému parminiem słuńca/ runił na niebie/ wëłowionë wiérztë” (Runita wodë).
Jerzi Łisk (1950) z Pùcka, pòéta, kòmpòzytor, mùzykańt i spiéwôk, wëdôł zbiérczi: Mój ogródk (1988), Stegnë (1991), Sôł miłosc (1994) i z całegò ùróbkù Malëjã kòlibiónkã (1996); niechtërné wiérztë mają pòlsczé ekwiwaleńtë. Pisze kaszëbizną nordowòwschódną, ale bez niejednëch ji znank, np. bëlaczeniô: Hej, hej! Moji domôcë Nié wszëtko straconë, Póczi piesń kaszëbskô zwęczi… Dolmacził L. Miądowicza Jedze Mikołôj.
Jerzi Stachùrzczi (1953) ze Gduńska, pòéta, kòmpòzytor i pedagóga, swój zbiérk Te pokôzëją na mnie (1980) napisôł kaszëbizną zblëżoną do ti, jaką pisôł Labùda, ale tematowò i pòétno je czësto jiny, priwatny, jakno np. Z Guczowim Mackem przë jednym stole. Je aùtorã słów i nótów wiele piesni i kòlãdów, m.jin. zapisónëch na kasétach Bez szkólnégo zwónka. Kaszubskie piosenki dla dzieci (1991) i Gwiôzdka jidze. Pastorałki kaszubskie (1992), wëjôwiającë niechtërné znanczi kaszëbiznë òkòlégò Przedkòwa i Czeczewa, dze robi i dzejô.
Ks. dr hab. Jan Walkùsz (1955) z Klëkòwy Hëtë, piszący téż wiele pò pòlskù, je aùtorã zbiérków wiérzt: kaszëbsczich Kańta nôdzeje (1981), kaszëbsczich z gwôsnyma dolmaczeniama pòlsczima Jantarowi pôcerz (1991): „Mój stari zégar/ co wisy/ na scanie/ chodzy sobie/ jak chce/ czasem sobie stanie/ mnie to nie obchodzy/ – wszëscë mówią: odpoczink jemu sę nôleżi/ drëdżim to je w drodze/ że w môlu/ gdze bëła kukułka/ warbel z jaskółką/ jiwrëją se srodze – jich to sprawa/ mnie to sygnie/ że móm zégar/ co czasu kąsk naliczi dlô mégo użitku…” Wëdôł Swięti dzél dësze. Antologia kaszubskiej poezji religijnej (1981). Wëpòwiôdô sã w swòji domôcy kaszëbiznie, pòtemù dosc tëlé ju normalizowóny pòd cëskã Trepczika, np. Sztrądę słowa (1996), dze m.jin. eseje-kôzania Stłëkłé pôcorë na jantarowi stegnie (ò Drzéżdżónie) i Chwilczi zarzekłé w spiéwie i słowie (ò Trepczikù).
Wiedno zjôwiają sã nowi ùsôdzcë i nowé dokôzë, np.:
Henrik Héwelt (1936-1995) z Rãbù, znóny kùmkôrz, gôdësz, aùtor hùmòresk i bliskò 80 wiérzt, zebrónëch w pòsmiertnym zbiérkù Nie òdindã bez pòżegnaniô, np. Serce z kamiénia czë Kuling.
Ida Czaja ze zbiérkã wiérzt Mòjim mùlkã je kam (1994): „Nalazła jô kam ò lëdzczich sztôłtach/ przëcësnã do pjersë:/ «naùcza gò mjiłotë/ bò to je ksążã zarzekłi»/ Kùszkama krësza/ dotknjãcym ògrzéwa/ Gdze je no serce kamjanégò mùlka?” (1989); ò fùnkcji sakralny kamów òbôcz 3.1. Dolmaczonô na fińsczi przez K. Siraste.
Dorota Ùlenberg, Jan Szutenberg, Wanda Czedrowskô Jich troje… Wiersze wybrane (1993), w chtërnym Szutenberg wërazno nawlékô do Trepczika: „Mowa najô kaszëbskô/ Słowianów jes snôżi kwiat./ Oblakac ce w farwné stroje/ redëje serce moje./ Chcę posadzëc ce na pëszny trón…” Wiérzta Czedrowsczi Naji chléb je pòétnym szkicã historii lëteraturë: „Stoję – malinkô –/ procëmko wiôldżiégo zómku –/ most zwodzony/ je poddwigłi,/ a ukôzczi z rzéczi/ wlazłë na murë/ i sę chichoczą./ Z jedny basztë/ wëzérô straszëdło – Trud/[…] Widzę/ Miast Trëdu – Florian Cénowa/ sle mie/ Skôrb kaszëbsko-słowińsczi mowë!/ Miast Strachu – stoji Aleksander Majkowsczi/ a Żëcé i przigodë Remusa/ wieze mie na karze/ on sóm/ ten nôwiększi z kaszëbsczich wanożników/ – Remus!/ Odmikają sę ksędżi,/ wëlatiwają z nich –/ Jana Drzeżdżona – kôłpie/[…] Weznę to wszëtko na swój chrzept,/ jem dbë, że pomogą mie jiny,/ a krëszënama naszewégo chleba podzelę sę z drëdżima./ – Matinko Sjónowskô, Kaszëb Królewô/ Wëproszë u Sëna/ Cëdowné rozmnożenié/ najégo, kaszëbscziégo chleba./ – Ko, są jesz głodny”. W. Czedrowskô wëda téż zbiérk wiérztów Dzéwczątkò i róża (2003).
Do nômłodszëch pòétów nôleżą m.jin.: Bòżena Szëmańskô (1971) z Łebiéńsczi Hëtë, aùtorka zbiérkù Zdebło na swiat cësniãté (1996), i Robert Żmùda-Trzebiatowsczi (1976) z Miastka (starszi z Gôchów), aùtor zbiérkù Òdłómczi (1997), dze stôwiô pëtanié: „le czemù/ to prawie/ jô/ móm jic szlachã/ wëjachónym przez rémùsową karã/ nym chtërnym/ pón czôrlińsczi do pùcka jachôł/ chroniącë w sercu/ skôrb kaszëbskò-słowińsczi mòwë/ a czej jegò kùńc mdze krótkò/ móm napisac/ ò mòji drodze kaszëbsczi”. Wiele jich wiérzt dotikô sacrum. Szëmańskô przetołmaczëła dlô dzecy z anielsczégò dokôz A.A. Milnégò Winnie the Pooh, pò kasz. Miedzwiôdk Pùfôtk (1998), czëtóny w kawałkach w radiu.
2.7. Rodzaje i lëteracczé gatënczi.
Niechtërni ùtwórcowie ùrôbialë jich wicy, np. Młodokaszëbi i Rómpsczi, Roppel czë Piepka, a z teroczasnëch Janke.
Lirika bëła nôbarżi pòpùlarnô, co ùdokôzniwają m.jin.: Modra struna. Antologia poezji kaszubskiej (1973) czë Swięti dzél dësze. Antologia kaszubskiej poezji religijnej (1981) i cziledzesąt zbiérków wiérzt. Nôbarżi spòsobny liricë to np. Karnowsczi, Heyke (òb. 2.3.), Trepczik, Rómpsczi (òb. 2.4.), Nôgel, Pestka, Janke, Walkùsz (òb. 2.6.); czterzeji slédny ùsôdzają òsoblëwò wiérztã rëmòwóną abò biôłą, zbliżoną do dzysdniowy pòlsczi. Bieszk ùrôbiôł sonet. Lëdową nôtërã mô pòezja Selina, Peplińsczégò i Òkònia, mòcnô zrzeszonô z fòlklorã i mùzëką. Tematika liriczi: miłota do tatczëznë i rodny mòwë jakno darënkù òd Bòga i elemeńtu juwernotë (ò tim wiérztë i wstãp J. Sampa w Poezji rodnej mowy), żôl z dżiniącô kaszëbskòscë i cucenié sã Kaszëbów (np. zbiérk Odecknienié Trepczika), (pre)historia i herojnô przeszłota czë kaszëbskô mitologia, òstrzedżi, roda i krajòbrôzk, mòrzé, sprawë priwatné, eroticznô miłota (Heyke). Téma slédny wòjnë wëstãpiwô dosc rzôdkò, m.jin. w zbiérkù Rómpsczégò Pòmión zwònów; pòezje i fragmeńtë prozë – nie le pò kaszëbskù – z tegò krãgù przënôszô zbiérk Piaśnica (1971, 1984), a téż wspòminczi Fikùsa Pojmeńczicë czë np. dialektizowónô proza Nécla (np. Wolność i niewola) i Piepczi (np. Hanesk).
Pòétné tekstë dlô dzôtk ùsôdzelë: Trepczik Ukłôdk dlô dzôtk (1975), Piepka Moja kotka – mój kot (1983), Janke Żużónka jak mrzónka. Kołysanka z marzeń (1984) i Krôjczi pôjczi. Wiérztczi dlô dzecy (1995, wëd. 2. z òbrôzkama 1997); Nôgel òkòma wiérzt Szadi Władi (1983) téż pisôł prozã Nënka Roda i ji dzôtczi (1977), Cëdowny wzérnik (1979) i Dzéwczę i krôsnięta (1988), dolmaczoné na pòlsczi (òb. 2.9.).
Epikã przedstôwiô m.jin. pòemat epicczi Bojka o sodłatym (Na sztołt Derdowsciego) (1913, drëk 1939) Karnowsczégò, ballada Dobrogost i Miłosława (1923-39; drëk 1999) Heykégò, òpòwiôdanié wiérztą Jôchim Czwaruch Sãdzëcczégò; pòemat historiczny Reknjica Labùdë. Nôpòpùlarniészi béł felietón, ùrôbióny m.in. przez Bùdzësza, Nôgla, Pestkã, Gòłąbka czë Fikùsa, ale nôdłëżi i z wiôldżim skùtkã ùsôdzôł gò Labùda (òb. 2.4.) pt. Guczów Mack gôdô. Wërosłi z codniowégò żëcô, aktualnëch sprawów pòliticznëch, lëdzczëch i jãzëkòwëch (np. Jãzëk czë gwara) òbsmiéwô, gani i dôwô pòùczczi, kùńczącë sã wiérztowóną pòintą. Szlachã Labùdë szedł A.K. Hirsz (ps. Herszów Gùst) (1921-93) z Pòmieczëna, aùtor Felietónów pòsobnika Gùczowégò Macka (1998), ze szlachòwnotą obrôzkòwaniô do Bùdzësza, jaczégò òpòwiôdaniô bëłë dlô niegò pòmëslënkã i mòdłã.
Prozã dozérelë m.jin. Karnowsczi, Sowizdrzôł u Krëbanów i Krëbanë w labece (kòle 1920, drëk 1981) i Heyke, Bardzeńskji vergle (1923). Nôwëższima zdzejaniama prozë są Majkòwsczégò Żëcé i przigodë Remusa (1938), Jankégò Łiskawica (1988) i Drzéżdżóna Dzwónnik (1977) czë Twarz Smętka (1993). Nowé nôzwëska i ùsôdzczi przënôszô knéżka Dërchôj królewiónkò. Antologia dzysdniowi prozë kaszëbsczi (1996).
Òsoblëwé stanowiszcze zajimają dwaji nordowi prozajicë: Jan Bilot (1898-1940) z Òsłonina i Alojzy Bùdzësz (1874-1934) ze Swiecëna, drëkùjący w cządnikach redagòwónëch przez Lorentza, np. „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego” i „Bënë ë buten”; stądka relatiwnô jednota jich jãzëka. Bilot ùrôbiôł òsoblëwò òpòwiôdanié, mni hùmòreskã, basń, pòdanié i legeńdã, Bùdzësz zôs òpòwiadanié, facecjã, anegdotã i hùmòreskã, dolmaczoné na pòlsczi przez Drzéżdżóna w Modrej krainie (1980). Miôł cësk na Labùdã, Trepczika i Drzéżdżóna. Zrzeszony z Lorentzã Jan Patok (1886-1940) ze Strzelna spisôł Fjigle gnjéżdżevskjich gburóv (1920) i piesnie Kopa szętopórk (1936). Zbiérôł òkòma tegò òpòwiescë, pòdania, anegdotë, tãgódczi, gôdczi, rëmòwónczi, przepòwiednie, zażegnania chòrób itp.; dzél dolmacził na pòlsczi S. Janke (òb. 2.9.).
Nadczidnąc nôleżi téż ò gôdëszach, jak: E. Kònkòlewsczi z Wiela i J. Piepka (òb. 2.6.). Brawãdë rzôdkò bëłë wëdôwóné, np. Gadki Józefa Bruskiego (1979), m.jin. na kasétach Józefa Roszmana czë ze slédnëch kònkùrsów w Wielu.
Lëdowy téater wërôstôł prosto z lëdowëch òbrzãdów i domôgôł sã wcyg nowëch widzawiszcz, np. Karnowsczégò Scynanie kani (1932) czë jasełka Sãdzëcczégò W cudowną Noc Gwiazdkową (Kolęda Kaszubskô) (1925). Pòtrzebë te zaspòkòjiwôł szkólny, mùzyk i etnograf P. Szefka (òb. 2.4.), zajimający sã òsoblëwò mùzycznym fòlklorã, aùtor wiele widzawiszcz sparłãczonëch z òbrzãdowym rokã, np. Wesele na Kaszubach (1937), Gwiżdże (1957), Sobótka (1958), Dëgusë (1961, jinak Wrëjôrze jidą 1981), Wyzwoliny kosiarza (1979). W lëteraturze brzadowała zrzeszonô z fòlklorã zabawa w roztrãbôcza (òb. 3.1.).
Nadzwëkòwy môl zajimô Bernard Sëchta (1907-1982) z Pùzdrowa, ksądz, etnograf, słowôrznik (òb. 1.4.), nôprzódka sympatizëjący z Młodokaszëbami, pòtemù z „Kleką” (òb. 2.5.). W żëcym, dejowëch spiérkach i ùsôdztwie niezmienno czerowôł sã zeswiôdczenim: „Kaszëbë nie nôleżą do Pòlsczi, òne są Pòlską”. Òdegróną w wejrowsczim gimnazjum (1925) Szopkę kaszubską napisôł pòlską i kaszëbską wiérztą. Nawlékającë do Karnowsczégò, ùrôbiôł scenowé dokôzë historiczné, np. Gwiôzdka ze Gduńska (1930, 1932) i Spiącé wojsko (1935) czë òbëczajné Hanka sę żeni (1935) i Dzéwczę i miedza (1938) itd. Òkòma ùmòcniwaniô rozmajitëch wierzeniów, zwëków i òbrzãdów òne zôpisëją i piastëją téż samą mòwã. Nôlepi òddôwają łączenié (synkretizm) rozmajitëch kùńsztów, jak w fòlklorze, np. òbrzãd wieselny.
Mni lëdowy ôrt dramë ùrôbielë: Karnowsczi, Utwory dramatyczne (drëk 1970), m.jin. tu historiczné Libusza (1936) ò ùgòdze w Kãpnie; Wotrôk Swantewita (1920, drëk 1931) czë Zôpis Mestwina (1924, drëk 1935), a na pògreńczim òstôwają Kaszubi pod Widnem (1933); Heyke Agust Szloga (1935) wedle prozë Bùdzësza Żelezôk przed sądem czë Katilina (1937); S. Bieszk Pòkornô Róża. Jedno-aktówka wedle òpòwiôstczi Alozegò Bùdzësza (rãkòpis); A. Łajming (1904-2003) z Przëmùszewa w Chòjnicczém widzawiszcza Szczesce (1959) i Gdzie jest Balbina? (1974). Majkòwsczégò Strachë i zrękovjinë to jãzëkã do Remùsa nawlékającé przerobienié na zdrzadniã pòematu Kòscelny (1936). Pòzwac jesz chòcô trzeba m.jin. tragediã Rómpsczégò Vzenjik Arkonë (1938) czë òbëczajny ùsôdzk Jô chcę na swiat (1946, drëk 1987) i usôdzczi Piepczi Darënk (1961) i kòmédiã Choróbsko (1968).
2.8. Stilizacja kaszëbskô w dokôzach.
Swòjiznë kaszëbsczé wëstãpywają w dërżéniowò pòlskòjãzëkòwëch usôdzkach òd gduńsczi Tragedii o bogaczu i Łazarzu (1643; wëdrëkòwónô: 1999), dze w 2. intermedium są trzë pewné kaszëbsczé słowa: tyrzy ‘cygnie’, sarn ‘jinaczi: bòlech’, knarz ‘jinaczi: dżéna’. Jiné dokôzë to np. Melania Parczewskô Nad morzem (1893) z akcją we wsë Rowë i w Ùstce; A. Gruszecczi Tam, gdzie się Wisła kończy (1903) ò kaszëbsczich rëbôkach; S. Żeromsczi Wiatr od morza (1922) – 2 bôjczi (òb. 3.3.); S. Grabińsczi Klasztor i morze (1928) ò cysterkach z Żarnowca i J. Bandrowsczi Zolojka (1928) o hélsczich rëbôkach; N. Ridzewskô Rybacy bez sieci (1958) o rëbôkach z Wdzydz; F. Fenikòwsczi Zapadły zamek (1958) o Cenôwie czë Zakochani w Rozewiu (1977) – swójny prowòdnik pò òkòlim.
Apartno dokôzë aùtorów-Kaszëbów: Derdowsczi Walek na jarmarku (1883), Majkòwsczi Nigde do zgube nie przyńdą Kaszube (1908-9) i Judica, Domine, nocentes me (1910), a notabene tak próbòwôł pisac Remùsa; A. Nécel Kutry o czerwonych żaglach (1955), Saga o szwedzkiej checzy (1957) czë Demony, purtki i stolemy. Baśnie kaszubskie (1975) itd.; Piepka Hanesk (1957), Cisza (1970), Wieża z domem (1974) i Torbus i reszta zgrai (1978); Łajming w zbiérkù òpòwiescy Od dziś do jutra (1976), przedstôwiających codniowé żëcé tzw. pùstk na pôłnim Kaszëbów w XX w.
2.9. Tołmaczenia.
Na kaszëbsczi tołmaczëlë: Cenôwa, Majkòwsczi, Karnowsczi, Heyke, Trepczik, Nôgel, Pestka, Janke, Łisk, Szëmańskô. Òsóbno wëmienic nôleżi: Kaszëbskô Biblëjô. Nowi Testament. IV Ewanjelje (1992) z łacëznë dolmacził F. Grëcza i Swięté Pismiona Nowégo Testameńtu (1993) z pòlsczégò dolmacził E. Gòłąbk.
Znôw z kaszëbsczégò przedolmaczono m.jin.: Majkòwsczégò Żëcé i przigodë Remusa na pòlsczi L. Bądkòwsczi (1956), na miemiecczi E. Brenner (1988) i freńcësczi J. Dera-Fischer (1992); òkòma tegò wiérztë Roppla, Trepczika, Piepczi, Nôgla, Jankégò i Czai. Biôłorësczi dolmaczenia mô antologia A. Trojanowsczégò Za dalagla kraj Stalemaj (Mińsk 1980), a filologiczné miemiecczé F. Neùreitera Kaschubische Anthologie (Münch 1973); tak téż F. Hinze tekstë słowińsczé czë Bilota, Bùdzësza, Drżéżdżóna i Patoka. K. Siraste tołmaczëła na fińsczi, m.jin. wiérztë I. Czaji i S. Jankégò, jak téż bôjczi.
Na pòlsczi òkòma tegò: gwôsné wiérztë dolmaczëlë Bieszk, Łisk i Walkùsz; Drzéżdżón w Modra kraina (1980) dokôzë Bùdzësza Zemja kaszëbskô; I. Trojanowskô – J. Ceynowë Dobro zwycięża (1985) i Nôgla Dziewczynka i krasnoludki (1989); Janke dzél ùsôdzków Patoka w: Straszydło w Czarnowskim Młynie. Baśnie kaszubskie (1983); Janke w Ptak za uszami (1992) kaszëbsczé hùmòresczi m.jin.: Cenôwë, Patoka, Karnowsczégò, Bùdzësza, Labùdë, Dominika, Walkùsza, Òkònia, a téż ze słowôrza Sëchtë, zôs w Klechdach kaszubskich (1996) tekstë z Bronischa, Hilferdinga, Cenôwë, Lorentza, Ramùłta, Sëchtë i téż np. Heyczi Podania kaszubskie (1931). Antologia Zaklęta stegna J. Sampa (1985) mô 50 bôjk – ze zdrzódeł jak ù Jankégò – pò kaszëbskù i pòlskù.
2.10. Geògrafia lëterackô.
Dokôzë pòwstôwałë dzélama w gwarze wëniosłi przez pisôrza z dodomù, a wic „geògrafia” ta je wôżnô m.jin. dlôtegò, że parłãczą sã z nią dialektowé znanczi i czerënk rozwiju òglowégò kaszëbsczégò jãzëka (òb. 1.4.). Pisôrze z nordë piastëją bëlaczenié, żlë tak gôdelë doma, np. Drzéżdżón, Jabłóńsczi, Selin. Nawetka pisôrze mieszkający dalek òd Kaszëbów òddôwają znanczi dôwnégò domôcégò jãzëka, np. strzédnokaszëbsczé ù starszégò M. Majkòwsczégò czë młodszégò S. Bartelika; notabene, w wiérztach mni sã to zdôrzô, pòmijającë Zrzeszéńców, òsoblëwò Rómpsczégò. Dopiérze strzédnémù pòkòleniu (np. Gòłąbk, Janke, Walkùsz) i młodszémù (Szëmańskô, Żmùda-Trzebiatowsczi) ùdôwô sã barżi ùwòlnic òd tegò, m.jin. temù, że niechtërni w młodëch latach nie gôdelë pò kaszëbskù i łôtwi pòddôwają sã kaszëbiznie teroczasny lëteraturë, wikszim dzélã wësztôłcony przez Zrzeszéńców.
Pismienizna „pòkrëła” colemało całą jãzëkòwą òbéńdã Kaszëbów, np. Cenôwa – na nordowym zôchòdze gwara żarnowskô; téż Òkòń i Dominik; Drzéżdżón – gwara mechòwskô z tzw. bëlacczi òtmianë nordowòwschódny, jaką piselë téż Bùdzësz, Bilot, Patok; Heyke – nordowô gwara lesôckô; Derdowsczi – z pôłnia gwara wielewskô z Zôbòrów (i Chmielno z centrum), Majkòwsczi – gwara Łubianë (i òkòlégò Kartuz w centrum), Karnowsczi – òkòlé Brus, Pestka – znad Zbrzëcë, òkòlé Mãcëkału; Zrzeszéńcowie, m.jin. Trepczik, Labùda, Grëcza, Rómpsczi, òsoblëwò Sëchta – z centrum, gwarë zôchódnokartësczé; dzys np. J. Labùdda. Wedle Dërchôj królewiónkò. Antologia dzysdniowi prozë kaszëbsczi (1996) nôwicy pisôrzów pòchôdô ze strzódka Kaszëbów, np. Gòłąbk, Héwelt, Hirsz, Walkùsz; nômni jich z pôłniô, np. Janke, B. Jażdżewsczi, a niewiele wicy z nordë, np. Fikùs, Jabłóńsczi i Selin.
3. KÙLTURA DËCHÒWÔ I FÒLKLOR
W lëteraturze òstôł bògati òpis ny kùlturë i fòlkloru, m.jin. chrónologòwò: G. Lorek Zur Charakteristik der Kassuben am Leba-Strome (1821), A. Hilferding Ostatki slavjan na jużnom bjerjegu Baltijskogo morja (1862), F. Cenôwa Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè mòvé (1866), F. Tetzner Die Slovinzen und Lebakaschuben (1899), A. Treichel, Volkslieder und Volksreime aus Wespreussen (1895), J. Łęgòwsczi Kaszuby i Kociewie (1892), I. Gulgòwsczi Kaszubi (1924), A. Fischer Zarys etnograficzny Kaszub (1929), F. Lorentz Zarys etnografii kaszubskiej (1934), B. Stelmachòwskô Rok obrzędowy na Kaszubach (1933) i Słowińcy i ich kultura (1963), R. Kùker, Kaszubi bytowscy (1968), B. Sëchta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (1967-76); dosc tëlé materiałów òstawilë Patok i Rómpsczi; nowszé robòtë: L. Malicczi Rok obrzędowy na Kaszubach (1986) i J. Perszón, np. Kaszubskie zaduszki (1990), Godné zwëki (1991), Na imię Bosczi (1992), Na Jastra (1992), Króluj nama wiedno (1993).
Òsoblëwòta i archaizna ti kùlturë Kaszëbów wëchôdô dzélama z dôwny izolacji pòliticzny i etniczno-jãzëkòwy ny krôjnë. Òdnôszô sã to m.jin. do wierzeniów w mòce nadprzërodzoné, czarzënã i mitë, òsoblëwò w nôtërze (np. ùczestnienié słuńca, miesąc, gwiôzdë; miona i wëòbrazënk mrozu i wiatru), smiercë (np. wieszczi, pùstô noc, zaspiewywanié (òb. 3.4.), bòżé sądë, ò chtërnëch m.jin. Majkòwsczi w Judica, Domina, nocentes me). Dôwné pògańsczé wierzenia i òbrzãdë nierôz zléwałë sã z chrzescëjańsczima. Widzec je równak rozłożenié nôbògatszëch wieselnëch (np. Sëchta) czë pògrzebòwëch. Dobrze sã ùchòwôł rok òbrzãdowy (m.jin. w widzawiszczach, òb. 2.7.), np. w Cenôwë Skôrbie: wëgónianié stôrégò roku, tj. gwiżdże czë gwiôzdczi, pôlenié ògniów na św. Jan, tzw. sobòtczi i scynanié kani (òb. 3.3.), ò czim téż Karnowsczi, Patok, Rómpsczi.
Nôbògatszima zbiérkama fòlkloru lëteracczégò, a wic bôjk, basni, podaniów, legeńd są Tekstë pòmòrzczé Lorentza (1913-24) i Słowôrz gwar kaszëbsczich Sëchtë (1967-76), òbjimającé tekstë ò roscëznie i zwierzëznie czë demónach, czarzënowé, ò pòwstôwaniu swiata (ajtiologiczné), ò „swiece na òpak”, téż podaniô historiczné (np. o spiącëch ricerzach), nôtërné (np. ò maniewidach, krôsniãtach, mòrach, stolemach), demónologòwé (np. ò diôbłach), ò czarownicach i farmazónach itd. Z demónów lëteracczé „ùwôżanié” miôł smãtk – ju ù Derdowsczégò, pòtemù Majkòwsczégò i Drzéżdżóna (òb. 3.1.). Słowôrz Sëchtë òbjimô m.jin. 8 tës. gôdk i 4 tës. frazeologizmów, wiele tekstów piesni, òpòwiescy, anegdot, a téż tãgódk, chtërnëch wiele nachôdô sã téż w zbiérkach Patoka i np. Roppla Òrzechë do ùcechë (1956).
Pomorania cantat (Pòmòrzé spiéwô) – dokôzywją zbiérczi Cenôwë, Łãgòwsczégò, Patoka, Kirsteina i Roppla czë W. Rogalë i Szefczi. Nie je znóné pòchòdzenié apartnëch tzw. kaszëbsczich nótów, jinaczi zwónëch alfabétã kaszëbsczim, z zôczątkòwyma słowama: To je krótczé, to je dłudżé, to cesarza stolëca itd. Nowòwiesczi w Legendzie Bałtyku (1924) zbrëkòwôł materiałë Patoka, a lëdową piesń pòétno spòżëtkòwelë i „zlepszëlë” np. Bieszk, Trepczik, Peplińsczi, Stachùrzczi, Łisk i jini, zwëskùjącë usôdzczi kaszëbsczich pòétów, w nym gwôsné.
W jãzykù, òsoblëwò w słowiznie (z frazeòlogią), òkòma tegò w fòlklorze i lëdowy lëteraturze – dzélama w snôżi lëteraturze, m.jin. z ti przëczënë, że mògła òna jakòs nacëskac na fòlklor i wierzenia – òdbijô sã wiżô cywilizacji i ji rozwij. Móże to pòkazac na przëmiarze mòwnégò òbrôza „nôtërë”, rozmióny tu w przëblëżenim jakno tzw. szterë bôłdze: zemia (z florą i faùną), wòda, òdżiń i wiodro (tu wiater).
3.1. Zemia.
Òbjimónô je tczą. Gôdka W adwence zemia spi i je chòrô, czej sã jã òrze pòwiôdô, że rôz w rokù zemia òdpocziwô. Jesenią zemia mô sã do spaniô, ale wedle gôdczi W zemie spi zemia, bò jã ùspił Grzenia, a Grzenia to lëdzczi òbrôzk spikù. Zemi ti nie je wòlno òrac, bò òprzestałabë rodzëc. Na zymkù zemia nie je sama (òb. nie bëc sama ‘o jinym stónie’) i zgrzesziłbë nen, co bë jã òrôł, brónowôł, kòpôł itp.
Pòdług legeńdë Bògù ùdzelił sã żôl anioła i zezwòlił jemù wësëpac nédżi zaòstałé jesz w skrzëni: jezora, stawë, lasë i górë, kąsk mòrza i dobri zemi, co skłôdô sã na snôżotã ti krôjnë. Pòdniosła to kaszëbskô lëteratura, m.jin. Karnowsczi w wiérztowóny pòwiôstce Jadamòwi Rôj (1910). Pòmión ji móże nalezc w sonece Bieszka Jezora, cze pòéta pisze: „Jak pëszną régã perłów mô na szëji/ Na żôrotnô, na ùbògô wiosna!/ Tak sała Bòżô rãka niezôzdrostnô/ Nen blôsk jezór – w piôsczi tatczëznë mòji”. Nôleżi tu wdôrzëc wiérztã Jankégò Anioł płakôł.
Legeńda ta parłãczi sã ze szpôsownym ùchwôcenim Kaszëbów przez Cenôwã jakno Palestinë, sąsôdëjący z Samariją (Malbòrzczé), z pùszczą Jizraelską (Tëchòlsczé Bòrë), z Filistinama (Miemcë), mòrzã Strzodzemnym (Bôłt) i mòrzã Genezarecczim (Pùckô Hôwinga). Wejrowò mô miono Jerozolëma, Gniéżdżewò – Genezaret, Nańce – Naim, Swôrzewò to Samarijô, Bëtowò to Bethlehem, rzéka Plutnica to Jordan itd. Bëtowò z Betlejem zrównôł dzérzca pòematu Derdowsczégò: „Bòc Betowò a Betleem to je jedno mniasto, Le litere pòmieszałe żede, jak czej casto”. W òpòwiesc ò ti Palestinie Cenôwa wplótł taczé nazwania, jak: góra Kalwarijskô w Wejrowie, rzéka Cedrón dlô Biôłi, Bòżôstopka dlô òksëpa pòd Swiecënã, tj. aùteńticzné miona sparłãczoné z jistniejącą w Wejrowie òd pòłowë XVII w. kalwarią abò òbrosłé w lëdowé legeńdë, jak Boża Stopka (zdrzódło z 1281 r.). Nawlékł do tegò Majkòwsczi w Żëcym i przigòdach Remùsa.
Swiat roscën wiesón znôł nad zwëk, jak tegò dokôzywô lëdowô bòtanicznô terminologia: a) z lëdowëch wierzeniów: diôblé bótë ‘Cirsium arvense’; diôbli ògón ‘Sarothamnus scoparius’; kukówczé rãkawice ‘Primula officinalis’, a kùkówka miała bëc czedësz białką; b) z wierzeń chrzescëjańsczich: bòżô mãka òkòma bòżé drzéwkò ‘Hypericum perforatum’, Pana Jezus(ow)a krew ‘Mentha arvensis’; panajezuskòwe paluszczi ‘Primula offic.’; czeliszczi M. Bosczé ‘Convolvulus arvensis’; klucze M. Bosczé ‘Primula veris’; c) z żëcô Kòscoła: ksãżi kòlnérz ‘Tanacetum vulgare’; wieczné lãpczi ‘brzôd mléczu z pùłą parasolowato ùstawionëch włosków’ itp.
Róża znankùje miłotã, snôżotã i ùdałosc, skądka rzeczenié ò darzenim tańcowac na różach. Ò szczescym przepòwiôdô sã z kléwru, a przërównôj òpòwiôdanié Łajming Czterolistna koniczyna. Jabłónka w lëdowy pòezji i piesni ùchôdô za znankã brzadnoscë, skądka w żëczbach dlô zdôwóny pannë przërównanié: plennô jak jabłónka (w jabłuszka). Rosnącô na drzewach przed chëczama jemioła gwësni chùtczé òżenienié: Gapié gniôzdo ‘jemioła’, młodé pannë gniôzdo. Lilia i mërta ùchôdają za znanczi nieskalonégò zwëkù, skądka czëstô jak lelijô i Gdze sã mërtë darzą, tam dzéwczãta próżno ò wieselim marzą. Òska je schòwą złëch dëchów i lëstë ji dërżą w strachù przed ùderzenim gromù: Czej jidzesz wedle òsczi, wspòmni sobie na sąd bòsczi. Jerzbinã ùwidzôł so demón: zakòchac sã jak michôłk ‘złi dëch’ w jerzbinie.
Swiãconé kwiatë i zéla òdgrôdzają przed czarama, zarazą, nieszczescym, a szatlach òdstrôszô złé dëchë i czarownice: bòjec sã jak czarownica/mòra/pùrtk szatlachù. Z zélama parłãczi sã rzeklëna: Pita chrzón i biedrzón, a ùstanie chòléra, czëlë „z nieba” òbczas epidemie w Gòwidlënie (pòł. XIX w.). Roscënë sprôwiałë wôżną rolã w czarzënie i wróżbach, jak zeswiôdczają rzeczenia: sadzëc rzepã, ekwiwaleńt pòlsczégò siać rutkę ‘nie żenic sã’, i (tuńc) na dobri len. Dzys fùnkcjónëją w chrzescëjańsczi òbrzãdowòscë: Brzózka, wierzba i dana są w służbie ù niebiesczégò Pana – napòmknienié ò jich roli na Bòżé Cało, Niedzelã Palmòwą i Bòżé Narodzenié.
Prãdżi ùczestnieniô zwierzëznë sedzą w ùsôdztwie, wierzeniach i frazeòlogii, ùtrzëmywający pamiãc ò jich roli w czarzënie, wróżbach i òbrzãdach. W kòce widzy sã sedlëszcze demónów: Nicht nie wié, co w òpôlonym kòce sedzy i rzeczenié miec/robic òczë jak kòt na grzmòt. Kùra je chëczą złégò dëcha abò czarownicë, skądka wësłôw diôbłowé pazurë ‘kura’, pòmòcné w rozmienim rzeczenia kùrë rozgrzebałë wieselé, tj. wieselé sã nie òdbëło.
Do zwierzãtów wieszczich nôleżi wëjący pies i norzący przed chëczą kret, jak to wëchôdô z rzeczeniów: pies wëje, żebë òn le kògòs nie wëwił czy wëniesc kògòs z chëczi i wëtoczëc kògòs z chëczi; zwëskała to Łajming w òpòwiadanim Kret i kogut. Kret mô swój môl w procëmdzejanim bezżeńbie, ùmòcnionym w rzeczeniach deptac kreta i chòdzëc pò kretowiszczu. Diôbeł ùrobił kòzã i ùrwôł ji ògón: Kòzé pòmôgalë, jaż jé ògón ùrwalë. Parłãczi sã z tim pòmòrzczé wierzenié, że dzéwczã, co sã nie òżeniło, bãdze mùszało pò smiercë kòzë pasc (przed piekłã). Frazeologizm nen czãscy zwëskiwôł Labùda w felietónach.
Wëprowôdzonô z białczi kania (ptôch) wchôdô do przërównaniów: czekac, tesknic, zdrzec jak kania za deszczã ‘baro czegòs chcec’ i pragnąc jak kania deszczë òkòma wzdëchac jak kania za deszczã, jesz téż pic wòdã jak kania, piszczec jak kania czë czëc sã jak kania bez deszczu ‘czëc sã lëchò’ i ceszëc sã jak kania na deszcz òkòma kania wòłô ò deszcz ‘czej sã czëje głos kani’. Z suszą sparłãczony je prognostik Czej w ògrodze ùsadnie kania, bãdze lëchô bania. Zôs przerównanié bòjec sã jak kania na swiãtégò Jana ‘baro sã bòjec’ parłãczi sã z wësłôwã scynanié kanie, zwącym narôz lëdowé widzawiszcze z nordë Kaszëbów, chtërné lëterackò pòdskôcëło m.jin. Karnowsczégò i Rompsczégò (òb. 2.7.).
Drama Sãdzëcczégò Roztrębarchy czyli zabijanie starego roku (1951), obëczajné widzawiszcze Rómpsczégò Roztrębarch czë òpòwiôdanié Bùdzësza Roztrębôcz nawlékają do dôwny zabawë, ùmòcniony w rzeczenim roztrãba(r)cha, roztrãbôcze gònic, mającym ekwiwaleńtë: malbòrzczé gonić rozmaki, lëbawsczé sowę naganiać, kòcewsczé skrzeble łapać, chełmińsczé smarze chwytać. Rëchòwónô na òbsmienié letkòwiérnëch zabawa pòlégała na tim, że kùńsztôrze wmôwialë jim, że je zwierzątkò ò wôrtny i szukóny skórce, òstôwielë jich bùten òbczas sarcëstégò mrozu z òtemkłim miechã, czej sami – z trzôskã jakno gònizna – udôwelë sã do cepłi chëcze. Ùczałi rozmajice objôsnialë słowò roz(o)mak i roztrãbôcz, roztrãbarch: pierszi bëło parłãczoné z rosomak ‘rabùszny cëcón…’, drëdżi za to z jaczims demónã (G. Labùda), a je znóny roztrãbôcz jakno zbòżowy demón (Sëchta).
Z dôwnymi praktikama w czarzënie móże parłãczëc do dzys żëwé chòdzenié w adweńt przebiérańców zwónëch gwiôzdką, westrzód chtërnëch są bòcón, chłop na kòniu, kòza abò kòzeł, miedwiédz (z grochòwin), nierôz môłpa. Bierzą są òne z żôłnérzów Heroda: W drodze żôłnérze zamienilë sã w rozmajité zwierzãta, chtërne sã zagrëzłë i tak Bòżé Dzecątkò ùszło smiercë. Gwiôzdczi bëłë rozmajité, m.jin. ze Słëpska mô sã do dëpska, tj. do bicô. Znónô je patrioticznô drama Sëchtë Gwiôzdka ze Gduńska ò òstatnëch chwilach ksyżëca Mestwina i ò jegò testameńce z 1282 r.
Mòcné i pòwszédné, zgódné z topògrafią, są wierzenia sparłãczoné z òksëpama, chtërnym sã dodôwô nôbòżné fùnkcje, por. Diabelsczi Kam, a téż nad hôwingą w Pùckù Jadam i Jewa czë Dwanôsce Apòsztołów. Bëłë òne zdrzódłã mnodżich òpòwiescy, jaczich dzél dostała sã do kaszëbsczi snôżi lëteraturë, np. sonet Bieszka Stojic (òksëp Stojec òd 1277 r.), jinaczi Diôbelsczi Kam pòd Swiecënã, czë pòwiôstka w zbiérkù J. Ceynowë Dobro zwycięża ò òksëpie Bòża Stopka, jinaczi Anielskô Stopka.
Pòlodofôłtowé òksëpë są robòtą stolemów, chtërnëch pòtemù zastąpił diôbeł, skądka diôbli kam abò pùrtków kam. Niejedné kamë to zaklãti lëdze abò zwierzãta, jak gôdô rzeczenié òbrócëc sã (chùtczi) w kam. Zeswiôdczają to pòdania zwëskóné lëterackò, np. Sãdzëcczi ò chlebie zmienionym w kam jakno rozwicym gôdczi Bòdôj jes ni miôł chleba jinszégò jak w Òliwie. Kaszëbskô wierzeniowô frazeòlogia, chtërna wërosła ze znankòwiznë kamienia, dostała sã do pòezji Czaji Mòjim mùlkã je kam! (òb. 2.6.).
Zgódno z wierzeniama kamienie przeklął Christus, czej zawadzył ò kam w drodze na Gòlgòtã, z czim rzeszi sã rzeczenié żëda òbùdzëc ‘pòtknąc sã ò kam’. Wôrtno tu przebôczëc tãgódkã: Sedzy ùbòdżi kòle drodżi. Ni mô rãczi ani nodżi, Jidą, jadą, nic nie dają, le jesz kijã pòpichają – i wiérztã Nôgla Të kamie, òpiartą na fraze kam bë sã rozpłakôł.
Parłãczą sã z tim przërównania: cwiardi jak kam czë głëchi jak kam, a téż môrtwy jak kam i stojec (cëchò) jak kam. Cwiardosc kamienia zestôwiô sã ze zdrowim w zdrów jak krzem; krzem miôł wôżną rolą w niecenim ògnia. Rzeczenié zabëc w kam mô wariantë zabëc w kam a drewno czë zabëc w kam kamienisti, a zaprzec sã w kamiń je zrzeszenim zabëc w kam i zapierac sã w żëwé kamienie. Kaszëbi ùtrzimelë wierzenia w czëcé kamieni, np. kam bë zapłakôł/zmiãkł z wariantama kam bë sã zmiłowôł czë kam bë sã krajôł ze żalu.
Włączoné w historiã òpisënczi nôtërë òstawilë m.jin. Młodokaszëbi (òb. 2.3.): np. Majkòwsczi: „Tu są naju chùdé piôsczi/ I zaspałé chójczi,/ A na nich so szaré gapë/ Pòwiôdają bôjczi”, prawie ò spiącym wòjskù czë ò wëòrónëch zwònach głoszącëch dôwné dobëcô (Kaszubë) – czë Karnowsczi: „Płiną szeptë, płiną piesnie/ Nad tą starą naszą zemią,/ Nad tim bòrem, gdze to drzémią/ Dãbë, bùczi, chróstë lesné” (Płiną szeptë). Z pòétnëch „dzejowëch wëbiérków” pòwstôwają wëznania ò òblubienim môlu swòjégò rodzeniô, jakno np. Piepczi: „Mòje stronë, mòje stronë są nôlepszé z wszëtczich strón./ Móm w nich kwiatë, wòdë, lasë, w pòlu rosce żëtny plón” (òb. 2.6.) czë prosto zeswiôdczenia Rómpsczégò: „Òjczëzna to lasë/ I łąkowi snôżi kwiat” (òb. 2.4.). Bez historii brzadëjący w patrioticzné wseczëcô òbchôdôł sã prozajik Bùdzësz, np. w òpòwiadanim Zemja kaszëbskô, dze òpisywô snôżotë swòji „mòdri krôjnë” (òb. 2.7.).
3.2. Wòda.
Ji bëcé w òbrôzkù Kaszëbów pòdczorchiwô legeńda ò stwòrzenim ti krôjnë. Òd stalat strëdżi, jezora, stawë i mòrzé są eksploatowóné, co sedzy głãbòk w swiądze Kaszëbów, jak wëchôdô z sonetu Bieszka: mòrzé „Kaszëbów żeglowną niwą” (Bôłt). Ùczestnienié wòdë w lëdowym ùsôdztwie (np. pòdanié ò jezorze w Chmielnie) òbjôwiô sã w strachù przed nią. Na dnie jezór spi wòjskò, leżą zatopioné miasta, żëją i manią czekawëch dëchë pòtopionëch dzéwczãt, zwóné jezórnice abò redunice; jich ekwiwaleńtama w mòrzu są mòrzëce, a na błotach błotniczi, widzóné jakno czôrni chłopi z lampą w rãce.
Ùprocëmnienié rëbôków do mòrza zastëgło w mnodżich i snôżich metafórach, jakno: mòrze mrëczi jak miedwiédz/ rozpùszczô swòje diôblé òrganë/ pałãżi sã jak kòt/ bùdëje mòstë/ pôrszcze jak kóń/ wërównało sã jak płôchta/ òbdało sã jak Zelińczënô krowa. Bôłt zwią babą na pòkùce, gôdającë, że mòrze długò nie pòkùtëje ‘mało je cëchò’. Do Biblie nawlékô zwanié mòrzëcë wòjskò Faraóna, a do Hómera mòrzkô panna, m.jin. w przërównanim spiewac jak mòrzkô panna. Do wierzeniów sygô pòzwanié mòrzczi diôbeł ‘kùr diôbeł, Myoxocephalus scorpius’, ùwieczniony w wiérzce Roppla (òb. 2.5.) pòd taczim titułã. Pòezjã mòrza ùbògacył Trepczik m.jin. wiérztą Hej mòrze, mòrze (òb. 2.4.)
Do kaszëbsczi lëteraturë przeszłë téż jiné elemeńtë fòlkloru, np. krwawô Reduniô (1308) w kòlibiónce Derdowsczégò Ò panu Czôrlińscim… (òb. 2.2.) czë òpisënk strasznëch Łebsczich Błotów w Majkòwsczégò Żëcé i przigòdë Remùsa (òb. 2.3.). Wëmòwnô je dejowô wiérzta Sãdzëcczégò Jestem Kaszubą (òb. 2.3.), chtërna tak sã zaczinô: „Tam, dze Bôłtëkù szëmią jasné wòdë,/ dze w skrómny chôtce mòja bibka stoja,/ dze nad Wierzëcą kaszëbsczé zôgrodë,/ tam w starszëch wiarze matinka mie chòwa./ I rzekła do mie: – Ò, sënie, kòchónie,/ chto Kaszëbą rodã – Kaszëbą òstónie!”
Rëbôcë pòzwelë apartné môle w ùbrzeżny linii i w ùsztôłcenim dna jezór, hôwing i mòrza, jak téż tzw. tonie, westrzód jaczich – na przëmiarze mionów z Pùcczi Hôwindżi – wëapartnic móże m.jin. miona: a) czerënkòwé, tj. pòkôzëjącé cos na lądze, np. Lëtrôk na Pëtlôk(a), tj. jak kòscół lëterzczi w Pùckù nałożił sã na młin; Nad Piotrã – pòkôzëjącô na pùcką farã pòd wezwanim sw. Piotra i Pawła; b) òpisëjącé tóń, a wic ji topògrafiã, np. Zwònica – òd cwiardégò dna, ò jaczé jaż „zwòni” kòtwa, abò ji bòkadnosc, np. Kòmòra – bògatô w rëbë, Pùstô – biédnô toniô; c) pamiątkòwé, np. Prinz(e) Péter – òd miona statkù, co czedësz wjachôł w tim môlu na snôdczëznã. Bòkadną ùłowinã Kaszëbi nazywają jakno swiãtégò Piotra toniô abò Piotrowô toniô.
Ùczestnienié wòdë stało sã òrãdzą zôkôzu ji zaczapaniô, m.jin. ze strachù przed mstą demónów. Wòda miała wôżną rolą czëszczącą w czarzënie, òsoblëwò wiôlgônocnô i swiãconô na Trzech Królów, do czegò przërównôj wësłôwë jastrowô wòda i trzejkrólewô wòda. Rzeczenié rzëcëc kòmùs żabã do stëdni ‘ò môłi sztrôfie’ ùmòcniwô wierzenié, że żaba czëszczi wòdã. Gôdka Krôj ë mòrze wiedno są w spòrze przekôzywô wiédzã racjonalną, czej wiédzã irracjonalną wësłôwiô jinô gôdka: Swiãti Jack wstrzimôł mòrze, że sã dali pòsëwac ni mòże, wërôstającą z pòmòrzczich legeńd ò sw. Jackù, ò jaczé zadzéwô m.jin. J. Ceynowa w Òksëwsczi legeńdze ò Jacku swiãtim (òb. 2.5.)
3.3. Òdżin.
Kaszëbi téż tczëlë òdżin. Reliktë jegò ùczestnieniô zeswiôdczô tãgódka: Òjc sã rodzy, a syn pò dakù chòdzy (òdżin i dim) – i frazeòlogia: òdżin pãkô ze smiéchù ‘dobrze sã pôli’ òkòma òdżin/ wid zdichô ‘gasnie’, òdżin szedł na wãder ‘zgasł’ i òstawic òdżin przë żëcym, tj. na noc – procëm usmircëc òdżin ‘zgasëc’. Chto chce zgasëc òdżin, miôłbë gò przeproszëc rzeklëną: Òdżinkù, òdżinkù, nie bãdzkôj złi. Dzys jô ce gaszã, witro jô ce nazôd złożã. Za splëgawienié ògnia grozy sztrôfa: Chto plwie w òdżin, tegò òdżiń spôli.
W fòlklorze i lëteraturze jiny je obrôz niszczącégò ògnia, tzn. pòżaru, jiny téż ògnia czëszczącégò, jaczégò brëkùje m.jin. diôbeł dozérający pieniãdzy (skarbów) w rzeczenim ò błãdnëch òdżinkach: (diôbeł) pieniãdze przesuszô. Pòdług pòdaniów pieniãdze te móże òddostac, jak je widzec w Wietrze od morza Żeromsczégò z bôjczi wzãti z „Grifa”; Sãdzëcczi w Baśniach kaszubskich jã zatitułowôł Co bëc móże, a co ni móże.
Czëszczącym ògniã bëła sobòtka. Swiãtojańsczé ògniszcze – zwóné swiãti òdżin/ wid, m.jin. w rzeczenim pùszczac swiãti wid ‘ò wiónkach’ – robiło nieszkódnym zło, co dolmaczi rzeczenié beczczi palëc ‘palëc sobòtczi’, równé czarownice wëpôlac, czëniącë zrozmiałim rzeczenié spalëc kògòs jak czarownicã, a przë tim wôrtno tu wdôrzëc ò tzw. bòżich sądach. Stądka w tim dniu òdbywało sã òpisóné przez Cenôwã scynanié kanie, apartny lëdowy òbrzãd, ùjimniãti m.jin. w widzawiszczu Szefczi Sobòtka (òb. 2.7.)
Òdżin i wid nôleżą do znank błãdnëch òdżinków, tj. wedle wierzeniów zmienionëch w płomëk dzéwczãtów, chtërne tajemno spòtikałë sã z mùlkã. Kaszëbi na jich pòzwanié mają wiele wësłôwów, np. czôrny chłop (z latarnią) czë pùrtka z widã. Mają òne – juwerno jak wspòmnioné błotniczi – wôżny môl w lëdowëch òpòwiescach.
3.4. Wiater.
Òdgriwôł òn wiedno wiôlgą rolã w żëcym i swiądze Kaszëbë, òsoblëwò rëbôka, jakno zeswiôdczô jistnienié cziledzesat wësłôwów pòzywającëch wiatrë, np. cotka norda, smierdzącô cotka òkòma cotka zuda czë tatk west i wùj west, król wiatrów i pastérz rib – lëdzczé òbrôzczi wiatrów (pasowno) nordowégò, pôłniowégò i zôchódnégò. Gôdka Óst – rëbacczi tróst, zuda – rëbackô biéda, tj. wschódny wiater nôdzeją rëbôka – dolmaczi to warkòwym mùszã. Parłãczenié z wiatrã znank lëdzy (białka – lëchi wiater, a chłop – dobri) czë znank zwierzãtów (por. sëka ‘wiater pł.’, m.jin. w rzeczenim (głodnô) sëka łaje) je widzec w stôrëch rzeczeniach ò wiatrze (i mrozu): wiater/ sztorëm/ mróz sczidł sobie rodżi/ kark ‘pòpùscył’ z wariantã: wiater/mróz dostôł (batigã) pò rogach. Kaszëbi przedstôwielë so wiater (mróz) jakno bika. Archaiznowé je rzeczenié òchwôt na wiater, trzimający wdôr ò czarzënie sélaniô z wiatrã przeklãcô, z jaczim parłãczi sã rzeczenié pùscëc na kògòs swôrb ‘òklapac kògòs’, a przërównôj téż czëtac/spiewac psalmë na kògòs ‘żëczëc kòmùs lëchò’ czë ùspiewac kògòs na smierc jakno pòmión dôwnëch bòżich sądów i tzw. zaspiewiwaniô (inkantacji).
Wiater (niewiodro) mô bëc skùtkã òdprôwianiô żëdowsczich òbrzãdów, np. Jaczés swiãto mùszą miec dzys Żëdzë, bò to je takô niepògòda, czë pòwieszeniô sã Żëda: wieje, jakbë sã Żid pòwiesył. Kaszëbi są dbë, że wiatrë są trzimónë w miechach przez Szwédów (jak Eòl w Òdiseji), skądka rzeczenié Szwéda dmùchô/ wieje òkòma òd Szwédë jidze zle ‘ò sztormie’; wëdôwô sã to nawléczenim do tzw. pòtopù.
Szôlińce lëdze przedstôwielë sobie jakno tuńc demónów, skądka wësłôw diôbli tuńc ‘niespòdzajny krãck’, a òd tuńca nie je dalek do wiesela, a wic ò krãckù gôdają téż: diôbeł sã żeni. Wiérzta Pestczi Pòłudnica (òb. 2.6.) zeswiôdczô, że òpi białczi òblokłi w biôłą płôchtã i pòkôzëjący sã w gòrącé òprzëpôłnié złącził sã z taczim krãckã: „Zarô bãdze krãck/ Zaszemarzi wkòlãbruje/ W zôtór szmërgnie czôrny wãps/ Ùkòceli nieba dzél…” Pòczątk dokôzu Nôgla Wiater przëbôcziwô Dwa wiatry Tuwima, pòtemù ùkôzywô apartné òbrazné przedstôwianié, np. wëje jak dzëczi zwiérz, pòwtôrzającé sã w wiérzce Krzëkwa. Rozmajité stãpnie naprãżeniô wiatru pòkôzôł Roppel w wiérzce Ò mòrzczich wiatrach (òb. 2.5.).
Òpisanié szterzech bôłdzów (żëwiołów) wôrtno dofùlowac lëdową meteòrologią, ùdało zwëskóną przez Nôgla (òb. 2.6.): „Lecą niskò jaskùleczczi/ Niskò nad zemią wleką sã dëmë/ Sroka przë chëczi dulczi i zdrzi/ Dzecëczëch spiéwów czëc głosné rëmë/ Czëc je dzecy trzôsk/ Wiater sëpie w òczë piôsk/ W górze òwce-blónë/ Bùten trôwã jedzą tósze/ Wnetk mdzemë mielë deszcz/ I smùtkù wicy jesz” (Przed deszczã). Pisôrz nen dôwô téż pòétną spiskã wëznaczonëch wróżb: „Ptôchów i miesąca/ sã spëtôj, jaczé mdze wiodro;/ Słuńca, jakô je gòdzëna;/ Wrzosu sã spëtôj,/ jakô mdze zëma;/ Pòtrôwnicë – czë wczasny mdze zymk[…]/ Kùkówczi sã spëtôj,/ kùli jesz lat[…]” (Spëtôj sã).
Slédné przëmiarë zeswiôdcziwają zléwanié sã (symbiozã) rozëmòwy (racjonalny) wiédzë z wierzeniową (irracjonalną), w nym nowszé, rëszniészé i òstateczno dobëtné są chrzescëjańsczé, chocô bòkadné prãdżi dôwnëch wierzeniów òbstojałë w jãzëkù i mëszlenim do dzys. W jãzëkù, òsoblëwò w słowiznie (razã z frazeòlogią), jak w zdrzadle òdbijają sã dzeje człowieka, wërobin jegò rozëmù i rãków, jak téż jegò pòzdrzatków na swiat i żëcé. Pòdczorchnąc nôleżi, że zeswiôdczają sã tu rozmajité i nôgłãbszé zrzeszënczi człowieka z nôtërą, a òkòma tegò pòkôzywô sã w tim jãzëkòwy kònserwatizm, chtëren wcale nie przeszkôdzô pòkrokòwi lëdztwa. Wëżi przedstawioné trzë rówiznë: jãzëka, lëteraturë i kùlturë dëchòwy – dokôzywają jistnienié głãbòczi jednotë w żëcym człowieka.
Kaszubsko-polski słowniczek
(wyrazów użytych w tytułach utworów i cytatach kaszubskich w cz. 3.)
ajtakowac sã – kłócić się
apartny – osobliwy, odrębny
barń – broń, oręż
bëlny – dobry
bënë – wewnątrz
biôtka – walka, bijatyka
blónë – chmurki
broduz – żak na węgorze
brutka – panna na wydaniu, podlotek
bùszny – dumny
bôcëk – łódka
bôt – łódź morska
cëchòta – cisza
chaja – zadymka
chòranka – pieśń
chrzept – grzbiet, plecy
damic – drzemać, marzyć
dba – myśl, pogląd
dëgùsë – dyngus
dërchac – trwać
dobëc – wygrać, zwyciężyć
dozdrzeniałi – dojrzały
dôka – mgła
drżéń – rdzeń, kręgosłup
dulczëc – czatować
farwny – barwny
frantówka – pieśń świecka
gbùr – rolnik, gospodarz
gôch – drągal, dryblas
griżla, grużla – gruda
jadro – sieć
jiscëc sã – martwić się , narzekać
jiwer – kłopot, zmartwienie
jiwrowac sã – kłopotać, złościć się
kabôt – 1. kurtka męska, 2. obcisła bluzka kobieca z fałdami w pasie
kania – ptak z rodziny sokołów
kańta – brzeg, skraj
kara – taczka
kąsk – nieco, trochę
klëka – 1. jarzmo, 2. laska sołecka do roznoszenia wieści
kòmùdny, pòmùdny – pochmurny
kôłp – łabędź
kôrba – mowa
krëban, kùrban – garnek do przechowywania tłuszczu
krzëkwa – 1. gwar, 2. zamieć
kùli – ile, jak dużo
kùszk – pocałunek
labét – 1. kłopot; w labéce – w opałach; 2. zmęczenie
lasôk, lesôk – mieszkaniec obszarów leśnych
lëstowy – listonosz
lubòtny – luby, kochany
mest – chyba, prawdopodobnie
mòtélnik – 1. czworolist pospolity, 2. motyl
môłniô – błyskawica (bez grzmotu)
mùca – czapka
mùcnik – mężczyzna z czapką naciśniętą na czoło
mùlk – kochanek, narzeczony
norda – północ
nórcyk – kącik; Derdowskiego Nórcyk kaszubści – skarbczyk
òdecknienié – obudzenie
ògnarëjô – tzw. dożywocie, deputat
óst – wschód
parcany – z partu, czyli grubego płótna lnianego lub konopnego
pëszny – przepiękny
pisënk – pisownia, ortografia
pòjmeńczik – jeniec, niewolnik
pòjuga – wolność, swoboda
pòłudnica – demon o postaci biało ubranej dziewczyny, ukazujący się w południe
pòmión – echo, odgłos
pòsobnik – spadkobierca
pòtrôwnica – poziomka, truskawka
pôcha – zapach, woń
procem, procëm – przeciwko, wbrew
pùrtkòwy – diabelski
pùstczi – przysiółki, wybudowania
rëmë – hałasy, krzyki
roda – przyroda, natura
rodny – rodzony, ojczysty
runic – pisać
runita – pisarz
skarń – skroń, oblicze
skarsznic sę – wzmocnić się
smãtk – demon pogański, dziś rodzaj diabła
snôżi – piękny
stalata – wieki, stulecia
stanica – proporzec, sztandar
stark – dziadek, pradziad
stegna – ścieżka
stolem – olbrzym
szãtopórka – pieśń świecka
szlach – szlak, ślad
sztrąd – brzeg morski; sztrądã – brzegiem
tatczëzna – ojcowizna, ojczyzna
tczëwôrtny – czcigodny
tósz – piesek
tróst – nadzieja
tur – droga, szlak
ùbëtk – spokój
ùgrãdzëc – przygnieść, umęczyć
ùkôzka – zjawa, mara
ùrënamle – zapasy pasterzy z sąsiednich wsi
wanożnik – wędrowiec
wërgle – figle, zbytki
west – zachód
widnik – horyzont
wielëc – czcić, wielbić
wiodro – pogoda
wizer – wskazówka (zegara), drogowskaz wotrok – syn, potomek
wrëjôrz – swat
wzenijk – wschód
zarzekłi – zaczarowany, zauroczony
zawątanié – zamyślenie
zdrzec – patrzeć
zéw, zéwia – hasło, hasła
zéwiszcze – nazwa
zôpis – zapis, testament
znanka – cecha, właściwość
zrzeszëc – powiązać, połączyć
zuda – południe
zwéla – podwalina, przycieś
zymk – wiosna
żôrotny – biedny, nędzny